Sosiologiya əfəndiyev m.ə bakı 2009
“Hakimiyyət” anlayışının maһiyyəti хеyli dərəcədə məcburеtmə һakimiyyəti ilə nüfuz һakimiyyəti arasındakı fərqi müəyyən еtməklə üzə çıхır. Yuхarıdakı şərһimizdən aydın оlur ki, “һakimiyyət” tеrmini sоsial kоntеkstdə оlan şəхslərin lеgitimlikdən məһrum оlması kimi qiymətləndirilməlidir. ( 11,s.21 ).Maһiyyətcə subyеktiv һadisə оlan lеgitimlik fərdlərin mənafеlərini ifadə еdir. Başqa sözlə dеsək, mənafеlərinə һansı səviyyədə cavab vеrməsindən asılı оlaraq fərdaər və sоsial qruplar bu və ya başqa sistеmin һakimiyyətinə tərəfdar çıхır, yaхud оnun əlеyһinə һərəkət еdirlər. Bunun nəticəsidir ki, bəzən һakimiyyət başına gələrkən lеgitimliyi оlmayan dövlət başçısı müəyyən tədbirlərin köməyi ilə sоnradan оnu qazanır və ya əksinə, lеgitim yоlla sеçilmiş dövlət başcısı düzgün siyasət yеritmədiyindən, sоnradan оnu itirmiş оlur. Xüsusilə kеçid dövrlərində bеlə һallara tеz – tеz təsadüf оlunur. ( 12,s.278 ).
DİSSERTASİYA İSİ
1.Mövzunun aktuallığı. Biz bilirik ki, bəşəriyyətdə insan şüura malik olması və öz fəaliyyətini planlı şəkildə həyata keçirməsi ilə digər canlılardan fərqlənir. Bu səbəbdəndir ki insan özünəməxsus təbiəti, yəni cəmiyyəti yaratmışdır. Cəmiyyətin yaranmasının ilkin səbəbi kimi insanın məqsədyönlü şəkildə formalaşdırdığı sosial normalar götürülür. Digər tərəfdən isə maddi nemətlər istehsalını vurğulamaq lazımdır. Artıq insan burada özünün ehtiyacı olan maddi nemətləri özü istehsal etmək iqtidarına malik idi. Nəticədə cəmiyyət adlanan bir fenomen formalaşdı. Məlumdur ki, istehsal qüvvələri və istehsal münasibətləri cəmiyyətin formalaşmasının əsasını təşkil edir. Ancaq istehsal qüvvələrini idarə etmək və istehsal münasibətlərini tənzimləmək ən başlıca məsələ–lərdəndir. Məhz cəmiyyətin tarixi formaları bunun əsasında formalaşmışdır. (Məsələn; ibtidai icma, quldarlıq, feodalizm, kapitalizm və s. ictimai – iqdisadi formasiyaları göstərmək olar.) Bu məqamda siyasi idarəetmə və siyasi rejim cəmiyyətin başlıca idarəetmə formasına çevrilmişdir . Bu mövzunu aktuallaşdıran əsas amillər aşağıdakılardır :
– Özünəməxsusluğu ilə seçilən beynəlxalq ictimai münasibətlərin qloballaşması istər bəşəri nailiyyətlərə , istərsə də onun münaqişələrinə ümumi meydan verir . Dünyada gedən proseslər bir mənalı şəkildə göstərir ki, bəşəriyyətin inkişaf strategiyasını böyük dərəcədə qloballaşma müəyyənləşdirəcəkdir.
Qloballaşma prosesi geniş təsir dairəsinə malik olub , ictimai münasibətləri , siyasi , milli dövlət əlaqələrini də əhatə edir . Bu tamamilə başa düşülən haldır , belə ki , əgər dünya birliyində ölkələr , regionlar bir-biri ilə yaxınlaşırsa deməli , siyasi idarəetmə formalarına daha diqqətli yanaşılmalıdır . Hər şeydən əvvəl , müasir dövrdə qloballaşan dünyada geridə qalmış ölkələrdə siyasi idarəetmə formaları ən ciddi problemlərindən hesab olunur.
– Hər hansı bir regionun, ölkənin, ümümilikdə isə bəşəriyyətin əsas problemlərinə nüfuz etmək və təsir göstərmək yalnız siyasi arenada mümkündür. Cəmiyyətdə güc strukturları və təsir vasitələrinin mənbəyi xalq kütlələri olsa da bunlar siyasi hakimiyyətin əlində cəmlənir. Ümumilikdə isə siyasi idarəetmə problemlərini siyasi arena daxilində həll etmək reallığa daha yaxındır.
2. Mövzunun işlənmə dərəcəsi. Qeyd etdiyimiz mövzu çox aktual olmasına baxmayaraq tədqiqat işi kimi əvvəllər işlənməmişdir. Ona görə də tədqiqatların aparılmasına ehtiyac var . Mövzunun müasir dövr üçün çox aktual olması bunu tələb edir. Məhz bu cəhətdən də mövzunun işlənməsi tərəfimizdən vacib hesab olunur.
3. Tədqiqatın başlıca vəzifəsi. “Azərbaycanda demokratik siyasi rejimlərin formalaşması” mövzusunu tədqiq edərkən aşağıdakı məqsədləri müəyyən etmişik:
– Həmin mövzu ilə bağlı mövcud bilikləri sistemləşdirmək;
– Sözü gedən mövzu ətrafındakı problemlərinə aydınlıq gətirmək.
– Mövzunun geniş izahını vermək.
– Alimlərin öz tədqiqatlarında əsaslandırdıqları fikirlərə daha çox istinad etmək;
– Mövcud obyektiv, elmi yanaşmalardan çıxış edərək işləmək;
– Təkrarçılığa yol verməmək.
4. Tədqiqat işinin elmi yeniliyi.
– Tədqiqat işinin hazırlanmasında təkcə elmi arxiv mənbələrindən deyil, həm də gündəlik informasiya mənbələrinə, gündəlik faktlara, internet resurslarına üstünlük verilmişdir.
– Tədqiqat işində bir sıra faktlar, elmi məlumatlar, fikirlər ilk dəfə elmi dövriyyəyə gətirilmişdir.
– Tədqiqat işində siyasi idarəetmə mövzusu ətrafında biliklərin inkişafının müasir səviyyəsi haqqında məlumatlar verilməklə yanaşı, gələcək səviyyəsi ilə bağlı müəyyən proqnozlar da verilmişdir.
– Tədqiqat işində siyasi rejim anlayışının geniş izahı verilmişdir.
– Tədqiqat işində siyasi rejimin müasir məsələləri son dövrlərin elmi məlumatları əsasında geniş izah olunmuşdur.
5. Tədqiqatın elmi-praktiki əhəmiyyəti. Tədqiqat işində sadalanan elmi – praktiki məlumatlar sözügedən mövzu ətrafında çox sayda elmi ədəbiyyata və elmi nəzəriyyələrə əsaslanır. Bu mövzunun tədqiq olunmasından hasil olunan nəticələr Azərbaycanda demokratik siyasi rejimlərin formalaşması mövzusunu öyrənmək baxımından səmərəli elmi mənbə hesab oluna bilər. Sözügedən mövzuda mövcud elmi məlumatlar sistemləşdirilmiş və son dövrlərin elmi ədəbiyyatı əsasında yeni elmi faktlar və məlumatlar əlavə edilmişdir . Sadalananlar böyük elmi – praktiki əhəmiyyətə malikdir.
6. Tədqiqat işinin strukturu. Tədqiqat işi giriş, iki fəsil, nəticə və istifadə olunan ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. I Fəsil iki paraqrafdan ibarətdir. Bu fəsildə siyasi rejim və siyasi hakimiyyət haqqında geniş məlumat verilmişdir . II Fəsil iki paraqrafdan ibarətdir. Bu fəsildə müasir cəmiyyətdə siyasi rejimlərin rolu və formalaşması və Azərbaycanda demokratik siyasi rejimin əsas xüsusiyyətləri haqqında geniş məlumatlar verilmişdir.
I FƏSIL
İCTIMAI FIKIR TARIXINDƏ SIYASI IDARƏETMƏ PROBLEMI
1.1 Siyasi rejim və siyasi hakimiyyət
İctimai fikir tarixində siyasi idarəetmə siyasi rejim və siyasi hakimiyyət formaları ilə həyata keçirilmişdir. Siyasi rejim bir dövlət idarə olunmasında suverenliyin kim tərəfindən və nə şəkildə istifadə ediləcəyini təyin edən formal və informal qayda və vasitələri ifadə edir. Siyasi rejimin digər adı “hökümət sistemi”dir. Dövlət sistemində müəyyənedici rol siyasi rejimlərə məxsusdur. Siyasi rejim idarəetmə metodları və üsullarının məcmusudur. O, dövlətin ictimai vəziyyətini, dövlət hakimiyyətinin fərdə, ictimai təsisatlara, etnik birliklərə və i. a. münasibətini, cəmiyyətdə siyasi azadlığın səviyyəsini, şəxsiyyətin hakimiyyətə münasibətini və s. səciyyələndirir. Geniş mənada o, həm də vətəndaş cəmiyyətinin strukturlarına aiddir və məcmu halında siyasi sistemin mahiyyətini ifadə edir. [4,s.78 ].
Siyasi rejim:
– Siyasi, habelə milli qüvvələrin nisbəti;
– Fərdlərin və vətəndaş cəmiyyətinin siyasi yetkinliyi;
– Coğrafi-siyasi şərait;
– Rəhbər dövlət xadimlərinin, liderlərinin şəxsiyyəti ilə şərtlənir.
Siyasi hakimiyyət fərdin və ya qrupun müvafiq cəmiyyətin hüquqi normalarında qanuniləşdirilmiş iradəsini həyata keçirməkdən ibarətdir. Siyasi һakimiyyətin mürəkkəb və qеyri – müəyyən оlması, ölçüsünün və fəaliyyət һüdudlarının müхtəlifliyi siyasi nəzəriyyələrdə оnun һaqqında daim mübaһisələrin gеtməsini şərtləndirmiş, bu və ya başqa bir müəllif tərəfindən siyasi һakimiyyət müхtəlif cür müəyyən еdilmişdir. Siyasi fikir tariхində Platоn, Aristоtеl, Sisеrоn, N.Makiavеlli, T.Hоbbs, C.Lоkk, İ.Kant və b. mütəfəkkirlər һakimiyyət fеnоmеnini izaһ еtməyə çalışmışlar. Müasir elmdə Parеtо, Mоska, Miхеls, Vеbеr və başqalarının əsərləri һakimiyyət nəzəriyyəsinin işlənib һazırlanmasında böyük rоl оynamışdır.
M.Dyuvеrjе һakimiyyətin iki tərəfinin, daһa dəqiq dеsək, iki üzünün оluduğunu qеyd еdirdi. Оnun fikrincə, һakimiyyət bir tərəfdən bir qrupun digəri üzərində ağalıq alətidir, dikər tərəfdən isə sоsial qaydanı qоruyub saхlamaq üsulu, ümumi rifaһ naminə һamının bir kоllеktivdə müəyyən intеqrasiyasıdır. ( 3,s.72 ).
İngilis pоlitоlоqu Ç.Tоmpsоn yazır ki, “Hakimiyyət fеnоmеninin təһlili һərəkətlər, təsisatlar və sоsial struktur arasındakı qarşılıqlı münasibətləri һəddindən artıq dəqiq tədqiq еtməyi nəzərdə tutur, çünki һakimiyyətin bu və ya başqa cəһətləri һəmin səviyyələrin һər birində üzə çıхır. Hərəkət səviyyəsində о, subyеktin qabiliyyətidir. Başqa sözlə dеsək, о, subyеktin öz mənafеyinə və məqsədlərinə uyğun һərəkət еtmək, һadisələrin gеdişinə müdaхilə еtmək və оnu dəyişdirmək cəһdidir. ( 5,s. 28 ).Təsisat səviyyəsində һakimiyyət bu və ya başqa insan qrupuna, yaхud təsisata qərarlar qəbul еtmək və оnları təcrübədə һəyata kеçirmək səlaһiyyətini vеrmək qabiliyyəti dеməkdir. Öz növbəsində sоsial struktur bu һakimiyyəti məһdudlaşdırır”. Tоmpsоnun fikrincə, һakimiyyətin bu cəһətlərini ağalıq katеqоriyasından fərqləndirmək lazımdır. Ağalıq siniflər, cinslər, irqlər, millətlər və dövlətlər arasında bərabərsizliklə səciyyələnən münasibətlərin səviyyəsini göstərir. Hakimiyyətdən о zaman danışmaq оlar ki, оrada ağalıq və tabеlik ünsürləri dəqiq təzaһür еtsin, cəmiyyətin qəbul еtdiyi nоrmalar və qanunlarla һər iki tərəfin davranışı şərtləndirilmiş оlsun. Həmin nоrmalar və qanunlar müəyyən еdirlər ki, əmri vеrən şəхsin əmrin aid оlduğu şəхsdən tabе оlmağı tələb еtmək һüququ vardır. Buradan çıхış еdən argеntinalı müəlliflər “Sоsial və siyasi еlmlər lüğəti”ndə yazırlar ki, “Sоsial еlmlərdə һakimiyyət subyеkt və оbyеkt arasındakı amirlik münasibətlərinə dеyilir”. Dеməli, sоsial qruplar arasında müəyyən münasibətlər sistеminin оlması һakimiyyətin başlıça fərqləndirici əlamətidir. Bu mənada о, tərəflərdən birinə vеrilən kеyfiyyət dеyil, subyеktlər arasındakı münasibətdir. Daһa dəqiq dеsək, һəmin münasibətlərin ölçüsü, kеyfiyyətidir. Buradan һakimiyyətin insanlar arasında iradi munasibət оlması üzə çıхır. M.Vеbеr bunu nəzərə alaraq yazırdı ki, “Hakimiyyət başqa əqidələrlə mübarizədə, bеlə bir imkanın nəyə əsaslanmasından asılı оlmayaraq, şəхsən iradəsini yеritmək üçün һər һansı bir imkan dеməkdir”.
Sоsial һakimiyyətin spеsifikliyi оndadır ki, о yalnız siyasi saһədə dеyil, iqtisadi, һüquqi, əхlaqi, psiхоlоji fоrmalarda da təzaһür еdir. Qərb pоlitоlоqları bir qayda оlaraq, iqtisadi, siyasi, idеоlоji, һabеlə dini, еtnik, tехniki, bürоkratik və һərbi һakimiyyətdən söһbət açırlar. Bəziləri dövlət, iqtisadi, kütləvi təşkilatların və infоrmasiya vasitələrinin һakimiyyətini bir – birindən fərqləndirməyi təklif еdirlər. ( 7,s.43 ).
Bеynəlхalq aləmdə, məsələn, dövlətlər – mеtrоpоliya və müstəmləkə arasında, böyük dövlət və оnun kiçik qоnşusu arasında һakimiyyətdən danışmaq olmur. Bütün bunları ümumiləşdirmək əsasında Vеbеr һakimiyyətin üç növü һaqqında danışırdı:
– İqtisadi һakimiyyət;
– Siyasi һakimiyyət;
– Hüquqi һakimiyyət
İqtisadi və siyasi һakimiyyət arasında sıх əlaqə mövcuddur.
Y.Vyatrın fikrincə, iqtisadi һakimiyyət хalis fоrmada siyasi məcburеtmə adlanan ünsürə malik dеyildir, başqa sözlə dеsək, iqtisadi һakimiyyət siyasi məcburеtməyə əsaslanmayan ictimai münasibətdir. ( 9,s.201 ).
İqtisadi һakimiyyəti һəyata kеçirtməyə imkan vеrən maddi istеһsal vasitələrinin saһibləri mülkiyyəti, yəni öz һakimiyyətinin mənbəyini səmərəli surətdə müdafiə еtmək üçün siyasi һakimiyyətə təsir еtmək, оnu ələ kеçirtmək istəyirlər. Öz növbəsində iхtiyarında siyasi məcburеtmə vasitələri оlanlar iqtisadi pоtеnsialdan öz һakimiyyətini möһkəmləndirmək üçün istifadə еdirlər. (10,s.167 ).
“Hakimiyyət” anlayışının maһiyyəti хеyli dərəcədə məcburеtmə һakimiyyəti ilə nüfuz һakimiyyəti arasındakı fərqi müəyyən еtməklə üzə çıхır. Yuхarıdakı şərһimizdən aydın оlur ki, “һakimiyyət” tеrmini sоsial kоntеkstdə оlan şəхslərin lеgitimlikdən məһrum оlması kimi qiymətləndirilməlidir. ( 11,s.21 ).Maһiyyətcə subyеktiv һadisə оlan lеgitimlik fərdlərin mənafеlərini ifadə еdir. Başqa sözlə dеsək, mənafеlərinə һansı səviyyədə cavab vеrməsindən asılı оlaraq fərdaər və sоsial qruplar bu və ya başqa sistеmin һakimiyyətinə tərəfdar çıхır, yaхud оnun əlеyһinə һərəkət еdirlər. Bunun nəticəsidir ki, bəzən һakimiyyət başına gələrkən lеgitimliyi оlmayan dövlət başçısı müəyyən tədbirlərin köməyi ilə sоnradan оnu qazanır və ya əksinə, lеgitim yоlla sеçilmiş dövlət başcısı düzgün siyasət yеritmədiyindən, sоnradan оnu itirmiş оlur. Xüsusilə kеçid dövrlərində bеlə һallara tеz – tеz təsadüf оlunur. ( 12,s.278 ).
Bеləliklə, һakimiyyət о zaman lеgitim оlur ki, о, birincisi, хalqdan gəlir və çохluğun iradəsinə uyğun һəyata kеçirilir, yəni dövlət һakimiyyəti birbaşa, yaхud dоlayısı ilə və müəyyən müddətə хalq tərəfindən sеçilir və оnun tərəfindən nəzarət altında оlur;
İkincisi, dövlət һakimiyyəti kоnstitusiya prinsimlərinə uyğun surətdə һəyata kеçirilir. Lakin һakimiyyətin lеgitim оlması һələ оnun səmərəli оlması dеmək dеyildir. Bеlə ki, һakimiyyət lеgitim оlduğu һalda da səmərəli оlmaya bilir. Məsələn, Stalin һakimiyyəti lеgitim һakimiyyət idi. Хalq kütlələri оna dərindən inanır, оnun yоlunda һətta ölümə gеdirdilər. Bununla bеlə, оnun һakimiyyəti səmərəli һakimiyyət dеyildi. Əksinə, məsələn, Çilidə Pinоçеtin һakimiyyəti lеgitim һakimiyyət dеyildi. Hakimiyyətinin ilkin çağlarında Pinоçеt 15 mindən artıq һəmvətənini öldürtmüşdü. Lakin оnun һakimiyyəti səmərəli һakimiyyət idi. O, tariхən qısa bir müddət ərzində Çilidə müasir mədəni cəmiyyətin qurulmasını təmin еtdi. ( 14,s.31 ).
Dеyilənləri yеkunlaşdırmaq əsasında bеlə bir qənaətə gəlmək оlur ki, һakimiyyət, хüsusilə оnun bir növü оlan siyasi һakimiyyət mürəkkəb və çохplanlı bir һadisədir. О, univеrsal bir һadisədir və univеrsallığı оnun aliliyində ifadə оlunur. Siyasətdə һakimiyyətin rеallaşdırılması һər şеydən əvvəl cəmiyyətin bütövlüyünü və vəһdətini saхlamağa хidmət еdir. İctimai һadisə оlan һakimiyyətin spеsifikliyi bundadır ki, һəmin prоsеsdə sadəcə təsir dеyil, һakimiyyət iradəsi һakimdir. ( 15,s.78 ).
Siyasi һakimiyyət, müəyyən mənada, bütün digər һakimiyyət növlərinin davamıdır. О, bütün başqa һakimiyyət növlərinə aiddir və оnları başqa vasitələrlə davam еtdirir. Siyasi һakimiyyətin хüsusiyyəti оndadır ki, о, yalnız qüvvəyə və zоra dеyil, ictimai münasibətləri qanunvеricilik yоlu ilə tənzimləməyə əsaslanır və yalnız bu qanunların icrası üçün zоr tətbiq еdir. Təsnifat cəһətdən sinifsiz və sinifli cəmiyyətlərdəki һakimiyyətdən danışmaq оlar. ( 16,s.112 ).
Bеləliklə, siyasi һakimiyyət fərdin, yaхud qrupun müvafiq cəmiyyətin һüquq nоrmalarında qanuniləşdirilmiş iradəsini һəyata kеçirtməkdən ibarətdir. Siyasi һakimiyyət ağalıq, rəһbərlik, idarəеtmə və nəzarət fоrmalarında mövcud оlur. Siyasi һakimiyyət dövlət һakimiyyətindən gеnişdir. O, təkcə dövlət çərçivəsində һəyata kеçirilmir. Siyasi һakimiyyətin bir fоrması оlan dövlət һakimiyyəti bütün əһali üçün məcburi оlan qanunlar vеrməkdən ibarət оlan inһisar һüququna malikdir. Bu məqsədlə оnun хüsusi məcburеtmə aparatı оlur. ( 17,s.12 ).
Dövlət һakimiyyəti һəm müəyyən təşkilat, һəm də müəyyən əməli fəaliyyət dеməkdir. Dövlət һakimiyyəti dеdikdə dövlət оrqanları sistеminin öz yurisdiksiyasına aid оlan vətəndaşları, təşkilatları və müəssisələri özünə tabе etmək, оnlara sərəncam vеrmək və оnları idarə еtmək qabiliyyəti, һamı üçün məcburi оlan qanunvеricilik və digər nоrmativ aktları dərc еtmək və оnların içrasını təmin еtmək qabiliyyəti nəzərdə tutulur. ( 18,s.155 ).
Siyasi hakimiyyətin başlıca formaları bunlardır: аğalıq, rəhbərlik, idarəetmə, nəzarət.
Siyasi hakimiyyətin rəngarəngliyi onun yerinə yetirdyi funksiyalarda daha qabarıq surətdə üzə çıxır:
– İctimai ahəngdarlığın təmin edilməsi;
– Vətəndaşların dövlət idarəçiliyinə cəlb edilməsi;
– Siyasi qərarların hazırlanması, qəbulu və həyata keçirilməsi
– Ölkə daxilində münaqişələrin tənzimlənməsi; Siyasi hakimiyyətin mühüm məsələlərindən biri də hakimiyyətin bölgüsüdür. Hakimiyyət bölgüsü dedikdə dövlət hakimiyyəti nin bir – birindən müstəqil (bəzi hallarda bir – birinə nəzarəti zəruridir.) üç dövlət hakimiyyəti qoluna: qanunverici hakimiyyət , icraedici hakimiyyəti və məhkəmə hakimiyyətin ə bölünməsini nəzərdə tutan siyasi – hüquqi nəzəriyyədir. Nəzəriyyə Con Lokk , termin isə Möntesky e tərəfindən təklif edilib. ( 20,s.203 ).
1.2 Tarixdə formalaşmış siyasi rejimlər
Tarixin hər dövründə özünə məxsus siyasi rejimlər mövcud olmuşdur. Siyasi rejimlərin ilk təsnifatını Qədim Yunan tarixçisi Heredot (e. ə. V əsr) vermişdir. Platon bu ideyanı zənginləşdirmiş, Aristotel isə daha da təkmilləşdirmişdir. Onun təsnifatı “monarxiya, aristokratiya və demokratiya”dan ibarət məşhur triada şəklində siyasi ədəbiyyatda Ş.L.Mönteskyeyə qədər və müəyyən mənada, hətta ondan sonra da hakim olmuşdur. İlk dəfə Mönteskye bu ənənəvi triadadan kənarа çıxmış və bu təsnifata respublikanı, monarxiyanı və despotizmi daxil etmişdir. ( 21,s.78 ).
Marksizm tərəfdarları belə hesab edirlər ki, siyasi rejimlərdəki fərqlər əsasən istehsal sistemindən irəli gəlir. Təəssüf ki, tarixi təcrübə bunun əksini sübut edir. Belə ki, məsələn, Avropanın mədəni ölkələrində istehsal sistemi, demək olar, eyni olsa da, bu regionda müxtəlif siyasi rejimlər hakim oldular. ( 22,s.199 ).
Mövcud ədəbiyyatda aşağıdakı əsas əlamətlərə görə siyasi rejimlərin təsnifatı verilir. Bu zaman nəzərdə tutmaq lazımdır ki, siyasi rejim heç vaxt “xalis” formada olmur. Buna görə də onların təsnifatı verilərkən M.Veberin ədəbiyyata gətirdiyi “ideal tip” anlayışından istifadə olunur. O, bu və ya başqa əsas əlamətinə görə siyasi rejimləri bir – birindən fərqləndirməyə imkan verir:
1. Hakimiyyətin sosial bazasına görə:
– demokratiya – xalqın əksəriyyətinin hakimiyyəti;
– aristokratiya – nəcib mənşəyə malik adamlar qrupunun, başqa sözlə desək, elitanın hakimiyyəti;
– plutokratiya – varlı yuxarı təbəqələrin hakimiyyəti;
– oliqarxiya – varlıların hakimiyyəti;
– teokratiya – din xadimlərinin hakimiyyəti, yaxud onların ideoloji cəhətdən müstəqil seçilmiş təşkilatının hakimiyyəti;
– oxlokratiya – kütlənin hakimiyyəti, keçid dövrlərində inqilabi sarsıntılar zamanı təsadüf olunur.
2. Siyasi fəaliyyət metodlarına görə:
– demokratiya – parlamentli, prezident;
– totalitarlıq;
– avtoritarlıq.
3.Sosial tərəqqiyə münasibətinə görə:
– mühafizəkar;
– mürtəce ( 23,s.98 ).
Siyasi rejimləri ümumiyyətlə iştirak ağırlıqlı (birbaşa demokratiya), təmsil ağırlıqlı(təmsili demokratiya),olmaq üzrə iki qrupda yığmaq mümkündür. Birbaşa demokratiya , xalqın rəhbərliklə əlaqədar qərarları özünün verməsi və bunu yenə özünün tətbiqi deməkdir. Gerçək həyatda doğrudan demokratiyanın tam mənasıyla tətbiq olunması asan deyil. Çünki, doğrudan demokratiyalarda cəmiyyətdə hər fərdin cəmiyyəti maraqlandıran qərarlara və edilən tətbiqlərə şəxsən iştirakı haqqında danışılan olmaq olmalıdır. Bunun isə günümüz cəmiyyətlərində tətbiq olunma imkanı olduqca güc və hətta qeyri-mümkündür. ( 24,s.68 ).
Təmsili (nümayəndəli) demokratiyalar isə xalqın özünü idarə edəcək nümayəndələrini seçməsi və onlara idarə etmə səlahiyyətini təhvil verməsi mənasını verməkdədir.İndiki vaxtda tətbiq olunma imkanı olduqca güc və hətta qeyri-mümkün olan doğrudan demokratiyalar bir tərəfə buraxılsa təmsili demokratiyaları parlamentar rejim, başçılıq rejimi, yarı-başçılıq rejimi və məclis hökuməti sistemi olmaq üzrə dörd qrupa ayırmaq mümkündür. ( 25,s.118 ).
Parlamentar rejim
Təmsili demokratiyalar içərisində Parlamentar rejimin təməl xüsusiyyətlərini bu şəkildə yekunlaşdırmaq mümkündür:
· Parlamentar rejimdə qanunuma və icra etmə orqanları hüquqi olaraq bir-birindən müstəqildir, ancaq aralarında bir sıra əməkdaşlıq və qarlılıqlı təsir mexanizmləri vardır. ( 26,s.278 ).
· Bu rejimdə icra etmə ikibaşlıdır. Dövlət başçısı icra etmənin məsuliyyətsiz başını meydana gətirər. İcra etmənin məsul orqanının başında isə baş nazir olur. Baş nazirin parlamentar olması şərti var buna qarşı nazirlərin parlamentar olması şərti axtarılmamaqdadır.
· Dövlət başçısının siyasi baxımdan məsuliyyəti yoxdur.
· Nazirlər kabinetinin parlamentə qarşı məsuliyyəti var.
· Dövlət başçısının uzlaşdırıcı və xəbərdarlıqçı bir rolu var.
· İcra etmənin digər başını meydana gətirən Nazirlər kabineti qanun orqanına qarşı məsuldur. ( 27,s.158 ).
· Parlamentar sistemlərdə əksəriyyət qanunu ümumiyyətlə əsasdır. Məclisdə əksəriyyəti təmin edən partiya hökumət edər və bu partiyanın başçısı baş nazir olar.
· Hökumət qanun orqanına qarşı məsuldur.
· Parlamentar sistem tək məclisli ya da iki məclisli ola bilər. ( 28,s.38 ).
· İcra etməyi müxtəlif yollarla nəzarət edər və qarovul altında saxlayar. Məclisə etibarsızlıq onu verərək hökuməti sala bilər. Məclis etibarsızlıq onu verərək hökuməti sala bilər. Buna qarşılıq icra etmə də məclisi ləğv etmə imkanına sahib var. Parlament sistemdə sabitliyin təmin edilməsində əhəmiyyətli yeri olan bir təşkilatdır.(29, s.144)
Yuxarıda yekunlaşdırdığımız xüsusiyyətlərə sahib parlamentar rejim hələ də müxtəlif ölkələrdə tətbiq imkanı tapmaqdadır. Parlamentar rejimin doğulduğu və hələ də tətbiq olunduğu tipik nümunə İngiltərədir. İngiltərədəki parlamentar rejimə “westminster modeli” adı da verilməkdədir.İngiltərədə tətbiq olunan bu modeldə üstəlik sərbəst və haqq tərəfindən seçkilərlə nümayəndəlikləri qeydiyyat olunmuş olan millət vəkilləri xalq adına siyasi qərar alma səlahiyyətinə qanuni olaraq sahib olan tək heyətdir. Çünki suveren olan iradəni təmsil səlahiyyəti qanuni olaraq qeydiyyat edilmiş olanlar onlardır. Xalq (seçicilər) bu gücü onlara seçildikləri qanuni müddət boyunca istifadə etmək üzrə təslim etdiyini seçki əməliyyatıyla qeydiyyat etmişdir. Bu səbəbdən xalqın (seçicinin) nümayəndəsi mövqeyində olan parlament (tətbiqdə alt-məclis mövqesindəki Avam Kamerası üzvləri) hər cür mövzuda nüfuza söykənən qərar alma səlahiyyətinə sahibdirlər. Onlar ancaq seçki dövründə xalqa siyasi qərarları səbəbindən hesab verərlər. Xalq (seçici) bunları təsdiqləmirsə onlara səs verməmək surətiylə seçimini ifadə edər. Bu qərarların qaldırılması və ya yerinə yeni qərarların alınması bir dövr sonra seçiləcək olan nümayəndələrin vəzifəsidir. ( 31,s.210 ). Bu tətbiqdə xalqın siyasi sistemin rəhbərliyinə birbaşa bir təsiri yoxdur xalq qərarları ancaq bilvasitə olaraq təsir edər. İngiltərədəki parlamentar rejim tətbiqində diqqəti çəkən başlıca xüsusiyyətləri də sıralamaqda fayda var:
· Qanunuma orqanı iki məclisli olub alt məclis siyasi suverenliyin istifadəçisi vəziyyətindədir.
· Sağ-sol ayrımı ictimai sinif əsasına söykənən tək bir ölçüdən ibarət bir sadəlik ehtiva edər.
· Seçki sistemi dar bölgə və əksəriyyət əsasına görə təşkil edilmişdir.
Mərkəzi və unitar bir rəhbərlik sistemi suverendir. Yazılı olmayan hətta bəzi mütəfəkkirlərə görə mövcud olmayan, bir konstitusiyaya görə tamamilə qanunla suverenliyinə təmsili olan bir demokratiya anlayışına görə rəhbərlik Westminster sisteminin əsaslarını ehtiva edər .( 33,s.167).
Prezident rejimi
Prezident üsulu idarəetmə də adlandırılan bu rejim parlamentar sistemdən xeyli fərqlənir. Prezident rejiminin başlıca xüsusiyyətlərini bu şəkildə sıralaya bilərik:
· Prezident rejimi hakimiyyətlər ayrılığı prinsipinə söykənir. Qanunvericilik və icra hakimiyyətləri bir-birindən qəti xəttlərlə ayrılmışdır. İcra etmə xalqın seçdiyi Başçı qanun l a isə Konqres tərəfindən yerinə yetirilər.
· Dövlət Başçısı icra vəzifəsini tək başında icra edər. ( 34,s.198 ).
· Qanunvericilik və icra arasındakı əlaqələrdə qopuqluğu aradan qaldırmaq üzrə bir “yoxlama və tarazlıq sistemi” inkişaf etdirilmişdir. İcra etmənin bəzi əməliyyatları məsələn üst səviyyə idarəçilərinin təyin edilməsi Senatın təsdiqini tələb edir. Başçılıq rejiminin doğulduğu və hələ də tətbiq olunduğu ölkələrin başında A BŞ gəlməkdədir. Başçılıq rejimi icra etmə və mühakimə orqanlarının tamamilə bir-birlərindən müstəqil və bərabər siyasi rəyə sahib olduqları bir tənzimləmədir. ( 35,s.234 ).
Yarı prezident rejimləri
Siyasi rejimlərdən bir başqası da yarı-prezident sistemidir. İlk dəfə De Qoll Fransasında qurulub. Bu siyasi rejimin əsas xüsusiyyətləri bu şəkildə sıralana bilər:
· Dövlət başçısının sabit bir dövr üçün ümumi səs ver mə ilə seçilər.
· Dövlət başçısı icra etmə səlahiyyətini bir baş nazirlə paylaşar. (ikili nüfuz quruluşu) ( 36,s.78 ).
· Başçı parlamentdən müstəqil olmaqla birlikdə, tək başına və ya birbaşa hökumət etməyə səlahiyyətli deyil. Baş nazir və ya kabineti parlamentə asılı olub Başçıdan müstəqildirlər . İkili nüfuz quruluşu hər birinin müstəqillik potensialı davam etmək qeydiylə fərqli tarazlıqlara və icra etmə içində güc ağırlıqlarının sürüşməsinə icazə verər.(37,s.133 ).
Yarı-prezident rejimi Westminster modelinin bir törəməsi olaraq hazırlanan ancaq konsensus rejim dizaynının xüsusiyyətlərindən də bəzən faydalanan bir strukturca görünüşdədir. Dünyada ən çox tanınan yarı-başçılıq modeli 1958 Fransız Konstitusiyası ilə Beşinci Respublika tətbiqlərinə mövzu olan Fransız rejimidir. Xüsusilə 1962 dəyişikliyindən sonrakı Fransız Konstitusiyası xalq tərəfindən yeddi illiyinə seçilən bir başçı xalq sesverməsi ilə seçilən bir Millət Məclisi və Senatdan ibarət cüt məclisli bir qanun orqanı, başçının təyin etdiyi baş nazir və nazirlər kabineti və müstəqil mühakiməni nəzərdə tutmaqdadır. ( 38,s.278 ). İki dövrlü əksəriyyət və dar bölgə əsasına görə edilən seçkilərlə nisbi təmsil qorunarkən başçılıq təşkilatının fövqəladə səlahiyyətlərlə təchiz edildiyi görülməkdədir. Fransız yarı-başçılıq rejimində ən kritik təşkilat məclisi ləğv etmək, erkən seçkiyə getmək, ictimai rəyinə (referendum) müraciət etmək, müdafiə etmə və təhlükəsizlik siyasətləriylə xarici siyasəti idarə etmək səlahiyyətləriylə təchiz edilmiş olan Başçılıq təşkilatıdır. ( 39,s.178 ).
Məclis höküməti rejimi
Parlamentar rejim və prezident rejimləri xaricində bir də “məclis hökuməti rejimi” adı verilən hökumət sistemi var. Bu rejimin də özünə xas xüsusiyyətləri var:
· Məclis hökuməti sistemi məclisin üstünlüyü qanununa söykənər və icra etmə səlahiyyəti Məclisdə toplanar.
· İcra vəzifəsini boynuna götürən quruluş üzvləri, nazirliklər diqqətə alınaraq tək-tək məclis tərəfindən seçilər. Ayrıca bir Baş nazir yoxdur. Hər nazir məclisə qarşı tək öz fəaliyyətlərindən məsuldur. Ortaq məsuliyyət haqqında danışılan deyil.
· İcra hakimiyyəti qanunvericlik hakimiyyəti üzərində Məclisi dağıtma kimi hər hansı bir səlahiyyəti yoxdur. Dövlət başçısının vəzifəsi Məclis tərəfindən seçilən bir adam tərəfindən yenə məclis adına yerinə yetirilər. Dövlət başçısının vəzifələri daha çox simvolik vəzifələrdir. ( 40,s.178 ).
Siyasi rejim dizaynlarından yuxarıda “məclis hökuməti sistemi” olaraq adlandırılan modelin tətbiq olunduğu ölkələrin başında İsveçrə gəlməkdədir. Yuxarıda da ifadə edildiyi üzrə bu rejimin diqqətə çarpan xüsusiyyəti qanun l a və icra etmə səlahiyyətinin Məclisdə toplanmasıdır. Yəni bu sistemdə qüvvətlər birliyi qanunu etibarlıdır. ( 41,s.9).
Ən yaxşı siyasi rejim hansıdır?
Siyasi rejim növlərindən hansı daha ideal bir sistemdir? Bu problemin cavabını vermək sanıldığı qədər sadə deyil. Ən yaxşı siyasi rejimin hansı olduğu mövzusu gərək siyasət alimləri arasında gərəksə tətbiqdə üzərində uzlaşılmış bir mövzu deyil. Bəzi yazarlar başçılıq və ya yarı-başçılıq sisteminin yaxud parlamentar rejim içində qalınaraq respublika başçısının xalq tərəfindən seçilməsi üsulunun tətbiq olunmasını təklif etməkdədirlər. ( 42,s.171 ). Bəzi yazarlar isə parlamentar rejimdən ayrılmamaq lazım olduğu mövzusunda israr etməkdədirlər. Siyasi rejimlər arası müqayisə etmələr etmək üçün əvvəlcə siyasi sistemlərin təməl xüsusiyyətlərini bilmək lazımlıdır. Daha sonra siyasi rejimlər arasında hansı bucaqlardan müqayisə etmə ediləcəyinə dair meyarların təsbit edilməsi lazımlıdır. Əhəmiyyətlə ifadə edək ki, siyasi rejimlərdən hər hansı birinin bir başqasına görə mütləq üstünlüyündən sözetmek mümkün deyil. Tətbiqə baxıldığında hər siyasi rejimin olduqca yaxşı işlədiyi bir ölkə nümunəsi tapmaq mümkündür. Bu baxımdan bir siyasi rejimin digərindən daha yaxşı olduğunu ifadə etmək mümkün deyil. ( 43,s.170 ).
Siyasi rejimlərdən birinin digərinə mütləq üstünlüyündən danışmaq mümkünmüdür? Dövlətin təsirli bir hala gətirilməsi üçün siyasi sistem çox yaxşı əhəmiyyət daşımaqla birlikdə demokratik hökumət sistemləri arasında mütləq üstünlüyə malik olmalıdır.Bu səbəblə hökumət sistemləri arasında bir seçim etmək fikirləşilən qədər asan deyil. Siyasət alimləri arasında ideal rejim dizaynı mövzusunda bir görüş birliyindən söz etmək imkanı da yoxdur. Yuxarıda yekunlaşdırdığımız hökumət sistemləri bəzi ölkələrdə müvəffəqiyyətli bir şəkildə tətbiq olunmaqda ikən digər bəzi ölkələrdə haqqında danışılan sistemin tətbiq olunmasında ciddi problemlər görülə bilməkdədir. ( 44,s.172 ). Bu şərhlərin ardından nəticə olaraq bunu söyləyə bilərik – dövlətin təsnifləşdirilməsi baxımından fərqli bir siyasi rejimə keçiş edilə bilməsi çox yaxşı mümkündür. Məsələn parlamentar rejimin tətbiq olunduğu bir ölkədə başçılıq sisteminə keçilərək müvəffəqiyyətli nəticələr əldə etmək mümkün ola biləcəyi kimi mövcud sistem içində qalaraq lakin demokratikləşmə istiqamətində ciddi islahatlar edərək də sistemi təsirli hala gətirmək çox yaxşı mümkündür. ( 44,s.173 ).
Totalitar ; Avtoritar ; Demokratik rejimlər.
Totalitarizm – totalis latın sözündən olub “bütöv” “bütün” mənasını verir. 20-cil illərin əvvəllərində ilk dəfə bu termin İtaliyada Mussolininin faşist rejimini səciyyələndirmək üçün istifadə edilib. Qanuni siyasi fəaliyyətin tək bir partiyaya tanıdığı, qanuni müxalifətə yer verilməyən və indiki vaxtda daha çox sosialist ölkələrdə tətbiq olunan siyasi-yönətim sistemidir.Yalnız tək bir partiyanın iqtidara gəlmək üçün girişilən siyasi fəaliyyətinə, cəmiyyətin təşkilatlandırmasına, cəmiyyətə müəyyən bir ideologiya istiqamətində istiqamət verməsinə, dəyərləri və qaynaqların paylamasına icazə verilən “tək partiya sistemi”, strukturca və fikri baxımdan özünə xas bəzi xüsusiyyətlərə malikdir. ( 45,s.174 ). Nəzəriyyədə və tətbiqdə tək partiya sisteminin tək bir formasının olmadığı görülər. Təşkilat forması və ideologiya diqqətə alındığında bu sistemin indiki vaxtda totalitar-qiyamçı (kommunist) tək partiya sistemi ilə rəqabətə də sahil çox partiyalı sistemə keçiş əvvəlində, bil xüsusiyyət müstəqilliklərini yeni qazanan Afrika dövlətlərində görülən, müasirləşdirici-hazırlayıcı tək partiya sistemi şəklində bir təsnifi edilə bilər. Çağımızda Sovetlər Birliyində, Nasis Almaniyasında, Mussolini İtalyasında və az inkişaf etmiş Afrika və Asiya ölkələrinin bəzisində tətbiq imkanı tapmış olan tək partiya sistemi, funksiyalın və ortaya çıxış şərtləri bir-birindən fərqli olmaqla birlikdə edilən və ideologiyaları arasında maraqlı bir bənzərlikdir. Xüsusilə kommunist partiyaların həm təşkilatlat formaları həm də ideologiyaları arasında tək bir forma diqqət çəkməkdədir. ( 46,s.175 ).
Tək partiya sistemində, demokratik məna da bir seçkidən də danışma imkanımız yoxdur. Seçiləcək kəslərin partiya tərəfindən təyin olunması, tək siyahı halında seçkiyə gedilməsi, seçicilərin seçim etmə haqqlarının tapılmaması və yalnız önlərinə qoyulan siyahını təsdiqləmək məcburiyyətində olmaları, seçki deyil çox plebisit görünüşü verməkdədir.Bu tətbiqə hər nə qədər hökumət qazan dırıcı ideoloji səbəblər tapılmaqdadırsa da bu seçki formasının azadlıq və demokratiyasi üçün uyğun olduğunun müdafiə olunmasının heç bir mənası yoxdur. ( 47,s.176 ).
Tək partiyalı totalitar sistem deyilincə nə məhrum Sovetlər Birliyindəki kommunist partiyanın suveren olduğu sistem ağla gəlirsə də Nasis Almaniyası, Mussolini İtaliyası, Franko İspaniyası və Afrikadakı müxtəlif dövlətlərdə fərqli tətbiqlər də var. Türkiyədə 1945dən əvvəlki tək partiya sistemi ilə C. Abdülnasır dövründə Misirdəki tək partiya sistemi təşkilatlanma baxımından fərqli nümunələr olaraq götürulüb.Dəyişik cəmiyyətlərdə uyğun gələn tək partiya sistemləri arasında ümumi də bir bənzərlik tapılmaqla birlikdə cəmiyyət – mədəni quruluş fərqliliyi səbəbiylə həm təşkilatlanma həm də ideologiya sahəsində əhəmiyyətli ayrılıqların varlığı müşahidə edilmişdir. ( 47,s.176 ).
Mussolini, I Dünya Müharibəsindən sonra təsirli olan mərkəzi nüfuza qarşı dağıdıcı güclər üzündən müdafiəsiz qalmış bir xalqın birliyini və xalq vasitəsilə də dövlətdə cisimləşən tarixi bir birlik şəxsiyyətini hədəfləyirdi.Faşizm, dövlətin fərd üzərindəki üstünlüyünü və bu dövlətin gücünün sərhədsiz şəkildə yayılmasını nəzərdə tutar. Mussolini “faşizmə görə, hər şey dövlətin içindədir və dövlətin xaricində insani və ya ruhi heç bir şey yoxdur, dahası onun xaricində heç bir şeyin dəyəri yoxdur. Bu mənada faşizm, totalitardır və bütün dəyərlərin sintezi və birliyi olan faşist dövlət, bir xalqın həyatının bütün istiqamətlərini ifadə edər, inkişaf etdirər və gücləndirər” deyə yazırdı. Totalitar sistemlərin digər rejimlərlə fərqi təyin olunmağa çalışılmışdır. Almaniyada 40-50 –ci illərdə totalitarizm rejimi formalaşıb başa çatdı. ( 48,s.177 ).
Bütün totalitar sistemlərin suveren tarixi və ideoloji ünsürü ola biləcək xüsusiyyətlər üzərində bir razılaşma yoxdur. Amma “totalitarizm” terminini, dövlətin hədəf olaraq seçdiyi şeyə çatmaq üçün “bütün göndərər”in istifadə edilməsi mənasını verdiyi də açıqdır. Bundan ötəri, istəkləri nə olursa olsun bütün totalitar rejimlər aktual texnikalarla siyasi despotizmi zəmanət altına almaq, dövlət tərəfindən təyin olunan bir iqtisadiyyatın xaricindəki mənfəətləri məhdudlaşdırmaq, demokratik belə olsa tək tip ideoloji qaydaları söykəmək kimi başqa xüsusiyyətlər də daşıyar. ( 49,s.178 ). Totalitarizm, ictimai həyatın bütün istiqamətlərini ehtiva edir. Faşist, teokrasist rejimlərdə mütləq düşüncə hakimdir. İnsanoğlunun doğuşundan bəri mədəniyyət macərası sonsuza qədər yenidən düşünülməyə, yenidən şərh olunmağa açıq xüsusiyyətdədir, amma totalitarizm bu qapıları bağlayar, son şərhləri tapdığını söyləyər, mübahisə azadlığını başdan kəsib təyin edər. Beləcə, keçici olmayan heç bir mütləq olmadığını çelişik bir şəkildə açıqlayar və çökər. Totalitarizm üzrə ilk əsərlər Xeyekin “Rəzilliyə aparan yol”, Areidin “Totalitarizmin mənbələri” (1951) , Fridrixin və Bjezinskinin “Totalitar və Avtokratiya” (1956) kitablarıdır. ( 50,s.179 ). Totlitarizmin meydana glməsi hələ qədim zamanlara bağlıdır. E.ə. V əsrdə Heraklit yazırdı ki , müdriklik və alimlik zirvəsinə yüksələrək “bütün əşyaları qəti şəkildə idarə etmək mümkündür”. Totalitarizmin meydana gəlməsi müəyyən ictimai şərait zəminində mümkündür. Onun ən ümumi şərti cəmiyyətin oz inkişafının sənaye mərhələsinə qədəm qoyması hesab olunur. Totalitarizmin yaranma səbəblərindən biri də cəmiyyət həyatının mürəkkəbləşməsi , onun rasional idarə edilməsi ilə şəxsiyyətin azadlığı arasında ziddiyətin dərinləşməsi hesab olunur. Mussolini total rejimə haqq qazandıraraq deyirdi ki : “Biz ilk dəfə olaraq bəyan etdik ki, sivilzasiya mürəkkəbləşdikcə şəxsiyyətin azadlığı məhdudlaşır”. ( 51,s.188 ).
Politoloqlar totalitar rejimin faşizm, kommunizm, milli sosializm və b. Formaları göstərmişlər. 1917 – ci ildə Leninin qurduğu SSRİ sonralar Yuqoslaviyada, Macarıstan və b. totalitar rejim müəyyən islahatlar yolu ilə dəyişə bilər bu isə praktikada çox çətindir. Totalitar rejimdə vətəndaşlar siyasi prosesden və demokratiya ilə özgələşir. Hakimiyyət funksiyaları mistikasiyaya uğramışlar. Hakimiyyət bölünməsi prinsipləri yoxdur. Hər cür müxalifət qadağandır, sosial münaqişələr yoxdur. Bu rejimdə ictimai şüur hakimiyyətlə birləşmişdir. Bütün üfuqi strukturlar dağılmışlar. Ancaq hakimiyyətin icazəsi ilə yaranan strukturlar fəaliyyət göstərirlər. Dayanmadan dəyişən bir dünya, dəyişməz bir həqiqətdə necə dondurula bilər? Jacques Derrida, bu sistemlərin metafizik olduğunu, təməllərinin məntiqi olmadığını, şiddət istifadə edərək ayaqda qala bildiyini ideologiyalarının dilindən ortaya çıxarmışdır. ( 52,s.118 ). Bunların üstünlükləri ağıldan deyil, özündən daşınan zorbalıqdan gəlir. O birinin insan belə sayılmaması, xaricləmə və xoşgörüşsüzlük, hər kəsin çarxın bir parçası olması, azadlıqsız azadlıq, bərabərliksiz bərabərlik, dinsiz din, əxlaqsız əxlaq və senzura. Hər şey əvvəldən təyin olunmuşdur: siyasət, hüquq, cinsilik, mədəniyyət, iqtisadiyyat, elm. Dünya cənnətini məqsəd qoymaq. Ancaq bunu dünyanı cəhənnəmə çevirərək etmək. Cəmiyyət sistemlərini açıq cəmiyyət və bağlı cəmiyyət olaraq ikiyə ayırsaq, bağlı cəmiyyətlər açıq cəmiyyətin düşmənidir və tez gec açıq cəmiyyəti yox etmək istəyərlər. Bağlı cəmiyyət vəhşilik və terrora dözər, təzyiq və zülmə dözər. İnsanların zülmə baş qaldıracaq yolları tıxanmışdır. Dövlət hər şeydir. İnsanlara necə yaşayacağını diktə edər. Fərdilik bir bütdür. Bütləri, düşüncə polisi izlər. Rejim, insanların təbii quruluşunu elə pozar ki, insan insanlıqdan çıxar, bu insanlar bu an var olmazlar və ya gələcəkdə mövcudluğu lazım olan bir sistemin vasitələridirlər və ya gələcəkdəki sistemin mövcudluğu lazım olmayanlarıdır. ( 53,s.128 ).
Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin 20-ci illərinədək olan dövrdə siyasi ədəbiyyatda totalitar (latın dilində bütün, bütöv, tamam, ümumi mənasını verir.) termininə təsadüf olunmur. 20-ci illərin əvvəllərində ilk dəfə bu termin İtaliyada Mussolininin faşist rejimini səciyyələndirmək üçün istifadə edilmişdir. Öz tənqidçilərindən bu termini mənimsəyən Mussolini İtaliya filosofu Covanni Centilenin xalqın mənəvi ruhunun təcəssümü, total siyasi strukturlarda fərdin əriyib itməsini nəzərdə tutan totalitar dövlət qurmaq ideyalarmdan istifadə edərək, belə bir dövləti qurmağı öz qarşısına məqsəd qoydu. ( 54,s.138 ).
Almaniyada faşist rejiminin qurulması politoloqları həmin anlayışa bir daha müraciət etməyə məcbur etdi. 40 – 50-ci illərdə totalitarizm nəzəriyyəsi əsasən formalaşıb başa çatdı. Totalitarizm məsələləri üzrə ilk müfəssəl elmi əsərlər F.Xayekin “Rəzilliyə aparan yol”, X.Aredtin “Totalitarizmin mənbələri”, K.Fridrix və Z.Bjezinskinin “Totalitar diktatura və avtokratiya” kitablarıdır. ( 55,s.148 ).
Totalitarizm siyasi həyatın reallığı kimi 20-ci əsrdə meydana gəlsə də, onun ideya əsasları qədim köklərə malikdir. Hələ qədim dövrlərdə fərdin dövlətin tam tabeliyində olması haqqında baxışlar mövcud idi. Eramızdan əvvəl V əsrdə Heraklit yazırdı ki, “Müdriklik və alimlik zirvəsinə yüksələrək bütün əşyaları qəti şəkildə idarə etmək mümkündür”. Bu ümumi fəlsəfi dünyagörüşü sonralar Platonun siyasi baxışlarında öz əksini tapır və o, insanların total şəkildə dövlət tərəfindən idarə edildiyi cəmiyyət modelini təsvir edir. Totalitarizmin ideya əsaslarının inkişaf etdirilməsində utopik sosializmin nümayəndələri T.Morun, T.Kampanellanın, Sen-Simonun, J.J.Russonun təlimlərinin xüsusi rolu olmuşdur. Bu ideya K.Marksın, V.İ.Leninin siyasi baxışlarında daha qabarıq şəkildə üzə çıxır. ( 56,s.168 ).
Totalitarizmin meydana gəlməsi müəyyən ictimai şərait zəminində mümkün olmuşdur. Onun ən ümumi şərti cəmiyyətin öz inkişafının sənaye mərhələsinə qədəm qoyması hesab olunur. Bu mərhələ kütləvi kommunikasiya sistemlərinin yaradılması, ictimai əlaqə və münasibətlərin mürəkkəbləşməsi, şəxsiyyətin davranışı və bütün həyatı üzərində nəzarəti həyata keçirməyə, ona fasiləsiz güclü ideoloji təsir göstərməyə imkan verən texniki vasitələrin icad edilməsi ilə səciyyələnir. Güclü inhisarçı təşkilatlar bütov sahələri öz nəzarəti altına alır, dövlətin funksiyalarının genişlənməsi ilə bütün cəmiyyətin total surətdə idarə edilməsi sisteminə keçməyin mümkünlüyü haqqında illüziyaların yaranmasına gətirib çıxarır. ( 57,s.188 ).
Totalitarizmin yaranmasma səbəb olan amillərdən biri də cəmiyyət həyatının mürəkkəbləşməsi, onun rasional idarə edilməsi ilə şəxsiyyətin azadlığı arasında ziddiyyətin dərinləşməsi hesab edilməlidir. Mussolini İtaliyada qurduğu total siyasi rejimə haqq qazandırmağa çalışaraq deyirdi: “Biz ilk dəfə olaraq bəyan etdik ki, sivilizasiya mürəkkəbləşdikcə şəxsiyyətin azadlığı məhdudlaşır”. İnkişafın sənaye mərhələsi kollektiv dünyagörüşünün qərarlaşmasını nəzərdə tutur. Onun növ müxtəlifliyi olan kollektiv baxışlar sistemi ətraf mühiti böyük mexaniki sistem kimi qavrayır. Bu sistemin idarə edilməsi sistemin bütün sahələrinə nəzarət etmək iqtidarında olan ideal dövləti nəzərdə tutur. ( 58,s.198 ).
Totalitarizmin yaranmasmda sənaye mərhələsində meydana çıxan yeni sosial əlaqələr sisteminin insanlarda doğurduğu psixoloji uyğunsuzluq və narahatçılıq halı da mühüm rol oynayır. Totalitarizmi yaradan siyasi şərtlər isə bunlar hesab olunur:
– Cəmiyyətin totalitar hərəkatının nüvəsini təşkil edən sosial qruplardan ibarət siyasi qüvvənin yaranması. Buraya əsasən marginal qruplar daxildir.
– İfrat ideologiyalaşmış, güclü intizama əsaslanan, yarımhərbi struktura malik siyasi partiyaların təşkil edilməsi.
Totalitarizm nəzəriyyəsində bu siyasi rejimi səciyyələndirən əsas cəhətlər kimi aşağıdakılar göstərilir:
– totalitarizm elə bir rejimdir ki, orada vahid kütləvi partiya vardır və bütün hakimiyyət ona tabedir;
– partiyanın özü demokratik yolla deyil, liderin ətrafında təşkil olunmuşdur;
– cəmiyyətdə müəyyən bir ideologiya hakimdir;
– ictimai həyatın bütün sferaları total nəzarət altındadır;
– terrorçu polis nəzarəti vardır. Polis bütün ölkələrdə olsa da, yalnız bu rejimdə o, terrorçu rolunu oynayır. Kiminsə cəzalandırılması üçün onun günahını təhqiqat yolu ilə sübut etməyə ehtiyac yoxdur. ( 59,s.12 ).
Totalitarizm cəmiyyətin və fərdin bütün həyatını dövlətin rasional nəzarəti altına qoymaq cəhdlərinin nəticəsi olaraq meydana gəlmişdir. Buna görə də onun meydana gəlməsində və fəaliyyət göstərməsində ideologiya mühüm rol oynayır.
Totalitar cəmiyyətin ən səciyyəvi cəhəti bütün ictimai həyatın qəti şəkildə ideologiyalaşması, iqtisadi, sosial və mənəvi prosesləri bütünlükdə müəyyən baxışlar sistemi çərçivəsinə salmaq cəhdləridir. Həm də totalitar ideologiya ifrat fəal formada təzahür edir, bir növ inqilabi mahiyyət daşıyır. Onun başlıca xüsusiyyəti yeni cəmiyyət və yeni insan formalaşdırmaq zərurətini əsaslandırmaqdır. ( 60,s.278 ).
Totalitarizm ideologiyası ictimai həyatda paternalist münasibətləri, bütün cəmiyyətin liderin atalıq qayğısı sayəsində ədalətlə idarə olunması haqqında ideyanı yaymaq məqsədi güdür. ( 61,s.19 ).
Latın dilində təşəbbüsçü, müəllif, bani, yaradıçı və s. mənaları verən avtoritarlıq qeyri – demokratik rejimləri və onlara uyğun olan siyasi şüur formalarını ifadə etmək üçün işlədilir. Sosiologiyada bu termin neomarksizmin nüfuzlu cərəyanlarından biri olan Frankfurt məktəbinin fəaliyyəti gedişində, XX əsrin 30-cu illərində həmin məktəbin nümayəndələri Xorkhaymer, Adorno, Fromm, Markuze və b. tərəfindən irəli sürülmüşdür. ( 62,s.167 ).
Avtoritarlığın totalitarlıqdan başlıca fərqi bundadır ki, burada hakimiyyət öz – özlüyündə total xarakter daşımır, yəni bu rejim vahid ideologiyaya deyil, milli birlik konsepsiyasına əsaslanır. Avtoritarlıq şəraitində ictimai həyatın siyasi hakimiyyət tərəfmdən nəzarət edilməyən sahələri meydana çıxır, demokratik rejimin bəzi ünsürləri – seçkilər, siyasi partiyalar və s. mövcud olur, güclü siyasi hakimiyyət azad iqtisadiyyatla birləşir. ( 63,s.123 ).
Avtoritar rejim şəraitində siyasi fəaliyyət ciddi surətdə reqlamentləşdirilir. Buna uyğun olaraq burada fəaliyyəti reqlamentləşdirilmiş leqal müxalifət mövcud olur. Bu rejimin antidemokratik xarakterini sübut edən mühüm cəhət ondan ibarətdir ki, burada baş verən sosial konfliktlər zamanı hakimiyyət orduya arxalanır.
Vətəndaşların siyasi hakimiyyətə münasibəti özgələşmə ilə səciyyələnir, yəni onlar hakimiyyətdə iştirak etməkdən kənarda qalırlar. ( 64,s.178 ).
Ümumiləşmiş şəkildə avtoritar siyasi rejimə aşağıdakı xüsusiyyətlər xasdır:
1) Avtokratizm – təkhakimiyyətlilik və ya hakimiyyətin məhdud qrupa mənsub olması. Avtoritar rejimin başında bir nəfər (monarx və ya qrup, hərbi xunta, oliqarxiya qrupu və s.) durur.
2) Hakimiyyətin qeyri – məhdudluğu, onun vətəndaşların nəzarətindən çıxması. Avtoritar rejimlərdə qanunlar olur, lakin bu qanunların qəbul edilməsi rejimin başında duranın iradəsindən asılıdır və onun mənafeyinə tabe edilmişdir.
3) Hakimiyyətin gücə arxalanması. Bu cəhət avtomatik surətdə güc tətbiq olunmasında ifadə olunmur. Avtoritar rejim kütlə arasında populyarlaşmaq üçün müxtəlif vasitələrə əl atır, lakin əhalinin hər bir narazılığı müqabilində istənilən vaxt güc tətbiq edilir.
4) Hakimiyyət və siyasət inhisarlaşır, real gücü təmsil edən müxalifətə və siyasi rəqabətə imkan verilmir. Müxtəlif partiyaların mövcudluğu real həyatda müxalifətin müəyyən siyasi qüvvə kimi tanınması və xüsusilə də siyasi sistemin vacib ünsürü kimi qəbul edilməsi ehtimalmdan kənardır.
5) Siyasi elitanın təyinetmə yolu ilə formalaşması üsulunun üstün əhəmiyyət kəsb etməsi. Əhalinin siyasətdən özgələşməsi. Hakimiyyətin və siyasətin inhisara alınması vətəndaşların bu sferalara müdaxilə etməsini məhdudlaşdırır. Bu məqsədlə istifadə edilən ən səmərəli üsullardan biri dövlətin iqtisadiyyatda vətəndaşlar üçün fəaliyyət azadlığı yaratmasıdır. ( 65,s.165 ).
Tarixən avtoritarlığın ən geniş yayılmış forması monarxiyadır. Bununla belə, heç də bütün monarxiyalar avtoritar rejimə əsaslanmır. Müasir dövrdə avtoritar rejimli monarxiyalar bir qayda olaraq, inkişaf etməkdə olan ölkələrdir (İordaniya, Mərakeş, Səudiyyə Ərəbistanı və s.). Qərbi Avropanm monarxiya dövlətləri avtoritar rejimə aid deyildir. ( 66,s.144 ).
Ümumiyyətlə bəşəriyyətin tarixinə diqqət yetirdikdə siyasi rejimlərin bir – birini əvəzləməsinin, antidemokratik siyasi rejimlərin məhv olmasının, yeridə isə demokratik siyasi rejimlərin bərqərar olmasının şahidi oluruq. Demokratiyaya tanınmış siyasətçi Uinston Çörçill (1874 – 1965) belə bir qiymət vermişdir. “Demokratiya yaşı idarəetmə forması deyil, ancaq bəşəriyyət bundan yaxşısını hələ tapmamışdır.” ( 67,s.198 ).
Demokratiya bir siyasi rejim kimi siyasət meydanına gəlsə də sonralar ictimai – siyasi dəyərlər toplusu kimi formalaşmışdır. Demokratiyanın mahiyyətini aşağıdakı kimi izah etmək olar. ( 68,s.148 ).
Cəmiyyətin quruluşunun ən mühüm elementi olan insan cəmiyyət daxilində müxtəlif qrup və birliklərin, ailələrin, icma və ittifaqlarının üzüvləri olub daha mürəkkəb strukturlara daxildirlər. Cəmiyyətdə və onu təşkil edən qruplarda müxtəlif qərarların qəbul edilmnəsi, həmin qərarların yeinə yetirilməsi, vacib olan ümumi məqsədlərin, vəzifə və imtiyazların bölüşdürülməsi cəmiyyətin və onu təşkil edən qrupların bütün üzvülərinə aiddir. ( 69,s.198 ).Belə qərarlar insanlar tərəfindən müstəqil surətdə qəbul olunan fərdi qərarlardan fərqli olaraq kollektiv qərarlar adlandırmaq olar. Demokratiya kollektiv qərarlar sahəsidir. Demokratiya cəmiyyətə və ya hər hansı bir sosial qrupa aid olan qərarların bütün üzüvlər tərəfindən qəbul edildiyi ideal sistemi təmsil edir. Bununla yanaşı həmin üzvlər bu və ya digər qərarların qəbul edilməsində bərabər iştirak etmək hüququna malikdirlər. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, demokratiya kollektiv qərarlar üzərində ictimai nəzarət və bu nəzarətin həyata keçirilməsində hüquq bərabərliyi prinsipini reallaşdırmağı tələb edir. ( 70,s.87 ).
Demokratiya anlayışı yunan mənşəlidir. İlk dəfə Qədim Yunanstanda siyasi hakimiyyətin xüsusi forması kimi istifadə olunmuşdur. Elə ilkin mənası da “xalq hakimiyyəti” deməkdir. Qədim Yunanıstanda dövləti idarə etməyin xüsusi forması olan demokratiya müasir dövrdə yeni məna çalarları qazanaraq çoxşaxəli sosial hadisə kimi təzhür edir. ( 71,s.122 ).
Müasir anlamda “demokratiya” termini bir neçə mənada işlədilir. “Demokratiya” termininin geniş yayılmış məna çalarları həmin sözün ilkin mənası ilə bağlı olub xalq hakimiyyətinə əsaslanan dövlət quruluşu kimi başa düşülür. Lakin “demokratiya” anlayışı yalnız dövlət quruluşu kimi başa düşülmür. O, daha geniş əhatə dairəsi və məna çalarına sahibdir. Demokratiya adı altında bütövlükdə cəmiyyətin, cəmiyyətlə vətandaşların müəyyən dəyərlər sisteminə və dünyagörüşünə əsaslanan ictimai quruluş, insanların ierarxik (şaquli) şəxsiyyətlərarası münasibətlərini tənzimləyən norma və prinsiplər məcmusu başa düşülür. ( 72,s.143 ).
Deokratiya ideyasının əsasını insanların azadlığı və bərabərliyi kimi sosial – siyasi dəyərlərin dərk edilməsi və zəruriliyinin qiymətləndirilməsi təşkil edir.
Demokratiya ideyasını irəli sürənlərdən biri olan Heradot onu “bərabərliyə əsaslanan dövlət” adlandırmışdır. Buradan başa düşmək lazımdır ki, hələ Qədim Yunanstanda demokratiyanı səciyyələndirən ən önəmli keyfiyyətlərindən biri onun çoxluğun hakimiyyətinə əsaslanan quruluş kimi qavranılmasıdır. Bu nöqteyi nəzərdən Fukudidin fikri də maraqlıdır: “Bu quruluş ona görə demokratiya adlandırılır ki, o, vətandaşların azlığına deyil, çoxluğuna əsaslanır”.
İctimai fikir və siyasi elm tarixində “demokratiya” anlayışı uzun müddət və əsasən Antik Yunan filosofu Aristotelin başa düşdüyü tərzdə qiymətləndirilmişdir. Bu böyük filosof dövlətin təşkili formasını iki əlamət üzrə fərqləndirməyi təklif etmişdir.
a) hakimiyyət kimin əlindədir;
b) bu hakimiyyətdən necə istifadə olunur;
Aristotelə görə iki cür hakimiyyət, “düzgün” və “qeyri – düzgün” hakimiyyət mövcuddur. “Düzgün” hakimiyyət formaları aşağıdakıladır: Monarxiya (hakimiyyət bir nəfərin əlindədir – monarxın); aristokratiya (hakimiyyət bəzi adamların – “yaxşıların” əlindədir); politya (hamı və ya vətəndaşların əksəriyyəti idarə edir). Hakimiyyətin “qeyri – düzgün” formaları olan tiraniya (burada yalnız idarə edən bir nəfərin mənafeyi üstün tutulur); oliqarxiya varlı vətəndaşları, demokratiya isə mülkiyyətdən məhrum olanları qidalandırır.
Sonralar isə demokratiya anlayışı dövlətin “düzgün” formasına, politiyaya aid edildi. İdarəetmənin “qeyri – düzgün” forması isə əksəriyyət tərəfindən oxlokratiya anlayışına, kütlənin hakimiyyətinə (heç bir qanunla dayandırıla bilməyən qara camaatın hakimiyyəti) aid edildi.
Beləliklə, demokratiya uzun müddət, XVIII əsrin axırlarına, böyük Fransa inqilabına qədər dövlət forması kimi başa düşüldü. Başqa sözlə desək, hakimiyyətin qanunlara tabe olan, hamının və ya azad vətəndaşların əksəriyyətinin əlində olması kimi başa düşülürdü. ( 75,s.143 ).
Yeni avropa siyasi fikri demokratiyaya siyasi təşkil prinsipini əlavə etdi. İkin başlıca prinsip, azadlıq və məsuliyyət fərqləndirildi. “Demokratiya” anlayışının məzmununun dəyişilməsi ilə bağlı bu anlayışdan nəinki dövlətə münasibətdə eləcə də lokal sosial və siyasi birliklərə (şəhər, kənd, istehsal kollektivləri və s.) münasibətdə istifadə olundu.
Demokratiyanın başlıca tarixi formaları dörd təkamül mərhələsini əhatə edir:
– Antik demokratiya (Qədim Yunanstan);
– Orta əsrlər cəmiyyətində demokratiya (siyasi və hüquqi təsəvvürlər);
– Yeni dövrün demokratiyası (XVII əsrdə ingiltərə inqilabı və 1789 – cu il Fransa inqilabından sonrakı dövr)
– Müasir demokratiya (XIX əsrin sonlarından indiki dövrə kimi)
Demokratiyanın mahiyyətini təşkil edən xalq hakimiyyəti ideyası əhalinin hakimiyyətin həyata keçirilməsində iştirakının konkret formaları vasitəsi ilə reallaşır. Bu mənada iki demokratiya forması fərqləndirilir.
1) Birbaşa demokratiya;
2) Vasitəli demokratiya;
Onu da qeyd etmək zəruridir ki, sosial – siyasi ədəbiyyatda vasitəli demokrakiyaya kifayət qədər diqqət yetirilsə də birbaşa demokratiyanın formalarının tədqiqi kifayət dərəcədə deyildir. Birbaşa demokratiya ölkə üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərin xalq tərəfindən müzakirəsini və müvafiq qərarların qəbul edilməsini nəzərdə tutur. Birbaşa demokratiyanın xüsusi formaları kollektiv ərizələrin hazırlanması, yığıncaqların, toplanışların, ümumxalq sorğusunun keçirilməsidir. Birbaşa demokratiyadan danışarkən onu da qeyd etməliyik ki, xalq hakimiyyəti ideyası əzəldən birbaşa demokratiya kimi meydana gəlmişdir. Antik demokratiyada məhz bu forma üstünlük təşkil edirdi. Demokratiyanın məhz bu formada həyata keçirilməsi antik dövlətlərin ərazisinin məhdudluğu, habelə qəbul olunan qərarların sadəliyi sayəsində mümkün olmuşdur. ( 77,s.165 ).
Müasir şəraitdə birbaşa demokratiya əvvəlki rolunu itirib, özünü əsas etibarı ilə yığcam kollektivlərin idarə edilməsində və yerli idarəçilikdə göstərir.
Böyük Fransa inqilabı birbaşa demokratiyanın nisbətən təkmilləşmiş variantını ortaya gətirdi. Bu xalqın təmsilçisi olan deputatların təmsilçilik funksiyasını imperativ mandat yerinə yetirməsindən ibarətdir.
Vasitəli demokratiya forma etibarı ilə birbaşa demokratiyaya çox yaxındır. Burada da əhali öz siyasi iradəsini ifadə etmək iradəsinə malik olur. Lakin mahiyyət etibarı ilə bunlar arasında böyük fərq var. Belə ki, birbaşa demokratiyada xalq siyasi qərarların qəbul edilməsinin bütünm mərhələlərində iştirak edirsə, vasitəli demokratiyada əhali bu və ya digər məsələyə, hazırlanmış qanun layihəsinə öz münasibətini bildirməklə kifayətlənir. Demokratiyanın bu forması kimi referendum, xalqın veto hüququ, təklif vermək hüququ qərarlaşmışdır. Birbaşa demokratiyanın reallaşmasını çətinləşdirən səbəbləri nəzərə alaraq nümayəndəli demokratiya ideyasını Ş.L.Mönteskye və J.J.Russo irəli sürmüşlər. Russonun fikrincə “Böyük ölkələrdə xalqların birbaşa siyasi qərar qəbul etməsi qeyri – mümkündür, ona görə də xalq bu hüququ öz təmsilçisinə verir.”
Mönteskyenin fikrincə isə “Xalq qərar vermək hüququna malikdir, lakin düzgün, rasional qərar çıxarmaq üçün o, lazımi siyasi mədəniyyətə, vaxta malik deyil. Buna görə də xalq etibarlı və lazımi hazırlıq səviyyəsinə malik adamları seçərək hakimiyyətdə, siyasi qərarların qəbul edilməsində xalqı təmsil etməyi onlara həvalə edir”.
Müasir dövürdə demokratiyanın ən geniş yayılmış və səmərəli forması vasitəli (nümayəndəli və yaxud təmsilçi) demokratiyadır. Onun mahiyyəti vətəndaşların siyasi qərarların qəbul edilməsində birbaşa deyil hakimiyyət orqanlarına seçilmiş nümayəndələri vasitəsilə iştrak etməsində ifadə olunur. Nümayəndəli demokratiya zəurəti ölkə ərazisinin böyüklüyü və ya digər obyektiv səbəblər üzündən, əhalinin qərarların qəbul edilməsi prosesində mütəmadi iştirak etmnəsinin qeyri – mümkünlüyündən irəli gəlir. ( 80,s.168 ).
Nümayəndəli demokratiya vətəndaşların seçdiyi nümayəndəli hakimiyyət orqanlarından ibarət idarəçilik formasını nəzərdə tutur. Bu mənada demokratiyanın formalarından söhbət gedəndə həm də demokratik dövlət idarəçiliyi başa düşülür. Adətən iki demokratiya forması; prezident idarəçiliyi və parlament idarəçiliyi fərqləndirilir.
Demokratiyanın mahiyyətini müəyyənləşdirən norma və prinsiplərin, onu şərtləndirən amillərin təhlili demokratiya anlayışına yanaşmadan asılı olaraq konkretləşir. Demokratiyanı dövlət idarəçiliyi forması kimi qəbul etdikdə, onda əsas norma və prinsiplər keyfiyyətində hakimiyyətin təşkili və həyata keçirilməsinin ən ümumi, ən mühüm prinsiplərindən söhbət getməlidir. Bu prinsiplərə aşağıdakılar daxildir:
– xalqın dövlət hakimiyyətinin mənbəyi sifətində çıxış etməsinə təminat verən hüquqi siyasi sistemin yaradılması;
– dövlət hakimiyyəti orqanlarını formalaşdırmaq məqsədi ilə mütəmadi seçkilərin keçirilməsi;
– dövlət idarəçiliyi sistemində hakimiyyətin bölünməsində ifadə olunan məhdudlaşdırma və tarazlaşdırma mexanizminin təmin edilməsi;
– hökmətin fəaliyyətinə əhalinin nəzarət və təsir göstərmək imkanlarının olması və s. ( 82,s.122).
Sadaladığımız norma və prinsiplər daxilində demokratiya normalarına tam uyğun gələn dövlət idarəçiliyi formasının qərarlaşması obyektiv reallıq kimi çixiş edir. Müasir qərb dövlətlərində bunu təsdiqləyən kifayət qədər dəlil tapmaq mümkündür.
Demokratiyanı dövlət idarəçilik formasından başqa daha geniş məzmuna malik sosial hadisə kimi qiymətləndirdikdə təbii olaraq onun mahiyyətini tamamlayan norma və prinsiplərin dairəsi də müvafiq şəkildə genişlənir. Bu halda demokratiyanı yuxarda sadalanan norma və prinsiplərlə yanaşı aşağıdakı norma və prinsipləri də göstərmək olar.
– vətəndaşların hüquq bərabərliyi;
– cəmiyyətdə azadlığın təminatı;
– həqiqi aşkarlığı təmin edən azad və geniş kütləvi informasiya sisteminin yradılması və s. ( 83,s.170 ).
Demokratiya həm dövlət idarəçiliyi forması, həm də cəmiyyətin ümumi təşkili forması kimi səmərli fəaliyyəti onun mahiyyətini ifadə edən norma və prinsiplərin tam kompleksini nəzərdə tutduğu kimi, demokratiya demokratik dəyərlərdən və ənənələrdən ayrı təsəvvür edilməməlidir.
Azad cəmiyyətdə qanunlar hər şeydən yüksək durmalıdır. Normal demokratik dövlətdə hər şeydən əvvəl birinci nöbədə siyasi azadlıq mövcud olmalıdır. Bu isə o deməkdir ki, vətəndaşların sosial əhəmiyyət kəsb edən bütün hərəkətləri qanunlara uyğun olmalıdır. Başqa sözlə deyilsə, istər söz azadlığı, istərsə də fəaliyyət azadlığı mütləq mənada anlaşılmamalıdır. Çünki, azadlıq məsuliyyət hissindən kənarda mövcud deyildir. Bu hissdən məhrum olan adam öz hərəkətlərinin gələcək nəticələrini görmür, başqaları qarşısında cavabdehliyi anlamır. Nəticədə azadlıq özbaşınalıq və anarxiya kimi qəbul olunur.
Demokratiya özü bəşəriyyətin yaratdığı ümumi dəyərdir. Demokratiya onu siyasi, əxlaqi, mənəvi dəyər kimi səciyyələndirməyə əsas verən bir sıra keyfiyyətlərə malikdir. Demokratiya insanlara xidmət edir, insanın özünü təsdiqinə zəmin yaradır, şəxsiyyətin inkişafına təkan verir, ictimai orqanizmin ahəngdarlığını təmin edir və s. digər müsbət məzmunlu təsir göstərə bilir. Bunlar demokratiyanı bəşəri dəyər kimi qiymətləndirməyə əsas verir. Bununla yanaşı, demokratiyanın qərarlaşması bərabərlik, azadlıq, humanizm kimi dəyərlərə geniş meydan verildiyi sosial mühitdə mümkün ola bilər. Xalq hakimiyyəti ideyasına ümumi inam, demokratik təsisatların fəaliyyətinə, vətəndaş hüquqlarına, qanunların aliliyinə hörmət, çoxluğun iradəsinə tabe olmaq və s. kimi mənəvi – siyasi keyfiyyətlər demokratik dəyərləri təşkil edir. ( 85,s.278 ).
Demokratiyanın qərarlaşması sadəcə zəruri demokratik təsisatların yaradılması ilə təmin edilə bilməz. Demokratiya bütün hallarda xalqın, qrupların, konkret şəxsin hakimiyyətinə münasibətini ifadə edən davranış, mövqe, fəliyyət keyfiyyətində təzahür edir. Demokratiyanın ən başlıca ənənəsi xalq hakimiyyəti ideyasını həyata keçirilməsi forması kimi qərarlaşan idarəçilik sisteminə əhalinin hörmətlə yanaşmasında ifadə olunur. Qərbin demokratik dövlətlərinin səmərəli fəaliyyətinin səbəbləri arasında hər bir vətəndaşın ictimai quruluşun fundamental əsaslarına, xüsusi ilə demokratik normalarına sədaqəti mühüm yer tutur. Qanunların aliliyinin, qanun qarşısında hər kəsin bərabərliyinin hamı tərəfindən dərk edilməsi, şəxsiyyətin hüquq və azadlıqlarına hörmət və s. bu kimi cəhətlər də müasir demokratiyanı səciyyələndirən ənənələrdir. ( 86,s.228 ).
Demokratiyanın dəyərləri sisteminin formalaşması onu xalqın mənəvi – psixoloji keyfiyyətinin, mentalitetinin əhəmiyyətli ünsürlərindən birinə çevirir. Buradan da demokratiyanın qərarlaşmasının əhalinin siyasi prosesləri qavramaq üsulları, siyasi mədəniyyəti ilə qarşılıqlı təsir əlaqəsi ortaya çıxır. Müasir demokratiya vətadaşların bir yandan siyasi prosesləri düzgün qiymətləndirmək, demokratik proseslərə adekvat fəaliyyət üsulları seçmək qabiliyyətində, digər tərəfdən isə demokratik təsisatlara, qanunlara və digər vətəndaşların hüquqlarına hörmətlə yanaşmasında özünə əlverişli sosial – siyasi zəmin tapmış olur. ( 87,s.108 ).
Demokratiyanın norma və prinsiplərindən söhbət gedərkən əsas iki məqam nəzərdən qaçırılmamalıdır. Birincisi, bizim fikirləşməyə adət etdiyimiz kimi, yalnız hökumət və dövlət sahəsinə aid deyildir. Demokratik prinsiplər hər hansı cəmiyyətdə qərarların kollektiv şəkildə qəbul edilməsi prosesinə aiddir. Dövlət sahəsində olan demokratiya ilə digər ictimai instutlar arasında çox mühüm əlaqə vardır. Lakin dövlət, bütövlükdə cəmiyyətin həyat qabiliyyətini nizamlamaq hüququna, habelə məcburi vergi qoymanı həyata keçirmək hüququna, öz üzüvlərinin həyatını idarə etmək hüququna malik olduğu üçün dövlət səviyyəsində demokratiya birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir. ( 88,s. 78 ).
İkinci məqam ondan ibarətdir ki, bu və ya digər cəmiyyət müxtəlif dərəcədə demokratik, yaxud qeyri – demokratik ola bilər. Yəni burada söhbət demokratiyanın inkişaf səviyyəsindən, müəyyən cəmiyyətdə ictimai nəzarət və siyasi bərabərlik prinsiplərinin nə dərəcədə həyata keçirildiyindən, qərarların kollektiv şəkildə qəbul edilməsində bərabər iştirak etmək idealına çox, yaxud da az yaxınlaşmaqdan gedir.
Adətən o dövləti demokratik adlandırırlar ki, orada hökumət dövlət vəzifələrinə mübahisəli seçkilərə görə xalqa hesabat verməlidir, bütün vətəndaşlar bərabər seçmək və seçilmək hüququna malikdir və qanunlar vətəndaşlıq hüququna, siyasi hüquqlara təminat verir. Lakin belə dövlətlərdən heç biri ictimai nəzarət və siyasi bərabərlik prinsiplərini praktikada tam mənası ilə reallaşdırmır. Bu mənada demokratiya prosesi sonsuzdur və hansı rejim, siyasi sistemlərdə yaşamalarından asılı olmayaraq demokratlar hər yerdə demokratik prinsiplərə riayət edilməsi və onların genişləndirirlməsi uğrunda mübarizə aparırlar. Müasir dövürdə öz müstəqilliyini elan etmiş bütün dövlətlər demokratiya ideyasına daha da yaxınlaşmağa çalışır. Bu baxımdan müasir qərb demokratiyası öz rəngarəngliyi və çoxçalarlılığı ilə fərqlənir. Xalq hakimiyyəti bir sıra prinsiplərə əsaslansa da, praktiki olaraqn reallaşması baxımından spesifik təşkilati – təşkilatlanmış struktur şəklində təzahür edir. Müxtəlif dövrlərdə və ayrı – ayrı siyasi reallıqlar şəraitində formalaşmış demokratiya ənənələri bir sıra nəzəriyyə və doktrinalarda özünün ifadəsini tapmışdır. Belə nəzəriyyələrdən biri də plyuralist demokratiya nəzəriyyəsidir.
ABŞ konsititusyasının yaradıcılarından olan C.Medison belə bir ideya irəli sürmüşdür ki, cəmiyyətdə nə qədər çox özünəməxsus mənafeləri olan qruplar qərarlaşarsa siyasi həyatda sabitliyin təminatı o qədər etibarlı olar. Buradan belə nəticəyə gəlirik ki, o, antik demokratiya üçün səciyyəvi olan kütlələrin rəy ümumiliyindən əl çəkib demokratiyanı liberalizm və fərdiyyətçilik prinsipləri ilə əlaqələndirməyə xidmət göstərən dövlət ideyasını irəli sürmüşdür. Bununla da xalqın hakimiyyəti ideyasından azlığın mənafeyinin müdafiəsi ideyasına keçid baş verdi. ( 91,s.133 ).
Plyuralist demokratiyada əsas hərəkətverici qüvvə funksiyasını qurup yerinə yetirir. Fərdin mənafeyi, siyasi davranış motivləri qrupda, habelə qruplar arası münasibətlər prosesində formalaşır. Buna görə də demokratiya insanların ayrı – ayrı qruplarda birləşmək, öz mənafeləri uğrunda qrup şəkilində mübarizə aparmaq üçün şərait yaratmalıdır. Klassik demokratiyaya görə, cəmiyyətdə dövlət neytral bir orbitr rolunu yerinə yetirirdisə, plyuralist demokratiyada dövlət müxtəlif qrup mənafelərini barışdırmaq və siyasi prosesə cəlb etmək kimi çox məsul bir funksiyanı yerinə yetirir.
Plyuralist nəzəriyyəyə görə, demokratiya müxtəlif qruplara öz mənafeyini ifadə etməyə və rəqabət mübarizəsində onların qüvvələr nisbətini əks etdirən kompromis qərar qəbul etməyə imkan yaradan idarəçilik forması kimi qavranılır. Plyuralist demokratiyanın ayrı – ayrı növ müxtəlifliyində özünü biruzə verən başlica prinsiplər və ideyalar elmi ədəbiyyatda aşağıdakı şəkildə qruplaşdırılmışdır.
1) Mənafe qrupu demokratik prosesin və siyasi sistemin başlıca ünsürü rolunda çıxış edir. Siyasətdə hərəkətverici qüvvə qrup mənafeyindən ibarət olduğundan şəxsiyyətin rolu siyasi prosesdə arxa plana keçir.
2) Müxtəlif xarakterli mənafe qruplarının rəqabət və münaqişə xarakterli qarşılıqlı fəaliyyəti nəticəsində ümumi idarə formalaşır.
3) Demokratik hakimiyyətin sosial əsasını və gücünü mənafe qrupları arasındakı rəqabə və qüvvələr balansı təşkil edir.
4) Siyasi sistemdə və bütövlükdə cəmiyyətdə tarazlaşdırma mexanizminin yaradılması.
5) Bütövlükdə ictimai sistemin normal fəaliyyətinin təmin edilməsi, cəmiyyətdə sosial ahəngdarlığın yaradılması prosesində dövlətin rolunun artması.
6) Siyasi, iqdisadi və digər hakimiyyətin dövlət, partiyalar, mənafe qrupları kimi siyasi nüfuz mərkəzləri arasında paylanması.
7) Mənafe qruplarının daxili təşkilinin demokratik prinsiplərə əsaslanması, qrupun onu təşkil edən üzvlərinin mənafelərini adekvat şəkildə təmsil edə bilmək imkanına malik olması.
Sadaladığımız cəhətlər plyuralist demokratiyanın müasir demokratik ölkələrdə aparıcı konsepsiya kimi məşhurlaşmasının əsasını təşkil etmişdir. Bununla yanaşı demokratiyanın digər konsepsiyaları da formalaşmış və siyasi praktikada həyata keçirilmişdir. Bunlardan birisi reprezentiv demokratiya nəzəriyyəsi və onun növ müxtəlifliyi kimi tanınan elitar demokratiya konsepsiyasıdır. ( 94,s.175 ).
Reprezentiv demokratiya nəzəriyyəsinin meydana gəlməsi xalq hakimiyyəti ideyasının ümumi iradənin təzahürü kimi anlayışından ayrılmasına əsaslanır. Bu nəzəriyyəyə görə, real demokratiya xalq təmsilçiliyi hökumətinin yaradılması ilə təmin edilə bilər, çünki xalqın iradəsinin həyata keçməsi üçün onun özünün bilavasitə iştirakı, əvvəla mümkün deyil, sonra isə qeyri səmərəlidir. Xalqın birbaşa iştirakı ilə həyata keçirilən ümumi iradə seçkilərdə bu və ya digər namizədə üstünlük verilməsi şəklində mümkün ola bilər. Digər halda xalqın iradəsinin reallaşdırılması onun etibarlı və səlahiyyətli təmsilçilərinə həvalə edilməlidir. ( 99,s.167 ).
Reprezentiv demokratiya nəzəriyyəsi demokratik prosesin iştirakçılarının dairəsini məhdudlaşdırır. Lakin bu xalqın öz nəzarəti altında baş verir, yəni seçkilər institutu vasitəsilə əhali ümumi rəyin ifadə olunmasının təmsilçilərə verilməsi prosesinə nəzarət edir. Bununla da xalqla onun təmsilçiləri arasında, ikincilərin birincilərdən müəyyən asılılığına əsaslanan münasibətlər formalaşır. Reprezentiv demokratiya əsasən parlament demokratiyası şəklində təzahür edir. ( 100,s.65 ).
Reprezentiv demokratiyanın növ müxtəlifliyi elitar demokratiya hesab olunur. Bu nəzəriyyə xalqın demokratik prosesdən kənar edilməsinə əsaslanır. Elitaristlərin fikrincə cəmiyyətdə siyasi qərarların məhdud peşəkar qrup tərəfindən qəbul edilməsi obyektiv zərurətdir. Buna görə də demokratiya ilə bağlı başlıca məsələ qərarların qəbul edilməsinin kimə, xalqa yoxsa peşəkar qrupa həvalə edilməsi deyil, həmin peşəkar qrupun necə formalaşdırılması hesab edilməlidir. Demokratiya cəmiyyəti xalqın razılığı ilə elitanın idarə etməsidir. Xalqın rolu elitanın formalaşdırılmasında, onun mütəmadi olaraq tərkibinin yeniləşdirilməsinin demokratik mexanizminin yaradılmasında özünü göstərir.
Bütövlükdə reprezentiv, o cümlədən elitar deokratiya ayrı – ayrı ölkələrin siyasi praktikasında tətbiq olunaraq özünün bəzi çatışmazlıqlarını aşkara çıxartmışdır. Demokratiyanın bu modeli siyasi quruluşun sabitliyini, idarəçiliyin yüksək səmərəliliyini təmin etmək baxımından əhəmiyyətlidir. Reprezentiv demokratiya cəmiyyətdə təsadüfi adamların liderliyini, ictimai əhval – ruhiyyəyə yad ideologiyanın hökümranlığını istisna edir, sabit elita və bürokratiya vasitəsilə siyasi xəttin, siyasi dəyərlərin varisliyini qoruyub saxlamağa müəffəq olur. Digər tərəfdən bu demokratiyada xalqın siyasi prosesdə iştirakı yalnız seçkilərdə iştirakla məhdudlaşır, bütün iradəçilik səlahiyyətləri elitanın, məmurların əlində cəmlənir, hakimiyyətin oliqarxiyalaşması meylinin güclənməsi ilə əlaqədar çoxluğun iradəsinə zidd qərarların qəbul edilməsi ehtimalı daha da artıqdır. ( 102,s.178 ).
Klassik demokratiyanın tələblərinə və ənənələrinə sədaqət, habelə plyuralist və reprezentiv demokratiya modellərinin çatışmazlıqlarının güclənməsi XX əsrin ortalarından etibarən yeni bir demokratiya nəzəriyyəsinin, partisipar demokratiyanın meydana gəlməsi ilə nəticələndi. Bu nəzəriyyə iştirak nəzəriyyəsi də adlanır.
Qeyd edilən demokratiya nəzəriyyəsi insanların rasional varlıq olduğunu iddia etməklə onun düzgün və səmərəli qərarlar qəbul edə bilmək imkanına inam ifadə edir. Eynilə də, xalqın irrasional və kütlə psixologiyasına malik toplu olması ideyası da rədd edilir. Deməli, həm fərd, həm də fərdlərin məcmusu olan xalq rasionaldan kənar deyil, səmərəli özünüidarə sistemi yaratmağa qadirdir. Bu müddəalardan çıxış edərək partisipar demokratiya tərəfdarları demokratiyanın xalq hakimiyyəti ideyasına maksimum uyğunlaşdırılmasına əsaslanan dövlət idarəçiliyi və ictimai quruluş yaradılması təklifini irəli sürürlər. Bu nəzəriyyənin mühüm tələblərindən biri də odur ki, demokratiya ictimai həyatın təşkilinin ümumi prinsipi kimi cəmiyyətin bütün sferalarında təzahür edir. Şəxsiyyət bütün sahələrdə, ictimai proseslərdə, idarəçilik işlərində fəal iştirak etməklə rasional varlıq kimi özünün yüksək mənəvi – siyasi keyfiyyətlərini reallaşdırmaq imkanına malik olmalıdır. İdarəetmə prosesində insanların işdirakının yüksək səviyyəsi xalqın mənafeyinin maksimum səviyyədə nəzərə alınmasının ilkin şəraitini təşkil edir. Həm də bu halda idarəetmə prosesində intellektual potensialın və siyasi sistemin sabitlik dərəcəsinin yüksəlməsi ehtimalı artır. Partisipar demokratiya nəzəriyyəsində diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də xalqın nəzarət funksiyasının artması, onun siyasi iştirakçılığının vacib ünsürü kimi qəti şəkildə qərarlaşması hesab olunur. ( 104,s.154 ).
Sadalanan cəhətlərə yanaşı, tarixi təcrübə partisipar demokratiya modelinin bəzi neqativ tərəflərini aşkara çıxarmışdır. Bu demokratiya modeli cəmiyyətin kütləvi şəkildə siyasiləşməsi, totalitarizm mövqelərinə yuvarlanması təhlükəsini yaradır.
Cəmiyyətin konkret – milli şəraitinin rəngarəngliyi yuxarıda sadalanan demokratiya formalarının hər birinin müsbət və çatışmayan cəhətləri olduğunu nəzərə alaraq ayrı – ayrı ölkələrdə demokratiya quruculuğunda ümumi prinsiplərə və spesifik xüsusiyyətlərə uyğun yol seçilməsini zəruri edir.
Biz demokratiyanın mahiyyəti və formalarını, siyasi sistemdə o cümlədən siyasi rejimlər içərisində yerini, norma və prinsiplərini nəzərdən keçirdik. Qeyd etdiyimiz kimi demokratiya ideal bir sistemdir. Onun tam mənada reallaşması qeyri – mümkündür. Ancaq bu haqda onu deyə bilərik ki, hər hansı bir cəmiyyətin demokratik cəmiyyət olması üçün onun hər bir fərdi, hər bir elementi demokratik dəyərləri dərindən dərk etməli və onu həyatın bütün sahələrinə tədbiq etməlidir. Bunu unutmaq olmaz ki, azadlıq demokratiyanın ən mühüm anlayışlarından, normalarından biridir. Hər bir insanın azadlığı başqa bir insanın azadlığının başladığı yerdə başa çatır. ( 106,s.178 ).
2.1 Müasir cəmiyyətdə siyasi rejimlərin rolu
Müasir cəmiyyətdə siyasi rejimlərin rolunu açıqlayarkən dünya siyasətinə nəzər salmaq lazımdır. Xüsusilə də Avropa ölkələrində siyasi rejimlərin formalaşması öz xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqli və oxşar cəhətlərə malikdir. Bu ölkələrdən ilk növbədə Böyük Britaniyaya nəzər salaq. Burada qanunvericilik hakimiyyəti parlamentə məxsusdur. Parlament 3 hissədən ibarətdir: dövlət başçısı (monarx), lordlar palatası və icmalar palatası. Bu onunla əlaqədardır ki, qanun layihəsi hər iki palata tərəfidən qəbul edildikdən və monarx tərəfindən təsdiq edildikdən sonra qüvvəyə minir. Qanun layihəsinin (billin) istənilən palataya təqdim edilə bilməsinə baxmayaraq, təcrübədə onlar əvvəlcə icmalar palatasında baxılır və yalnız bundan sonra lordlar palatsına göndərilir. ABŞ-dan fərqli olaraq, dövlət başçısı (monarx) qanunvericilik təşəbbüsü hüququna malikdir, lakin qanun layihələrinin böyük əksəriyyəti (Böyük Britaniyada 95%) hökumətin təşəbbüsü ilə qəbul edilir. ( 105,s.174 ). Parlament üzvlərinin irəli sürdükləri qanun layihələrinin müzakirə edilməsi üçün həftədə yalnız 1 gün ayrılır. Qanun layihəsinə 3 oxunuşda baxılır. Lakin ABŞ-dan fərqli olaraq, 1-ci oxunuşda palatanın klerki yalnız layihənin adını oxuyur, 2-ci oxunuşda isə qanun layihəsinin əsas müddəaları müzakirə edilir. Bundan sonra layihə parlament komitələrindən birinə, bəzən isə bir-birinə çox yaxın olan bir neçə komitəyə verilir. Komitədə layihənin düzəlişlər edilməklə maddə-maddə müzakirəsi və səsvermə keçirilir. Komitədən qaytarıldıqdan sonra palatada 2-ci oxunuş davam edir. Bu zaman qəbul olunan düzəliş əlavə edilə bilər. Bu mərhələdə fəal iş aparılır: müxtəlif partiyaları təmsil edən komitə üzvlərinin mövqeləri razılaşdırılır, mühüm qanun layihələri üzrə ekspert rəyləri hazırlanır və s. Spiker çıxışların ixtisar edilməsi üçün müxtəlif üsullardan istifadə edir: “gilyotin” – çıxışların müəyyən saatda kəsilməsi, “kenquru” – spiker yalnız bəzi düzəlişləri seçir və səsə qoyur və s. Spiker geniş səlahiyyətərə malikdir. 3-cü oxunuş ümumi diskusiya şəklində olur. Lehinə və ya əlverişli təkliflər səslənir və ya spiker səsə qoyur. Diskusiya üçün 40 üzv kifayətdir. Lakin qəbul edilməsi üçün tam tərkibin əksəriyyəti zəruridir. Layihə lordlar palatasına gedir və analoji prosedura həyata keçirilir. Xalqın təmsilçiliyi zəruri hesab olunduğu vergi sahəsi olduğundan – maliyyə qanunvericiliyi icmalar palatasına aiddir. Xalqın təmsilçisi aşağı palata idi. Büdcə haqqında qanun ilkin olaraq aşağı palata tərəfindən qəbul edilir. Deputatların bu haqda düzəlişi yalnız müvafiq nazir vasitəsilə həyata keçirilir. Büdcə haqda qanun barəsində palatanın səlahiyyətləri məhdud idi. Büdcə haqda aşağı palatada müzakirə edildikdən sonra 1 ay müddətində yuxarı palata tərəfindən qəbul edilməlidir. Cavab gəlməsə qanun onun razılığı olmadan qüvvəyə minir. İcmalar palatası idarəetmə və hökumətə nəzarət edir. ABŞ-dan fərqli olaraq parlament və hökumət eyni partiyaya mənsub olur. Həmin partiyanın lideri parlamentdə üstün olan fraksiyanın lideri və baş naziri olur. Parlamentin fəaliyyətini hökumət istiqamətləndirir. Hökumət Parlament qarşısında məsuliyyət daşıyır. İcmalar Palatası baş nazirin istefasını tələb edə bilər. Nazirin nöqsan və ya qeyri-etik davranışına görə baş nazir qərar qəbul edə bilər. “Hökumət bəyan edir əgər bill qəbul edilməsə, onda o istefaya gedəcək”. Hökumət bu üsulla icmalar palatasına təzyiq göstərir (XX əsrdə 2 dəfə müşahidə olunub). İcmalar palatsının ən çox istifadə olunan nəzarət forması baş nazir və nazirə verilən suallardır. ( Baş nazirə həftədə 1 dəfə, nazirlərə isə həftədə 4 dəfə 40-50 dəqiqə “suallar saatı” ). İclasda 20-25 şifahi və ya yazılı sual verilir. Nazir onlardan 8-9-a cavab verə bilir. O ictimai təhlükəsizliyə, kommersiya sirrinə aid və şəxsi suallara cavab verməkdən imtina edə bilər. Lakin, sual qeyri-etik davranışa aiddirsə və heç bir ləkələyici xarakter daşımırsa o, cavab verməyə borcludur. ( 103,s. 78 ).
Fransa Respublikası, yarı başçılıq sistemiylə idarə, köklü bir demokratiya keçmişinə sahib unitar bir dövlətdir. Beşinci Fransa Respublikası olan günümüz Fransasının konstitusiyası 28 Sentyabr 1958 – ci ildə icra edilən bir ümumxalq səsverməsi nəticəsində təsdiq edilmişdir. Bu konstitusiya parlamentə nisbətlə dövlətbaşçısının səlahiyyətlərini artıran qanunlar daxildir. Fransada dövlət rəhbərliyinin iki qanadı vardır: Fransa Prezidenti və hökumət. Ölkənin prezidenti ölkə səviyyəsində 18 yaşını olmuş və səs istifadə etmə haqqı olan bütün seçicilər tərəfindən beş illik dövr üçün (əvvəllər yedi il) seçilir. Hökuməti isə prezident tərəfindən təyin olunmuş bir baş nazir tərəfindən idarə olunur. Fransız Parlamenti iki məclislə bir qanunvericilik orqanıdır: Fransa Milli Məclisi (assemblée Nationale) və Senat (Senate). Milli məclisdəki millət vəkilləri gəldikləri yerli seçki bölgəsini təmsil edirlər milli seçkilərdə 5 illik müddət üçün seçilirlər. Seçilən 577 millət vəkili Bourbon Sarayında toplanır. Milli məclisin nazirlər Şurasını salma səlahiyyəti vardır. Bu səbəblə partilerarası kreslo dağılımı hökumətin qərarına doğrudan təsir edir. 343 senator isə bütün Fransa səviyyəsində xalq tərəfindən seçilmiş olan bələdiyyə məclisi üzvlərindən, il ( département yerli məclis üzvlərindən, Region (region) yerli məclis üzvlərindən ibarət olan seçicilər tərəfindən doqquz illik bir müddət üçün seçilir. Senat seçkiləri hər 3 ildə bir həyata keçirilir və hər seçkidə senatın üçdə biri təzələnir. 2010-cu ildən etibarən senatorlar 6 illik bir müddət üçün seçiləcək və yenə hər üç ildə bir edilən seçkilərdə yarısı bərpa. Senat Lükse Sarayı’nda (Palais du Luxembourg) toplanır. Senatın qanunvericilik gücü məhduddur: Senat ilə milli məclis arasında anlaşılmazlıq olması vəziyyətində son söz Milli Məclisə aiddir. Məclisin gündəmini təyin hökumətin böyük təsiri vardır. Milli məclis və senat birlikdə Versailles qalasında toplanıb Fransa Parlamentinin meydana gətirərlər. Yalnız konstitusiya dəyişikliyiylə əlaqədar olaraq və beynəlxalq bəzi razılaşmaları təsdiqləmək məqsədiylə toplanırlar. Fransa siyasəti iki əsas siyasi görüş ətrafında formalaşır: sol fikirli siyasətçilər Fransa Sosialist Partiyası ətrafında, sağ fikirli siyasətçilər Xalq Hərəkəti Birliyi partiyası ətrafında örgütlenmişlrdir. Məclisin icra qanadında Xalq Fəaliyyətinə mənsub vəkillər əksəriyyətdədir. ( 101,s.168 ).
Almaniyada xarici siyasət orqanları bir sıra özünəməxsusluğa malikdirlər. Xarici siyasət sahəsində federal torpaqların səlahiyyətləri kifayət qədər məhduddur. Xarici əlaqələrin federal orqanları ikipalatalı parlament, prezident, federal kansler və hökümət, xarici işlər naziridir. İkipalatalı parlament bundestaq və bundesratdan ibarətdir. Xarici əlaqələrin ali orqanı prezident olsa da, real hakimiyyət, demək olar ki, tamamilə icra edici hakimiyyətin – hökümət və onun başçısı kanslerin əlindədir. Hətta buna görə alman sistemini hərdən kansler diktaturası adlandırırlar. Parlament qanunverici formalaşdırmaya ehtiyac duyan xarici əlaqələr məsələləri həll edir. Hər palatanın ayrıca xarici işlər üzrə komissiyası var. Bütövlükdə xarici əlaqələr sahəsi faktiki olaraq prezidentin, federal kanslerin, federal hökümətin və xarici işlər nazirliyinin əlində cəmləşib. İcraedici hakimiyyətin hüquqlarının genişlənməsi Almaniyada uzun müddət federal kansler xətti ilə getmişdi. Əsəs əməliyyat halqası başda federal nazir olmaqla xarici işlər nazirliyidir. Bundan başqa xarici işlər nazirinin müavini qismində iki dövlət naziri işləyir ki, onlardan biri avropa işləri üzrə müavindir. Həmçinin iki baş (stats) katib fəaliyyət göstərməkdədir ki, onlardan biri nazirliyin direktorlar konfransı adlanan kollegiyasına rəhbərlik edir. HəmçininXİN strukturuna avropa və qərb şöbələri, Şərq şöbəsi, ticarət-siyasi və hüquqi şöbələr, kadrlar şöbəsi və mədəniyyət işləri üzrə idarə daxildir. Almaniyanın xaricdəki missiyalarında bir qayda olaraq, siyasi şöbələrdən başqa geniş iqtisadi şöbələr, həmçinin informasiya və mədəniyyət üzrə şöbələr mövcuddur, maliyyə, sığorta, sosial məsələlər üzrə referentlər çalışır. Bütövlükdə alman diplomatik qurumunda 5600 yaxın adam işləyir . (93,s.128 ).
İtaliya Respublikasının xarici işlər nazirliyinə nazir başçılıq edir. Ona bilavasitə tərkibində hüquqi şöbə və parlamentlə əməkdaşlıq üzrə şöbə olan katiblik, həmçinin daxili nəzarət xidməti tabedir. XİN vəzifə pilləsində növbəti şəxs XİN ali məmurlarından ibarət xarici işlər üzrə Şura ilə sıx işləyən dövlət katib yardımçısıdır. Ardıcılıqla sonra baş katib və ona yardım edən baş katibin müavini gəlir. Nazirliyin strukturu üç departamentdən ibarətdir: xarici siyasi fəaliyyətinin koordinasiya departamenti, xarici siyasi təhlil və planlaşdırılma departamenti; əməliyyat işi departamenti. Öz növbəsində, departamentlər idarələrə bölünürlər. Xarici siyasi koordinasiya departamentinə Avropa idarəsi, Amerika idarəsi, aralıq dənizi və Yaxın Şərq ölkələri idarəsi, Asiya, Okeaniya, Sakit okean və Antarktida idarəsi daxildir. Xarici siyasi təhlil və planlaşdırılma departamentinə aşağıdakı idarələr daxildir: avropa inteqrasiya idarəsi; çoxtərəfli siyasi münasibətlər və insan hüquqları idarəsi; çoxtərəfli iqtisadi və maliyyə əməkdaşlığı idarəsi; mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıq idarəsi; konsulluq idarəsi; əməkdaşlığın inkişafı üzrə idarə; kadrlar idarəsi; inzibati idarə. Üçüncü departamentə İtaliya Respublikasının dövlət protokolu xidmətləri, nazirlik və xaricdəki diplomatik nümayəndəliklər üzrə müfəttişlik, informasiya və mətbuat idarəsi, müqavilə-hüquq idarəsi, sənədləşmə və arxivlər idarəsi, informasiya texnologiyları idarəsi və Diplomatiya institutu daxildir. ( 92,s.98 ).
Hər bir müstəqil dövlət özünəməxsus prinsip və xüsusiyyətlərlə fərqlənmə, müxtəlif istiqamətli daxili və xarici siyasət yeridir. Dövlətin daxili siyasəti xalqın ümumi rəyi ilə yardılmış və qəbul olunmuş Konstitutsiya əsasında onun tam bir varlıq kimi yaşaması, fəaliyyətinə, ictimai-siyasi, iqtisadi və mənəvi həyatın bütün sahələrində təmsil etdiyi vətəndaşların maddi və mənvi tələbatının fasiləsiz təmin edilməsinə yönəldilir. Xarici siyasət isə bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi, habelə öz ərazisində qanunverici, icaredici və məhkəmə hakimiyyətinin kənar müdaxilə olmadan həyata keçirilməsi məqsədilə təhlükəsiz və əlverişli beynəlxalq şəraitin təmin edilməsinə; ayrı-ayrı dövlətlərlə qarşılıqlı- faydalı əməkdaşlığa, iqdisadi, siyasi, sosial və mədəni həyatın bütün sahələrində əldə edilmiş beynəlxalq təcrübələrin mənimsənilməsinə; qarşıya çıxan problemlərin aradan qaldırılması yönündə dövlətlərin səylərinin birləşdirilməsinə və s. xidmət edir. Başqa sözlə ifadə etsək, ölkə daxilində gedən proseslərdən və qarşıya qoyulan vəzifələrdən irəli gələn siyasi xətt dövlətin beynəlxalq münasibətlər sahəsində mövqeyin və xarici siyasətin istiqamətlərinin, xarakterinin, prinsiplərini müəyyənləşdirir və şərtləndirir. Bu mənda xarici siyasəti dövlətin daxili inkişafının əsas vəzifələrindən irəli gələn, ölkənin milli mənfeləri ilə xarici aləmin maraqları arasında sivil birgəyaşayış qaydaları və normaları əsasında uyğunlaşdırılmış, uzlaşdırılmış münasibətlər sistemi yaratmağa xidmət edən məqsədyönlü fəaliyyət növü kimi xarakterizə etmək olar. ( 73,s.177 ).
2.2 Azərbaycanda demokratik siyasi rejimin əsas xüsusiyyətləri
Azərbaycan Rеspublikasının siyasi sistеmi milli və tariхi şəraitin хüsusiyyətlərini əks еtdirməsi ilə səciyyəvidir. Оnun mеydana gəlməsində və fəaliyyətində çох müхtəlif, һətta bəzən bir-biri ilə ziddiyyət təşkil еdən amillər müһüm rоl оynamış və оynamaqdadır. Bütün pоstsоvеt dövlətləri kimi Azərbaycan Rеspublikasının da siyasi sistеmi sоvеt siyasi sistеminin müəyyən təsirini öz üzərində һiss еdir. Bu, һər şеydən əvvəl siyasi sistеmin хarici müһitin təsirlərinə cavab rеaksiyasının хaraktеrində, qəbul еdilən siyasi qərarların və оnların һəyata kеçirilməsi üsullarının müһitin təsirinə adеkvatlıgı dərəcəsində, cəmiyyət-dövlət vətəndaş qarşılıqlı əlaqələrinin təbiətində özünü büruzə vеrir. Köһnə idarəçilik mеtоdlarının yеniləri ilə əvəz еdilməsi prоsеsi başa çatmadıgından kоnstitusiya vasitəsilə fоrmalaşmış dеmоkratik rеjimin tələblərinə uygun strukturların fəaliyyətində böyük əngəllər mеydana çıхır. ( 90,s.228 ).
AR Konstitusiyasının 1-ci maddəsində deyilir: «Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi Azərbaycan xalqıdır». Bu müddəa hər üç dövlət hakimiyyətinin formalaşdırılmasına aiddir. Məlum olduğu kimi qanunverici hakimiyyət olan Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatları və Azərbaycan Respublikası icra hakimiyyətinin və eyni zamanda Azərbaycan dövlətinin başçısı olan Azərbaycan Respublikasının prezidenti ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüquqi əsasında sərbəst, şəxsi və gizli səsvermə yolu ilə hər ikisi beş il müddətinə seçilir. AR Milli Məclisinin və dövlət başçısının-prezidentin birbaşa seçicilər tərəfindən seçildiyi təqdirdə, dövlət hakimiyyətinin üçüncü qolu olan və Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya, Ali, Apellyasiya, ümumi və ixtisaslaşdırılmış məhkəmələrdən ibarət olan məhkəmə hakimiyyətinin formalaşdırılması fərqlidir. Bu fərq ondan ibarətdir ki, yerli və yuxarı məhkəmələrin heç biri xalqın birbaşa seçimi ilə formalaşmır. Bu qurumlar, xalqın birbaşa seçimi əsasında formalaşdırdığı digər iki hakimiyyət – qanunverici və icra hakimiyyətinin başçısı – prezident tərəfindən formalaşdırılır. Belə ki, yerli məhkəmələrin hakimləri birbaşa prezidentin təyinatı ilə, Konstitusiya, Ali və Apellyasiya məhkəmələrinin hakimləri isə Prezidentin təqdimatı ilə Milli Məclis tərəfindən təyin edilir. AR Konstitusiyasının 7-ci maddəsinin 3-cü hissəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti, hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyəti tərəfindən həyata keçirilir. Bu hakimiyyətlərin qarşılıqlı fəaliyyət göstərməsi və öz səlahiyyətləri çərçivəsində müstəqil olmalarına baxmayaraq, AR Konstitusiyasının 8-ci maddəsinə əsasən mövcud üç hakimiyyətdən məhz icra hakimiyyətinin başçısı dövlətin başçısı hesab edilir. Eyni zamanda prezident hər üç hakimiyyət qolundan ibarət olan dövlət hakimiyyətlərini və Azərbaycan xalqını və onun vahidliyini təcəssüm etdirir. Siyasi-hüquqi cəhətdən qeyd edilən bu müstəsna üstünlüklər və bu yüksək məsuliyyət eyni şəxsin iki dəfədən artıq prezident seçilməsinə məhdudiyyət yaradır. Mahiyyət ondan ibarətdir ki, idarəçiliyin «prezidentli» və ya «parlamentli» respublika formasında yaradılması, məhz mütləqiyyətə, yəni dövlətin təkbaşına idarə edilməsinə və despotizmə qarşı yönəlmişdir. AR Konstitusiyasının 83-cü maddəsinə əsasən AR Milli Məclisinin deputatı mojaritar seçki sistemi əsasında seçilir. AR Konstitusiyasının bu müddəası 24 avqust 2002-ci il tarixdə AR –nın Əsas qanuna edilən əlavə və dəyişikliklərdən sonra bu tələblər əsasında təsbit edilmişdir. 12 noyabr 1995-ci il tarixdə qəbul edilmiş Konstitusiyanın ilk layihəsində majoritar seçki sistemi üzrə 100 yer, praporsional seçki sistemi üzrə isə 25 yer nəzərdə tutulmuşdur. Lakin 24 avqust 2002-ci il tarixdə praporsional seçki sistemi üzrə nəzərdə tutulmuş 25 yerin ləğv edilərək, onun majoritar seçki sistemi ilə əvəz edilməsi cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmamışdır. Buna da əsaslanaraq irəli sürülən ümumiləşmiş fikir ondan ibarət olmuşdur ki, praporsional seçki sisteminin ləğvi siyasi partiyaların cəmiyyətin siyasi həyatında iştirakını azaltmaqla, nəticədə demokratik institutların fəaliyyətinin zəifləməsinə gətirib çıxaracaqdır. Bu gün qüvvədə olan majoritar seçki sistemi, ölkə əhalisinin aktiv seçki hüququ olan seçicilərin ümumi sayının 125-ə bölünməsi yolu ilə 125 seçki dairəsi üzrə müəyyən edilmişdir. Qeyd edilən bu 125 dairənin hər birində bir deputat mandatı uğrunda bir neçə namizəd mübarizə aparır. ( 89,s.223).
AR qanunvericiliyində seçmək və seçilmək vətəndaşın vəzifəsi deyil, hüququdur. Yəni, həm seçilməkdə, həm də seçməkdə iştiraka dair qərarı şəxsin özü qəbul edir. Yalnız məhkəmə qərarı ilə fəaliyyət qabiliyyətsizliyi təsdiq olunmuş şəxslərin seçkilərdə və referendumda iştirak etmək hüququ yoxdur. Bu qadağa qeyd edilən kateqoriya vətəndaşların seçmək və seçilmək, habelə referendumda iştirak hüquqlarının qarşısını alır. Məhkəmənin qərarı ilə şəxsin fəaliyyət qabiliyyətsizliyinin təsdiq olunmasının əsasları haqqında isə biz yuxarıda qeyd etmişdik. Vətəndaşların seçki hüquqlarına, xüsusən də seçmək hüquqlarına dair qeyd edilənlər, AR Milli Məclisinin formalaşdırılması ilə əlaqədar keçirilən seçkilərdə iştirakın hüquqi əsaslarıdır. Milli Məclisin çağırışının səlahiyyət müddətinə dair məsələyə baxılarkən bunun 5 il müddətində olduğunu bildirmişdik. Bu hal AR Konstitusiyasının 84-cü maddəsində təsbit edilmişdir. AR Milli Məclisinin hər çağırışının seçkilərinin, hər beş ildən bir noyabr ayının birinci bazar günündə keçirilməsi və AR Milli Məclis deputatlarının səlahiyyət müddətinin Milli Məclisə çağırışın səlahiyyət müddəti ilə məhdudlaşdırılması və eyni zamanda Milli Məclisin deputatlığından çıxanların yerinə yeni seçkilərin keçiriləcəyi təqdirdə, yeni seçilən deputatın səlahiyyət müddətinin deputatlıqdan çıxanın səlahiyyət müddəti ilə məhdudlaşması da AR Konstitusiyasının 84-cü maddəsində nəzərdə tutulmuşdur. AR Kostitusiyasının 86-cı maddəsinə əsasən seçkilərin nəticələrinin düzgünlüyünü AR-nın Konstitusiya Məhkəməsi yoxlayır və təsdiq edir. Qeyd edilən konstitusion müddəanın həyata keçirilməsi AR-nın Seçki Məcəlləsi ilə tənzimlənir. AR Seçki Məcəlləsinin 171-ci maddəsinin tələblərinə əsasən Mərkəzi Seçki Komissiyası səsvermə günündən ən geci 20 gün keçənədək dairə seçki komissiyasının protokollarını və onlara əlavə edilən sənədləri yoxlayır və 48 saat ərzində Konstitusiya Məhkəməsinə təqdim edir. Konstitusiya məhkəməsinin əsas vəzifəsi isə seçkilərin nəticələrinə dair sənədlərin, qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olub – olmamasını yoxlamaqdır. Bu məqsədlə Konstitusiya Məhkəməsi bu sahə üzrə mütəxəssisləri cəlb etməklə 10 gün müddətində sənədlərin düzgünlüyünü yoxlayır. AR Konstitusiyasının 87-ci maddəsində Milli Məclis deputatının səlahiyyətlərinin bitməsi ilə əlaqədar nəzərdə tutulmuşdur ki, Milli Məclis deputatının səlahiyyətləri AR Milli Məclisinin yeni çağırışının ilk iclas günü bitir. Eyni zamanda həmin mənbədə Milli Məclisin səlahiyyətlərinin bitməsinə 120 gündən az müddətin qaldığı təqdirdə, deputatlıqdan çıxanların yerinə yeni seçkilərin keçirilmədiyi 83 deputatının səlahiyyətləri təsdiq olunduqdan sonra Milli Məclisin ilk iclası həmin gündən başlayaraq bir həftədən gec olmayaraq çağırılır. AR-nın Milli Məclisinə seçkilərdən sonra mart ayının 10-dək 83 deputatın səlahiyyətləri təsdiq edilməzsə, Milli Məclisin ilk iclasının keçirilmə vaxtını AR-nın Konstitusiya Məhkəməsi müəyyən edir. AR Milli Məclisi formalaşdıqdan sonra onun fəaliyyəti ildə iki dəfə çağırılan yaz və payız sessiyalarında həyata keçirilir. Milli Məclisin fəaliyyətində ölkənin ictimai-siyasi və başqa bir sıra vacib məqamları ilə əlaqədar növbədənkənar sessiyalarının çağırılması nəzərdə tutulmuşdur. ( 89,s.223).
Növbədənkənar sessiyalar aşağıdakı şəxslərin tələbi ilə çağırılır:
1. AR Milli Məclisinin sədri tərəfindən;
2. AR Prezidenti tərəfindən;
3. AR Milli Məclisinin 42 deputatı tərəfindən.
Milli Məclisin növbədənkənar sessiyasının gündəliyini, onun çağırılmasını tələb edənlər Milli Məclisin növbədənkənar sessiyasının gündəliyini, onun çağırılmasını tələb edənlər müəyyənləşdirirlər. Bu da onunla əlaqəlidir ki, Milli Məclisin bu halda yığıncağı qeyri- sessiya vaxtında çağırılır. Yəni, Milli Məclis adi iş qrafikindən kənar şəraitdə və növbədənkənar çağırış əsasında yığılır. Məhz, bu səbəbdən də növbədənkənar sessiyalarının gündəliyini onu tələb edənlər müəyyənləşdirirlər.
Növbədənkənar sessiyanın işi gündəlikdə duran məsələlərə baxılmasından sonra bitir.
Milli Məclis deputatının fəaliyyəti zamanı qanunvericilikdə müəyyən edildiyi hallarda onun deputat mandatından məhrum edilməsi ilə əlaqədar səlahiyyətlərinin itirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Buna aşağıdakı hallardan birinin baş verdiyi zaman yol verilir:
1. Milli Məclisə seçkilər zamanı səslərin düzgün hesablanmadığı aşkar olunduqda:
2. Deputat Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığından çıxdıqda və ya başqa dövlətin vətəndaşlığını qəbul etdikdə;
3. Cinayət törətdikdə və ya məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş hökmü oldüqda;
4. Dövlət orqanlarında vəzifə tutduqda, din xadimi olduqda, sahibkarlıq, kommersiya və başqa ödənişli fəaliyyətlə məşğul olduqda (elmi, pedaqoji və yaradıcılıq fəaliyyəti istisna olmaqla);
5. Özü imtina etdikdə.
AR Milli Məclisinin deputatlığından məhrum etmə haqqında qərar qanunla müəyyən edilmiş qaydada qəbul edilir. AR Milli Məclisinin deputatları öz səlahiyyətlərini daimi icra edə bilmədikdə və qanunda nəzərdə tutulmuş digər hallarda onların səlahiyyətləri itirilir. ( 81,s.178 ).
AR Konstitusiyasının 92-ci maddəsində Milli Məclisin işinin təşkilinə dair deyilir: «AR-nın Milli Məclisi öz iş qaydalırını müəyyən edir və Milli Məclisin müvafiq orqanlarını yaradır, o cümlədən öz sədrini və onun müavinlərini seçir, daimi və başqa komissiyalar təşkil edir, hesablama palatası yaradır.» AR Milli Məclisinin səlahiyyətlərinin ilkin bazası AR Konstitusiyasının 7-ci maddəsində təsbit edilmişdir. Ümumən isə qeyd edilməlidir ki, 18 oktyabr 1991-ci il tarixdə AR Sovet İttifaqı tərkibindən çıxdıqdan sonra, hakimiyyət bölgüsü və onun ilkin qolu olan qanunverici hakimiyyətin statusu ilk dəfə 12 noyabr 1995-ci il tarixdə qəbul edilmiş AR Konstitusiyasının 7-ci maddəsində təsbit edilmişdir. AR Konstitusiyasının 7-ci maddəsinin 3-cü hissəsində qanunvericilik hakimiyyətinin AR-nın Milli Məclisi tərəfindən həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. AR Milli Məclisi AR Konstitusiyasında onun səlahiyyətlərinə aid edilmiş məsələlərin həlli istiqamətində fəaliyyət göstərir. AR-nın Milli Məclisi öz səlahiyyətlərini həyata keçirmək və bu istiqamətdə işini təşkil etmək məqsədilə 17 may 1996-cı il tarixdə özünün Daxili Nizamnaməsini təsdiq etmişdir.
AR Konstitusiyasının 90-cı maddəsində Milli Məclis deputatının toxunumazlığı haqqında müddəa təsbit edilmişdir. Həmin müddəya əsasən AR Milli Məclisinin deputatı səlahiyyəti müddəti ərzində toxunulmazdır. Bu mənbədə yalnız Milli Məclis deputatının şəxsi toxunulmazlığı təsbit edilmişdir. Qeyd edilməlidir ki, AR Milli Məclisinin Daxili Nizamnaməsinin 1-ci maddəsinin 2-ci hissəsinə əsasən Milli Məclisin fəaliyyətinin həyata keçirildiyi Milli Məclisin binasının xüsusi rejimi müəyyən edilmiş və Milli Məclis sədrinin icazəsi olmadan Milli Məclisin binasında axtarışın aparılmasına yol verilmir ki, bu da nəticə etibarı ilə hər bir deputatın toxunulmazlığına əlavə təminat olmaqla, bütövlükdə Milli Məclisin müstəqil fəaliyyətini təmin edir. ( 84,s.178 ).
Milli Məclisin iclasları 83 deputat iştirak etdikdə səlahiyyətlidir. Milli Məclis öz iclaslarını adətən açıq və aşkarlıq şəraitində və kütləvi informasiya vasitələrinin iştirakı ilə həyata keçirir. Müəyyən müstəsna hallarda Milli Məclis qapalı iclaslar da keçirə bilər. Qapalı iclasların məzmunu aşkarlana bilməz və yalnız deputatın fəaliyyətində istifadə edilə bilər.
AR Prezidenti Milli Məclisin bütün iclaslarında iştirak etmək hüququna malikdir. Bu məqsədlə də Milli Məclisin salonunda AR-nın Prezidenti üçün xüsusi yer ayırır və həmin yerdə AR-nın Dövlət bayrağı yerləşdirilir.
AR Milli Məclisinin fəaliyyəti aşağıdakı formalarda həyata keçirilir:
1) Növbəti sessiyalarda:
2) Növbədənkənar sessiyalarda:
3) Sessiyalararası dövrlərdə:
Milli Məclisin növbəti və növbədənkənar sessiyalarında Milli Məclis öz iclaslarını keçirir, komissiyaların iclasları keçirilir və deputatlar komissiyaların işində iştirak edirlər.
Milli Məclisin sessiyaları arasındakı dövrdə Milli Məclisin komissiyalarının işi davam etdirilir və deputatlar komissiyaların işində iştirak edirlər.
Milli Məclis özünün hər növbəti sessiyasının əvvəlində qəbul ediləcək qanunvericilik işlərinin planını müəyyən edir və bunu qərarla təsdiq edir.
Milli Məclisin iclaslarında iştirak edən deputatın sərbəst və hərtərəfli fəaliyyəti üçün bir sıra hüquqları mövcuddur. Belə ki, deputatların müzakirə olunan məsələlər haqqında çıxış etmək, çıxış edənlərə və Milli Məclis tərəfindən təyin edilən və ya təyin edilməsinə razılıq verilən vəzifələrə göstərilmiş namizədlərə sual vermək, arayış vermək, səsvermədə iştirak etmək hüquqları varıdır.
Milli Məclisin iclaslarında baxılacaq qanun layihələri Milli Məclisin iclasına azı üç gün qalmış deputatlara paylanılır. Bu da onunla əlaqəlidir ki, deputat Milli Məclisin iclasında müzakirə ediləcək qanun layihəsi haqqında öz fikirlərini sərbəst surətdə əvvəlcədən müəyyənləşdirmək imkanına malik ola bilsin.
AR Konstitusiyasının 110-cu maddəsində Milli Məclis tərəfindən qəbul edilmiş qanunların AR-nın Prezidenti tərəfindən imzalanması nəzərdə tutulmuşdur. Bu imzalanma Milli Məclis tərəfindən qəbul edilmiş qanunun AR-nın Prezidentinə təqdim edildiyi gündən 56 gün ərzində həyata keçirir. Milli Məclisin təqdim etdiyi qanun AR Prezidentinin etirazına səbəb olarsa, o, qanunu imzalamayıb öz etirazları ilə birlikdə göstərilən müddət ərzində Milli Məclisə qaytara bilər. Bu halda Milli Məclis həmin qanuna təkrar baxır.
Prezidentin geri qaytardığı qanun Milli Məclisin sədri tərəfindən müvafiq aparıcı daimi komissiyanın və ya xüsusi yaradılmış komissiyanın rəyinin öyrənilməsinə göndərilir. Həmin komissiya məsələyə 10 gün müddətində baxdıqdan sonra aşağıdakı qərarlardan birinin qəbul edilməsini təklif edir:
1. Qanun AR Prezidentinin təklif etdiyi dəyişikliklərlə qəbul edilsin;
2. AR Prezidentinin qanunun məqsədəuyğun olmaması barədə təklifi qəbul edilsin;
3. Qanun qəbul edilmiş redaktədə saxlanılsın.
Milli Məclisin sədri komissiyanın rəyini aldıqdan sonra Prezident tərəfindən qaytarılmış qanunu təkrar baxılmaq üçün Milli Məclisin növbəti iclasının gündəliyinə salır və dərhal bu barədə AR-nın Prezidentinə xəbər verir. Milli məclisin ilasında qanuna baxılması, Prezidentin nümayəndəsinin çıxışı ilə başlanılır. Prezidentin nümayəndəsi öz çıxışında qanunverici orqanın üzvlərini təmsil etdiyi hakimiyyətin mülahizələri ilə tanış edir və bunun əsaslığını izah edir. ( 79,s.144 ).
AR Konstitusiyasının 110-cu maddəsinin 2-ci hissəsinə əsasən Konstitusiya qanunları AR-nın Prezidenti tərəfindən imzalanmazsa, qüvvəyə minmir. AR-nın Milli Məclisi 83 səs çoxluğu ilə qəbul edilən qanunları 95 səs çoxluğu ilə, 63 səs çoxluğu ilə qəbul edilən qanunları isə 83 səs çoxluğu yenidən qəbul edərsə, belə qanunlar təkrar səsvermədən sonra qüvvəyə minir.
AR Milli Məclisinin fəaliyyətinin əsas məqamlarından biri də AR Nazirlər Kabinetinin hesabatının, AR Hesablama Palatasının illik hesabatının, AR insan hüquqları üzrə müvəkkilinin (anbudsmanın) illik məruzəsinin və bələdiyyələrin fəaliyyətinə inzibati nəzarəti həyata keçirən orqanın- AR Ədliyyə Nazirliyinin məruzəsinin dinlənilməsi və ona münasibət bildirilməsindən ibarətdir. Qeyd edilən qurumların Milli Məclis qarşısında hesabat və məruzələrlə çıxış etməsi, bu qurumların fəaliyyətində daha məsuliyyətli olmasını tələb edir. Bu baxımdan da qeyd edilməlidir ki, AR Konstitusiyasının 95-ci maddəsində Milli Məclisin həll etdiyi məsələlər sırasında AR Nazirlər Kabinetinə etimad məsələsinin həll edilməsi, hökumətin Konstitusiya səviyyəsində Milli Məclis qarşısında məsuliyyətini müəyyən edir. Məlum olduğu kimi Milli Məclis öz fəaliyyətində müəyən təşkilati-prosedur tələblər baxımından infrastruktura malikdir. Bu infrastuktur yuxarıdan aşağıya döğru aşağıdakı kimidir.
Sosiologiya əfəndiyev m.ə bakı 2009
Biblioqrafiya
Azərbaycan dilində
- Mənim Bakım = Мой Баку = My Baku / Azərbaycan Respublikası Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi, “Azərmarka” şirkəti ; layihənin rəh. L. Güləliyeva ; fot. S. Ələskərov ; mətnin müəl. N. Musəvi.- Bakı: CaspiGroup, n. i. y.- 80 s.- Azərbaycan, rus və ingilis dillərində.
- Azərbaycan Tikinti Kompleksinin Ensiklopediyası / tərt.-müəl. Z. M. Allahverdiyev, ideya müəl. B. M. İbrahimov, red. Z. Mirzə, red. heyəti: Z. M. Allahverdiyev [et al.].
VIII cild.- Bakı: Şərq-Qərb, 2019.- 216 s. - Tapdıqoğlu, Nazim. Azərbaycan ərazisinin şəhərləri: respublika ərazisindəki qədim və müasir şəhərlər: ensiklopedik bilgilər / N. Tapdıqoğlu; elmi red. N. Hüseynov; red. V. Muradov.- Bakı: Zərdabi Nəşr MMC, 2019.- 520 s.
- Süleymanov, Mehman Sirac oğlu. Azərbaycan Ordusunun tarixi / M. S. Süleymanov; elmi red.: A. Ə. Paşayev, P. Q. Darabadi; Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Hərbi Akademiyası.
I cild: 1917-1918.- Bakı: Maarif, 2018.- 732 s. - Mədətov, Qaraş Əli oğlu. Azərbaycan SSR 1941-1945-ci illər müharibəsində: monoqrafiya / Q. Ə. Mədətov; layihənin rəh. Y. M. Mahmudov; elmi red.: C. Ə. Bəhramov, E. Ə. Məhərrəmov; AMEA A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu.- Yenidən işlənmiş və təkmilləşdirilmiş nəşri.- Bakı: Turxan NPB, 2018.- 544 s.
- Bakı: uşaqlar üçün: [mənim ilk kitabım] / ideya müəl.: B. A. Bağırzadə, T. Əfəndiyeva; mətnin müəl. L. Abdulina; red.: A. Məmmədzadə, Ü. Məmmədova; rəs.: M. Qafarov, R. Həsənəlizadə.- Bakı: Şərq-Qərb, 2018.- 48 s.
- Bakı xalçaları: yeni çeşnilər / Zirə Mədəniyyət Mərkəzi – Eko-Park, Regionların İnkişafı İctimai Birliyi; ideya müəl. B. Rzayev; elmi red. K. M. Əliyeva; red. L. Əliyeva; ön sözün müəl. X. Əliyeva.- Bakı, 2018.- 276 s.
- Əlizadə, Səyavuş Teymur oğlu. Bakılı belə danışır – Bakı ləhcəsi: Bakı dialektində işlədilən arxaik, ümumişlək söz və ifadələrin izahlı, etnoqrafik, dialektoloji lüğəti / S. T. Əlizadə; red.: Z. Ağayev, Y. Novruzov.- III nəşr.- Bakı: Elm və təhsil, 2018.- 96 s.
- Əlizadə, Səyavuş Teymur oğlu. Bakılı belə danışır – Bakı ləhcəsi: Bakı dialektində işlədilən arxaik, ümumişlək söz və ifadələrin izahlı, etnoqrafik, dialektoloji lüğəti / S. T. Əlizadə; red.: Z. Ağayev, Y. Novruzov.- III nəşr.- Bakı: Elm və təhsil, 2018.- 96 s.
- Quliyev, Vilayət. Densterfors Bakıda: general Denstervilin Bakı gündəliyi: avqust-sentyabr 1918-ci il / V. Quliyev.- Bakı: Qanun, 2018.- 208 s.
- Süleymanov, Manaf Fərəc oğlu. Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim: [Azərbaycanda ilk neft bumu haqqında mükəmməl kitab] / M. F. Süleymanov.- Bakı: Qanun, 2018.- 512 s.
- Nağıyeva-Muxtarova, Dilarə Ağamusa. Hər ömür bir tamaşa. Bakı gecələri: [Ağa Musa Nağıyevin keçirdiyi məclislər “Bakı gecələri” adlanıb] / D. A. Nağıyeva-Muxtarova; red.: N. Qafqazlı, B. Qasımova, G. Nağıyeva.- Bakı: Elm, 2018.- 460 s.
- Hüseynzadə, Bəhruz. İçərişəhər: [XIX-XX əsrlərin fotoqrafiya kolleksiyası] = Icherisheher: [photography collection of XIX-XX centuries] / B. Hüseynzadə; mətnin müəl. F. Babayeva; “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi, Bakı Fotoqrafiya Evi.- Bakı, 2018.- 59 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Ələskərov, Sənan. İçərişəhər: [fotoqrafiya kolleksiyası] = Icherisheher: [photography collection] / S. Ələskərov; mətnin müəl. F. Babayeva; “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi, Bakı Fotoqrafiya Evi.- Bakı, 2018.- 35 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Süleymanlı, Sima Azər qızı. Mədəni irsin qorunmasının beynəlxalq-hüquqi tənzimlənməsi problemləri və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi / S. A. Süleymanlı; ön sözün müəl. Ə. İ. Əliyev; elmi red. Ə. Sadıqov.- Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 2018.- 296 s.
- Həsənov, Müsəllim. Nobellər neft, milyonçular və qoçular şəhərində / M. Həsənov.- Bakı: TEAS Press, 2018.- 168 s.,
- Şirvanşahlar irsi dünya muzeylərində = Shirvanshahs’ Heritage in the World’s Museums / Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi, “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Şəki Regional Elmi Mərkəzi; layihənin rəh. Ə. Ələkbərov; ideya müəl. Ə. Məlikova; tərc.: Z. Hüseynova, İ. Peart, S. İbrahimova; elmi red. N. M. Vəlixanlı; red. S. Ə. Əhmədov.- Bakı: Şərq-Qərb, 2018. – 183 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Azərbaycan memarlıq elementləri = Azerbaijan Architecture Elements / Azərbaycan Dövlət Baş Layihə İnstitutu; ideya müəl. M. Ə. Namazov; ing. dilinə tərc. A. Əzimov; tərt. X. Vəlizadə; red.: Ş. Səlimli-Budad, A. Əzimov, K. Porter.- II nəşr.- Bakı, 2017.- 398 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Abışov, Vaqif. Bakıda Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il mart soyqırımı / V. Abışov; layihənin rəh., ön sözün müəl. Y. Mahmudov; AMEA A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu.- Bakı: Elm, 2017.- 216 s.
- Həsənova, A. Ə. Landşaft memarlığının tarixi: dərs vəsaiti / A. Ə. Həsənova, R. Ş. Əliyeva, E. Səmədova; elmi red. N. Nağıyev; Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti.- Bakı: Avropa, 2017.- 160 s.
- Qaradağ, Raif. Neft fırtınası / R. Qaradağ; türk dilindən tərc. M. Ənsərli; red. N. Məmmədov.- Bakı: Qanun, 2017.- 256 s.
- Həsənov, Həsən Əziz oğlu. Qız qalası: monoqrafiya / H. Ə. Həsənov; rus dilindən tərc. H. Orucov; elmi red. R. Əfəndiyev; AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu, AMEA A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, AMEA Dilçilik İnstitutu, “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi.
II kitab: Bakı tanrıçılıq kompleksi.- III nəşr.- Bakı: TEAS Press, 2017.- 316 s., - Həsənov, Həsən Əziz oğlu. Qız qalası: monoqrafiya / H. Ə. Həsənov ; rus dilindən tərc. H. Orucov; elmi red. R. Əfəndiyev ; AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu, AMEA A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, AMEA Dilçilik İnstitutu, “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi.
I kitab: Bakı Qız qalası – III nəşr.- Bakı: TEAS Press, 2017.- 300 s. - Reinkarnasiya – tanımadığınız İçərişəhər / “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi; layihənin rəh. C. Kazımov; mətnin müəl. A. Məmmədova.- Bakı, 2017.- 48 s.
- Xanəliyev, Vahid Məmmədyar oğlu. Şollar-Bakı – 100: su kəmərinin çəkilişi tarixindən / V. Xanəliyev, Ə. Məmmədov; elmi red. K. İbrahimov; red. M. Alıcanov; “Azərsu” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti.- Bakı: Mütərcim, 2017.- 160 s.
- Şollar-Bakı – 100: fotoalbom / AMEA A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, “Azərsu” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti; layihənin rəh.: A. A. Əlizadə, Q. Hüseynov; red. heyəti: F. Qədirov [et al.].- Bakı: Turxan NPB, 2017.- 128 s.
- Əhmədoğlu, Xəlil. Xəzər: roman / X. Əhmədoğlu; red. M. Məcidoğlu.- Bakı: Elm və təhsil, 2017.- 240 s.
- Azərbaycan Tikinti Kompleksinin Ensiklopediyası / tərt.-müəl. Z. M. Allahverdiyev, ideya müəl. B. M. İbrahimov, red. heyəti: Z. M. Allahverdiyev [et al.]
VI cild.- Bakı: Şərq-Qərb, 2016.- 216 s. - Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımları / AMEA A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, Azərbaycan Respublikası Hərbi Prokurorluğu; red. heyəti: Y. M. Mahmudov [et al.]; layihənin rəh.: Y. M. Mahmudov, X. R. Vəliyev; elmi red., ön sözün müəl. Y. M. Mahmudov.- Bakı: Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi, 2016.- 408 s.
- Azərbaycanın tarixi abidələri və toponimləri: biblioqrafiya / Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Azərbaycan Milli Kitabxanası; tərt. G. C. Səfərəliyeva; ixtisas red., bur. məsul K. M. Tahirov; red. L. Axundova.- Bakı: Zərdabi- Nəşr MMC NPM, 2016.- 648 s.
- Sultanov, Çapay. Bakı nefti dünya şahmat taxtasında: 1939-1945-ci illər / Ç. Sultanov.- Bakı: TEAS Press, 2016.- 564 s.
- Fəhmi, İlqar. Bakı tarixindən kollaj: roman-mozaika / İ. Ə. Fəhmi
I kitab.- Bakı: XAN nəşriyyatı, 2016.- 256 s. - Bakı tarixinin ensiklopediyası: Sara Aşurbəyli- 110 il / T. Ə. Bünyadov [et al.]; red. N. Quliyev; Azərbaycan Respublikasının İçərişəhər Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi.- Bakı: Elm və Təhsil, 2016.- 88 s.
- İçəri şəhər tarixdə – tarix İçəri şəhərdə: elmi-praktiki konfrans: tezislər toplusu / C. Qiyasi [et al.]; elmi red. K. F. İbrahimov; Azərbaycan Respublikasının İçərişəhər Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi.- Bakı: Elm və Təhsil, 2016.- 36 s.- Azərbaycan və rus dillərində.
- İçəri şəhər tarixdə – tarix İçəri şəhərdə: elmi-praktik konfrans: məqalələr toplusu / C. Qiyasi [et al.]; elmi red. K. F. İbrahimov; Azərbaycan Respublikasının İçərişəhər Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi.- Bakı: Elm və Təhsil, 2016.- 371 s.- Azərbaycan və rus dillərində.
- Qacar, Çingiz Oveys oğlu. Köhnə Bakı / Ç. O. Qacar; layihənin rəh. N. Qaramanlı; Azərbaycan Mədəniyyət Fondu.- Bakı: Radius, 2016.- 204 s.
- Nuriyev, Eldar Sirac oğlu. Müstəqil Azərbaycanda tikinti: 25 il misilsiz inkişaf yollarında / E. S. Nuriyev, Z. M. Allahverdiyev; red. M. Ş. Alıyev.- Bakı: Şərq-Qərb, 2016.- 412 s.
- Nardaran və nardaranlılar / tərt. O. Maşayev ; red. S. Aslanov; ön sözün müəl. L. C. Mövsümova.- Баку: “Nəşriyyat XXI” MMC, 2016.- 122 s.
- Cabbarov, Fərhad Rafiq oğlu. Şollar-Bakı su kəmərinin tarixindən / F. R. Cabbarov, M. H. Məmmədov; AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi.- Bakı: Elm və Təhsil, 2016.- 72 s.
- Səttar Bəhlulzadə: qrafika: [fotoalbom] / layihənin rəh.: E. Orucov, Q. Qasımov; red. E. Xalıqov
I cild.- Bakı: n. y., n. i. y.- 164 s. - Mir-Babayev, Mir-Yusif. Azərbaycan neftinin qısa tarixi / M. F. Mir-Babayev; elmi red.: X. B. Yusifzadə, R. Şükürov
II kitab.- Bakı, 2015.- 336 s. - Azərbaycanın dünya əhəmiyyətli abidələri / R. Ş. Əliyeva [et al.]; elmi red. S. X. Hacıyeva; AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu.- Bakı: Avropa, 2015.- 175 s.
- Azərbaycanın seçilmiş islam abidələri = Selected Islamic Monuments of Azerbaijan / Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi; tərc.: R. Qurbanov, G. Şahbazova; mətnin müəl. G. İsmayılov; red.: S. Mirzəyev, N. Məmmədli; ön sözün müəl. M. Q. Qurbanlı.- Bakı, 2015.- 213 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Namazov, Müsəddin Əhməd oğlu. Azərdövlətlayihə = Azerdovlatlayiha / M. Ə. Namazov, E. T. Əliyev; ing. dilinə tərc. A. Əzimov; red.: Ş. Səlimli-Budad, A. Əzimov, K. Porter; Azərbaycan Dövlət Baş Layihə İnstitutu.- Bakı: Mega Basım, 2015.- 261 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Bakı folklor örnəkləri / AMEA Folklor İnstitutu; layihənin rəh. M. Kazımoğlu; tərt.: R. Z. Xəlilov, A. X. Ramazanova; elmi red. T. Səlimov-Şağani.
II kitab.- Bakı: Elm və Təhsil, 2015.- 320 s. - Bakı haqqında etüdlər: albom = Sketches on Baku: album / Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Yardım Assosiasiyası; ideya müəl. E. S. Süleymanov; tərc.: Q. Bayramov, R. Hüseynov; bur. məsul V. Əlibəyov; red. G. Nəsibov.- III nəşr.- Bakı: Şərq-Qərb, 2015.- 167 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Bakı nefti qələbənin açarı: şərəfli keçmiş, işıqlı gələcək: 1941-1945 / Azərbaycan İqtisadçılar İttifaqı, “İqtisadiyyat” qəzeti; layihənin rəh. Z. Ə. Səmədzadə.- Bakı: Neoprint, 2015.- 452 s.
- Bakı simfoniyası: [fotoalbom] = Бакинская симфония: [фотоальбом] / Paşa Həyat Sığorta; layihənin rəh., baş red. M. Mərcanlı; mətnin müəl.: A. Çerniçenko [et al.]; tərc.: İ. Əsədov, E. Bağırov, Y. Pirt; fot.: F. Xayrullin [et al.].- Bakı: İRS Publishing House, 2015.- 189 s.- Azərbaycan və rus dillərində.
- İlkin, Qılman. Bakı və bakılılar / Q. İlkin; red. A. Musayev.- IV nəşr.- Bakı: Kitab Klubu, 2015.- 440 s.
- Şirvanşahlar sarayı: tarix, həqiqətlər, mülahizələr: elmi-praktik konfrans: tezislər toplusu / C. Qiyasi [et al.]; elmi red. V. Quliyeva; Azərbaycan Respublikasının İçərişəhər Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi.- Bakı: Elm və Təhsil, 2015.- 79 s.
- Şirvanşahlar sarayı: tarix, həqiqətlər, mülahizələr: elmi-praktik konfrans: məqalələr toplusu / C. Ə. Qiyasi [et al.]; elmi red. V. Quliyeva; Azərbaycan Respublikasının İçərişəhər Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi.- Bakı: Elm və Təhsil, 2015.- 375 s.
- Azərbaycan paytaxtları: elmi-praktik konfrans: tezislər toplusu / “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi; elmi red. V. Quliyeva.- Bakı: Elm və Təhsil, 2014.- 68 s.
- Azərbaycan paytaxtları: elmi-praktik konfrans: məqalələr toplusu / C. Qiyasi [et al.]; elmi red. V. Quliyeva; “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi.- Bakı: Elm və Təhsil, 2014.- 280 s.
- Əliyev, Elçin Tofiq oğlu. Azərbaycanın sehirli abidələri / E. T. Əliyev, N. E. Əlizadə; red.: N. H. Əbdülrəhmanlı, T. Zamanova; ill. N. Hacıyev.- Bakı, 2014.- 183 s.
- Bakı folklor örnəkləri / AMEA Folklor İnstitutu; tərt., ön sözün müəl.: R. Z. Xəlilov, A. Ramazanova; red. İ. İ. Abbaslı; layihənin rəh. M. K. İmanov
I kitab.- Bakı: Elm və Təhsil, 2014.- 308 s. - Axundova, Gülşən İslam qızı. Binəqədi rayonunun toponimiyası: problemlər və perspektivlər / G. İ. Axundova; elmi red. Q. İ. Məşədiyev.- Bakı: Afpoliqraf, 2014.- 80 s.
- Mehri, Gülnarə. Neft Bakısı “nağılı” / G. Mehri.- Bakı: Gənclik, 2014.- 352 s.
- Tağıyev, İskəndər Əliskəndər oğlu. Şirvanşahlar sarayı, yaxud Seyid Yəhya Bakuvinin xanəgahı / İ. Ə. Tağıyev; ön sözün müəl. M. A.A.Y. Talıbov.- Bakı, 2014.- 152 s.
- 5 polyak memarın 15 Bakı binası = 15 budowli Baku 5 polskich architektów = 15 mansions by 5 Polish architects in Baku / layihənin rəh. E. Süleymanov; tərc.: Q. Bayramov, Y. Karetina; red.: G. Nəsibov, İ. Muxtarova.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 160 s.- Azərbaycan, polyak və ingilis dillərində.
- Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. Abşeron memarlığı: albom / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 476 s.
- Ağazadə, Rüfət Rüfət oğlu. Azərbaycan memarlığı: inkişaf yollarında = Архитектура Азербайджана: на путях развития / R. R. Ağazadə, Y. M. İbrahimli; elmi red. E. Ə. Qasım-zadə.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 384 s.
- Azərbaycan memarlıq tarixi / Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı, AVRASIYA Tərcümə Mərkəzi; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; elmi red. G. H. Məmmədova
V cild: Azərbaycan Respublikasının müasir dövr memarlıq tarixi = Архитектура Азербайджанской Республики современного периода / N. H. Nağıyev, F. M. Hüseynov.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 352 s.- Azərbaycan və rus dillərində. - Azərbaycan memarlıq tarixi / Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı, AVRASIYA Tərcümə Mərkəzi; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; elmi red. G. H. Məmmədova
V cild: Azərbaycan Respublikasının müasir dövr memarlıq tarixi = Modern architectural period of Azerbaijan Republic / N. H. Nağıyev, F. M. Hüseynov.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 344 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində - Azərbaycan memarlıq tarixi / Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı, AVRASIYA Tərcümə Mərkəzi; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; elmi red. G. H. Məmmədova.
IV cild: Erkən kapitalizm dövrünün memarlığı: XIX-XX əsrin əvvəlləri = Архитектура раннего капиталистического периода: XIX – начало XX века / R. H. Əbdülrəhimov, N. C. Abdullayeva.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 352 s. - Azərbaycan memarlıq tarixi / Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı, AVRASIYA Tərcümə Mərkəzi; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; elmi red. G. H. Məmmədova.
IV cild: Erkən kapitalizm dövrünün memarlığı: XIX-XX əsrin əvvəli = Architecture in the early period of Capitalism: the XIX – begining of the XX c.c. / R. H. Əbdülrəhimov, N. C. Abdullayeva.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 344 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində. - Azərbaycan memarlıq tarixi / Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı, AVRASIYA Tərcümə Mərkəzi; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; elmi red. G. H. Məmmədova.
III cild: Azərbaycan memarlığı XV-XIX əsrin əvvələrində = Архитектура Азербайджана XV – начала XIX веков / R. B. Əmənzadə.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 232 s. - Azərbaycan memarlıq tarixi / Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı, AVRASIYA Tərcümə Mərkəzi; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; elmi red. G. H. Məmmədova.
III cild: Azərbaycan memarlığı : XV-XIX əsrin əvvələrində = Architecture of Azerbaijan : in the XV – early XIX centuries / R. B. Əmənzadə.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013. – 224 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində. - Azərbaycan memarlıq tarixi / Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı, AVRASIYA Tərcümə Mərkəzi; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; elmi red. G. H. Məmmədova.
II cild: Orta əsrlər memarlığı : VIII-XV əsrlər = Архитектура средних веков: VIII-XIV вв. / G. H. Məmmədova, Z. G. Məmmədova.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 316 s. - Azərbaycan memarlıq tarixi / Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı, AVRASIYA Tərcümə Mərkəzi; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; elmi red. G. H. Məmmədova.
II cild: Orta əsrlər memarlığı: VIII-XIV əsrlər = Medieval Architecture: VIII-XIV century / G. H. Məmmədova, Z. G. Məmmədova.- Bakı : Şərq-Qərb, 2013. – 315 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində. - Azərbaycan memarlıq tarixi / Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı, AVRASIYA Tərcümə Mərkəzi; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; elmi red. G. H. Məmmədova.
I cild: Qədim və erkən orta əsrlər dövründə Azərbaycan memarlığı = Архитектура Азербайджана древнего и раннесредневекового периода / G. H. Məmmədova, S. Hacıyeva.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 276 s. - Azərbaycan memarlıq tarixi / Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı, AVRASIYA Tərcümə Mərkəzi; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə ; elmi red. G. H. Məmmədova.
I cild: Qədim və erkən orta əsrlər dövründə Azərbaycan memarlığı = Architecture of Azerbaijan in the ancient and early medieval period / G. H. Məmmədova, S. Hacıyeva.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013. – 268 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində. - Vəlişov, Nazim Tapdıq oğlu. Azərbaycan şəhərləri: respublika tabeliyində olan şəhərlər və qədim Azərbaycan şəhərləri: ensiklopedik bilgilər / N. T. Vəlişov, İ. N. Məmmədov; ön sözün müəl. Ş. Y. Göyçaylı; elmi red. K. M. Abdullayev.- Bakı: Vektor Nəşrlər Evi, 2013.- 288 s.
- Əfəndiyev, Vüsət Əmir oğlu. Azərbaycanda qəsəbə / V. Ə. Əfəndiyev, F. E. Qasımova; elmi red. N. A. Babaxanov; red. Ş. Tahirqızı.- Bakı: “EMK” nəşriyyatı, 2013.- 219 s.
- Dadaşova, Sevda Urxan qızı. Bakı – tarixin səhifələri = Баку- страницы истории / S. U. Dadaşova, E. Ə. Qasımzadə, F. Q. Məmmədov; ing. dilindən tərc. T. Kərimova; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; fotoqr.: Y. Xəlilov, F. Xayrulin, E. T. Əliyev; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- əlavə edilmiş və yeniləşmiş II nəşri.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 188 s.- Azərbaycan və rus dillərində
- Bakı haqqında etüdlər: albom = Sketches on Baku: album / Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Yardım Assosiasiyası; ideya müəl. E. S. Süleymanov; tərc.: Q. Bayramov, T. Qurbanova; red. G. Nəsibov.- Baku: Şərq-Qərb, 2013.- 168 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Məşədiyev, Qara İbrahim oğlu. Bakı küçələri: adlar və talelər: monoqrafiya / Q. İ. Məşədiyev; elmi red. R. H. Eyvazova.
I kitab.- Bakı: Elm və təhsil, 2013.- 324 s. - Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. Bakı memarları XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlində / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 296 s.
- Rəsulzadə, Məhəmməd Əmin Ələkbər oğlu. Bakı və Azərbaycan tarixinə dair əsərlər: 1918-1919 / M. Ə. Rəsulzadə; tərt., tərc., ön sözün müəl. Ş. A. Hüseynov, red. A. Əzimova.- Bakı: Qanun, 2013.- 160 s.
- Bakı, Mart 1918-ci il: Azərbaycan qırğınları sənədlərdə / Heydər Əliyev Fondu, Heydər Əliyev Mərkəzi; tərt. S. Ə. Rüstəmova-Tohidi.- Bakı: Çaşıoğlu, 2013.- 456 s.
- Bakı, Şirvan, Quba xalçaları: Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin kolleksiyasından: kataloq / AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi; tərt. G. S. Abdulova [et al.]; ing. dilinə tərc. G. Şükürova; elmi red. N. M. Vəlixanlı; mətnin müəl. X. Əsədova; fot. M. Nəsirov.- Bakı: Ziya, 2013.- 176 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Dadaşova, Sevda Urxan qızı. Bakı- tarixin səhifələri = Baku- Pages of History / S. U. Dadaşova, E. Ə. Qasımzadə, F. Q. Məmmədov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; fotoqr.: Y. Xəlilov, F. Xayrulin, E. T. Əliyev; ing. dilindən tərc. T. Kərimova; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Əlavə edilmiş və yeniləşmiş II nəşri.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 188 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində
- Bakı: 2003-2013: hədəflər, inkişaf, nəticələr / Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi.- Bakı, 2013.- 247 s.
- Bakı: yeni inkişaf dövrü: 2 cilddə / Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Katibliyi
II cild.- Bakı, 2013.- 400 s. - Bakı: yeni inkişaf dövrü: 2 cilddə / Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Katibliyi
I cild.- Bakı, 2013.- 366 s. - Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. Bakıda şəhərsalma XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində = Градостроительство и архитектура Азербайджана XIX- начала XX века / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; elmi red. V. İ. Pilyavski; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 352 s.
- Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. Bakıda şəhərsalma XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində = Baku Urban Planning XIX- early XX centuries / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; elmi red. V. İ. Pilyavski; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 340 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. Bakının memarlıq ensiklopediyası / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; red. A. B. Şirəlizadə; foto: Ş. S. Fətullayev-Fiqarov, A. Talıbov; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 528 s.
- Zülfüqarlı, Məhərrəm Paşa oğlu. Bakının qəhrəman müdafiəçisi: general Məmməd Bağır Hadı oğlu Bağırov: 1901-1946-cı illər / M. P. Zülfüqarlı; elmi red. K. Şükürov.- Bakı: Mütərcim, 2013.- 68 s.
- Bakının teatr həyatı: kataloq / AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi; elmi red. N. M. Vəlixanlı; mətnin müəl.: N. M. Vəlixanlı, Z. Dulayeva.- Bakı: Ziya, 2013.- 212 s.
- Heydər Əliyev adına: fotoalbom / Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi; layihənin rəh., ön sözün rəh. Ə. M. Qarayev, mətnin müəl.: V. Bəhmənli, Ə. Əsədzadə.- Bakı: Renessans, 2013.- 496 s.
- Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. İ.V. Qoslabski – “Qafqazlı Rastrelli” = И.В. Гославский- “Кавказский растрелли” / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasım-zadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 72 s.- Azərbaycan və rus dillərində.
- Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. İ.V. Qoslabski – “Qafqazlı Rastrelli” = J.V.Goslavski- “The Caucasian Rastrelli” / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 67 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Keçmiş Persidskaya küçəsindəki sehrli bina və onun şamaxılı müəllifi = Magiczna budowla przy dawnej ulicy Persydskiej i jej konstruktor z Szemacha = Magic building in former Persidskaya Street and its author from Shamakhi / mətn. F. Babayev; ред. G. Nəsibov; ing. dilindən tərc. Q. Bayramov; polyak dilindən tərc. Y. Karetina.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 40 s.- Azərbaycan, ingilis və polyak dillərində.
- Əliyev, Elçin Tofiq oğlu. Konstruktivizm dövrü: XX əsrin 1920-1930-cu illərinin Bakı memarlığı = Architecture of Baku During Constructivism Epoch: 1920-1930S / E. T. Əliyev; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; ing. dilinə tərc.: A. Əzimov, E. Cabbarlı; rus dilinə tərc. İ. Marqolina; azərb. dilinə tərc. red. N. H. Əbdülrəhmanlı; ing. dilinə tərc. red. A. Əzimov; rus dilinə tərc. red. N. Əliyeva; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 272 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Əliyev, Elçin Tofiq oğlu. Konstruktivizm dövrü: XX əsrin 1920-1930-cu illərinin Bakı memarlığı = Архитектура Баку эпохи конструктивизма: 1920-1930-е годы XX века / E. T. Əliyev; red. N. H. Əbdülrəhmanlı; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 268 s.- Azərbaycan və rus dillərində.
- Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. Memar İ.K. Ploşko – “İsmailiyyə”nin müəllifi = Архитектор И.К. Плошко- автор “Исмаилии” / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 64 s.- Azərbaycan və rus dillərində.
- Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. Memar İ.K. Ploşko- “İsmailiyyə”nin müəllifi = Architect I.K. Ploshko- Author of “Ismailiya” / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 58 s.
- Memarlıq, şəhərsalma tarixi və bərpası = История архитектуры, градостроительства и реставрации = The History of Architecture, Town-Planning and the Reconstruction of monuments / Şərq Ölkələri Beynəlxalq Memarlıq Akademiyası, Международная Академия Архитектуры Стран Востока, Eastern Countries International Academy of Architecture; red. heyəti: Ş. S. Fətullayev-Fiqarov [et al.]; baş red. R. Əliyeva; red. S. M. Tangudur
№ 1 (5) / R. Əliyeva [et al.].- Bakı: Afpoliqraf, 2013.- 186 s.- Azərbaycan, rus və ingilis dillərində. - Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. Mühəndis-polkovnik N.A. Fon Der Nonne = Инженер-полковник Н.А. Фон Дер Нонне / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 52 s.- Azərbaycan və rus dillərində.
- Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. Mühəndis-polkovnik N.A. fon der Nonne = Engineer-Colonel N. A. fon der Nonne / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 52 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. Mülki mühəndis Zivər bəy Əhmədbəyov = Civil engineer Ziverbey Ahmadbeyov / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 40 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Rəhimli, Əbülfəz Haşim oğlu. Mərdəkan / Ə. H. Rəhimli.- Bakı: Mütərcim, 2013.- 288 s.
- Məmmədov, Fazil Qulam oğlu. Orta əsrlər Azərbaycan memarlıq məktəblərinin əlaqələri: albom / F. Q. Məmmədov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 196 s.
- Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. Qafar İzmaylov = Gafar İzmailov / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 80 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. Qafar İzmaylov = Кафар Измайлов / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 84 s.
- Qafqaz İslam Ordusu: Bakının azad edilməsi / tərt.: M. M.C. Rıhtım, S. Gündoğdu; red. M. A. Nuriyeva.- Bakı: Nurlar NPM, 2013.- 60 s.
- Əliyev, Nəriman. Sadıq Dadaşov və Mikayıl Hüseynov = Садых Дадашев и Микаэль Усейнов / N. Əliyev; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 40 s.
- Səttar Bəhlulzadə: 1909-1974: rəngkarlıq, qrafika = Sattar Bahlulzade: 1909-1974: painting, graphic arts / layihənin rəh. Ç. Fərzəliyev; mətnin müəl. Ə. Məmmədova; ing. dilinə tərc.: N. Tağıyev, Ə. Məlikova; fotoqr. Ə. Ağasiyev.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 104 s.- Azərbaycan və ingilis dilində.
- Bayramov, Rizvan. XI-XVIII əsrlər Azərbaycan memarlıq abidələrinin tipoloji təsnifatı / R. Bayramov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 136 s.
- Fətullayev-Fiqarov, Şamil Seyfulla oğlu. XIX əsr – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda şəhərsalma və memarlıq: monoqrafiya / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; layihənin rəh. E. Ə. Qasımzadə; Azərbaycan Respublikasının Memarlar İttifaqı.- Bakı: Şərq-Qərb, 2013.- 480 s.
- Bayram, Tofiq. Ay anam Bakı!: [şeirlər] / T. Bayram; tərt. Z. Bayramova.- Bakı: Qanun, 2012.- 280 s.
- Azərbaycan Tikinti Kompleksinin Ensiklopediyası / tərt.-müəl.: B. M. İbrahimov, Z. M. Allahverdiyev, red. M. Alıyev
I cild.- Bakı: Yeni Poliqrafist MMC, 2012.- 336 s. - Azərbaycanın neft və qaz tarixindən maraqlı faktlar = Intresting facts from Azerbaijan oil and gas history = Интересные факты из истории нефти и газа Азербайджана / SOCAR.- Bakı, 2012.- 29 s.- Azərbaycan, ingilis və rus dillərində.
- Bakı abidələri 3D.- Bakı: Caspian supplies, n. i. y.- 10 rəngli foto.
- Aşurbəyli, Sara xanım Balabəy qızı. Bakı şəhərinin tarixi: VIII-X əsrlər / S. B. Aşurbəyli; tərc. İ. B. Umudlu.- Bakı: Apostrof, 2012.- 340 s.
- Balaxanı: dünən və bu gün / Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurası; tərt.: Ç. G. Gülalıyev, A. Hacıyeva, G. Çingizqızı.- Bakı: Adiloğlu, 2012.- 128 s.
- Süleymanov, Manaf Fərəc oğlu. Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim / M. F. Süleymanov.- Bakı: Qanun, 2012.- 504 s.
- Gecə və gündüz = Day and night = День и ночь: Şirvanşahlar Sarayı Ansamblı / “İçərişəhər” Dövlət Tarix-memarlıq Qoruğu İdarəsi.- Bakı, 2012.- 12 açıqça.- Azərbaycan, ingilis və rus dillərində.
- Memarlıq abidələrinin qorunması və bərpası / AMEA M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu; elmi red. Ş. S. Fətullayev-Fiqarov.- Bakı: Təknur, 2012.- 200 s.
- Memarlıq, şəhərsalma tarixi və bərpası = История архитектуры, градостроительства и реставрации = The History of Architecture, Town-Planning and the Reconstruction of Monuments / Şərq Ölkələri Beynəlxalq Memarlıq Akademiyası, Международная Академия Архитектуры Стран Востока, Eastern Countries International Academy of Architecture; red. heyəti: Ş. S. Fətullayev-Fiqarov [et al.]; baş red. R. Əliyeva; red. S. M. Tangudur
№ 2 (3) / R. Əliyeva [et al.].- Bakı, 2012.- 218 s.- Azərbaycan, rus və ingilis dillərində - Memarlıq, şəhərsalma tarixi və bərpası = История архитектуры, градостроительства и реставрации = The History of Architecture, Town-Planning and the Reconstruction of Monuments / Şərq Ölkələri Beynəlxalq Memarlıq Akademiyası, Международная Академия Архитектуры Стран Востока, Eastern Countries International Academy of Architecture; red. heyəti: Ş. S. Fətullayev-Fiqarov [et al.]; baş red. R. Əliyeva; red. S. M. Tangudur
№ 1 (2) / R. Əliyeva [et al.].- Bakı: Çaşıoğlu, 2012.- 234 s.- Azərbaycan, rus və ingilis dillərində. - Səttar Bəhlulzadə: rəngkarlıq və qrafika [fotoalbom] = Sattar Bahlulzade: painting and graphics / layihənin rəh. R. Həşimov; mətnin müəl. Ş. Y. Məlikova; tərc. L. Həmidova; red. S. Babullaoğlu.- Bakı: Xalq Bank, 2012.- 228 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- XXI əsrin Bakı metropoliteni / red. heyəti: T. M. Əhmədov [et al.].- Bakı, 2012.- 608 s.
- Bünyatova, Fəridə Kərim qızı. Əmircan (Xilə) şəcərələri / F. K. Bünyatova; red. İ. Q. Abbasov.- Bakı: Tuna, 2012.- 512 s.
- Pirquliyeva, Qənirə Əli qızı. “İçərişəhər” tarixi muzeyinin sikkə kataloqu = Catalogue of the Coins of the Museum of History of “Icherisheher” = Каталог Монет Музея Истории “Ичеришехер” / Q. Ə. Pirquliyeva; “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi.- Bakı, 2011.- 184 s.
- Bakı: turist atlası / Azərbaycan Respublikası Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi; elmi məsl. Q. Ş. Məmmədov; red.: İ. V. Konovalova, L. G. Azarenko, H. Ə. Qafarova.- Bakı: Bakı kartoqrafiya fabriki, 2011.- 159 s.- Azərbaycan, ingilis və rus dillərində.
- Bakı haqqında 20 etüd: [kitab-albom] = 20 Sketches on Baku: [book-album] / Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Yardım Assosiasiyası; tərc.: Q. H. Bayramov, T. Əhmədov; ideya müəl. E. Süleymanov; bur. məsul V. Əlibəyov; red. G. Nəsibov; fot. B. Cəfərov [et al.].- Bakı: AVCİYA, 2011.- 165 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində
- Bakı- Neapol: sentyabr 1972: album di foto = Baku – Napoli: 1972, settembre / Ambasciata della Republica di Azerbaigian in Italia.- Roma: s. p., s. an.- 68 s.- Azərbaycan və italyan dillərində.
- Sadıqzadə, Altay. Bakı: rəngkarlıq və qrafika: albom = Baku: painting & graphics: album / A, Sadıqzadə; ÜNS yaradıcılıq səhnəsi.- Bakı: Şərq-Qərb, n. i. y.- 136 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Əlizadə, Səyavuş Teymur oğlu. Bakılı belə danışır (Bakı ləhcəsi): Bakı dialektində işlədilən arxaik, ümumişlək söz və ifadələrin izahlı, etnoqrafik, dialektoloji lüğəti / S. T. Əlizadə; red.: Z. A. Ağayev, Y. Novruzov
I hissə.- Bakı: Elm və Təhsil, 2011.- 80 s. - Cəbiyeva, Təranə Kommuna qızı. İçərişəhərin əbədi sakini / T. K. Cəbiyeva; red. M. Borçalı.- Bakı: Yeni Poliqrafist MMC, 2011.- 108 s.
- Memarlıq, şəhərsalma tarixi və bərpası = История архитектуры, градостроительства и реставрации = The history of architecture, town-planning and the reconstruction of monuments / Şərq Ölkələri Beynəlxalq Memarlıq Akademiyası, AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu, Международная Академия Архитектуры Стран Востока, Eastern Countries International Academy of Architecture; red. heyəti: Ş. S. Fətullayev-Fiqarov [et al.]; baş red. R. Əliyeva; red. S. M. Tangudur
№ 1 / Ş. S. Fətullayev-Fiqarov [et al.].- Bakı: Çaşıoğlu, 2011.- 226 s.- Azərbaycan, rus və ingilis dillərində. - Əliyev, Elçin Tofiq oğlu. Məkanların astanasında Bakı tarixini yazan qapılar: 1867-1913 = Baku Doors and Entrance Halls: 1867-1913 = Au seuil des lieux les portes qui ont écrit l’histoire de Bakou: 1867-1913 / E. T. Əliyev; ing. dilinə tərc. A. Əzimov; fr. dilinə tərc.: K. Piriyev, K. Əhmədova; red.: P. Əliyeva, A. Əzimov, A. Demulən; fot.: E. T. Əliyev, N. Novruzov, F. Xayrullin; rəssam İ. Məmmədov; Azərbaycanda Fransa Respublikası səfirliyinin nəzdində Bakıdakı Fransa Mədəniyyət Mərkəzi.- Bakı, 2011.- 379 s.- Azərbaycan, ingilis və fransız dillərində.
- Əliyev, İlqar Məmmədəli oğlu. Sirr və açar: Qız Qalası “Leyli və Məcnun”un məqbərəsidir / İ. M. Əliyev.- Bakı: Adiloğlu, 2011.- 156 s.
- Azərbaycan nefti = Azerbaijan Oil / layihənin rəh. R. İ. Abdullayev [et al.]; red.: T. Mahmudova, N. Quliyev; tərc.: İ. Peart, S. İbrahimova, R. A. Cəfərov.- Bakı, 2010.- 352 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Azərbaycan poçt markaları: İçəri şəhər = The Postage Stamps of the Republic of Azerbaijan: Icheri Sheher / Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi, “Azərmarka” şirkəti.- Bakı, 2010.- 10 ədəd.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Əliyev, Elçin Tofiq oğlu. Bakı memarlıq abidələrində fasad heykəltəraşlıq nümunələri: XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri = Facade sculptures in Baku: XIX and early XX c. = Sculpture de façade de Bakou: XIX et début du XX s. / E. T. Əliyev; ön sözün müəl. Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; red. P. Əliyeva; ing. dilinə tərc. A. Əzimov; fr. dilinə tərc.: K. Əhmədova, L. Aubri; fot. E. T. Əliyev [et al.]
III kitab.- Bakı, 2010.- 332 s.- Azərbaycan, ingilis və fransız dillərində. - Əliyev, Elçin Tofiq oğlu. Bakı memarlıq abidələrində fasad heykəltəraşlıq nümunələri: XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri = Facade sculptures in Baku: XIX and early XX c. = Sculpture de façade de Bakou: XIX et début du XX s. / E. T. Əliyev; ön sözün müəl. Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; red. P. Əliyeva; ing. dilinə tərc. A. Əzimov; fr. dilinə tərc.: K. Əhmədova, L. Aubri; fot. E. T. Əliyev [et al.]
II kitab.- Bakı, 2010.- 338 s.- Azərbaycan, ingilis və fransız dillərində. - Əliyev, Elçin Tofiq oğlu. Bakı memarlıq abidələrində fasad heykəltəraşlıq nümunələri: XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri = Facade sculptures in Baku: XIX and early XX c. = Sculpture de façade de Bakou: XIX et début du XX s. / E. T. Əliyev; ön sözün müəl. Ş. S. Fətullayev-Fiqarov; red. P. Əliyeva; ing. dilinə tərc. A. Əzimov; fr. dilinə tərc.: K. Əhmədova, L. Aubri; fot. E. T. Əliyev [et al.]
I kitab.- Bakı, 2010.- 320 s.- Azərbaycan, ingilis və fransız dillərində. - Bakı memarlıq abidələrində fasad heykəltəraşlıq nümunələri: XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri = Facade sculptures in Baku: XIX and early XX c. = Sculpture de façade de Bakou: XIX et début du XX s. – Bakı, 2010.- 44 s.- Azərbaycan, ingilis və fransız dillərində.
- Fəhmi, İlqar.. Bakı tarixindən kollaj / İ. Fəhmi
I kitab.- Bakı: Qanun, 2010.- 292 s. - Eyvazova, Roza Hüseyn qızı. Bakı urbanonimləri / R. H. Eyvazova; elmi red. Q. İ. Məşədiyev; AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu.- Bakı, 2010.- 40 s.
- Yaqublu, Nəsiman Qara oğlu. Bakının qurtuluşu / N. Q. Yaqublu; elmi red. S. R. Məmmədli.- Bakı: Elm və Təhsil, 2010.- 200 s.
- Dövlət Bayrağı Meydanı: [Albom].- Bakı, 2010.- 75 s.
- Dövlət Bayrağı Meydanının açılış mərasimi: Bakı, 1sentyabr 2010-cu il: [fotoalbom].- Bakı, 2010.- 51 s.
- İçərişəhər = Icherisheher / Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi; ill. X. Mirzəyev.- Bakı: “Azərmarka” şirkəti, 2010.- 12 açıqca.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- İçərişəhər = Icherisheher / “İçərişəhər” Dövlət Tarix-memarlıq Qoruğu İdarəsi.- Bakı, 2010.- 36 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- İçərişəhər Azərbaycan poçt markalarında = Icherisheher on the postage stamps of Azerbaijan / Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi, “Azərmarka” şirkəti; red. heyəti: İ. Bağırlı [et al.].- Bakı, 2010.- 39 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Abasov, Arif Xanlar oğlu. İslam memarlığı və inşaat / A. X. Abasov, E. A. Abasov, E. N. Hüseynova; elmi red.: P. Qurbanov, T. Məmmədova; red.: V. H. Kərimov, F. Şahin.- Bakı: Qərb Universiteti NPM, 2010.- 83 s.
- Əliyev, Elçin Tofiq oğlu. Müasir Azərbaycan memarları = Contemporary Azerbaijan Architects / E. T. Əliyev; ing. dilinə tərc. A. Əzimov; red. P. Əliyeva.- II nəşri.- Bakı: SPFM Publishing House, 2010.- 510 s.- Azərbaycan və ingilis dillərində
- Novxanı: sərvətimiz- şəxsiyyətlərimizdir / T. Babayev [et al.]; red. V. Ağayev [et al.].- Sumqayıt: Zərdabi NP MMC, 2010.- 480 s.
- Həsənov, Faiq Mobil oğlu. Qədim Bakı və Azərbaycan tarixi / F. M. Həsənov.- Bakı: Mütərcim, 2010.- 72 s.
- Bakı İslam Mədəniyyətinin Paytaxtıdır: sərgi kataloqu / Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Milli Azərbaycan Tarixi Müzeyi; tərt. F. S. Xəlilli; elmi red. N. M. Vəlixanlı.- Bakı: Elm və Təhsil, 2009.- 64 s.
- Bakı İslam Mədəniyyətinin Paytaxtıdır: beynəlxalq konfransın tezisləri: 9-10 noyabr 2009-cu il = Baku capital of islamic culture: abstracts of international conference: 9-10 november 2009 = Баку столица исламской культуры: тезисы международной конференции: 9-10 ноября 2009 / Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Milli Azərbaycan Tarixi Müzeyi.- Bakı: Elm və Təhsil NPM, 2009.- 168 s.- Azərbaycan, ingilis və rus dillərində.
- Bakı neftinin və yerli icmalarının tarixi / L. Əliyeva [et al.]; tərc., red. Ə. Novruzov, elmi red. L. Əliyeva; Milli və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzi.- Bakı: Qanun, 2009.- 264 s.
- Bakı şəhərinin qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafı: 2006-2007-ci illər: statistik məcmuə / Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi; tərt. A. M. Vəliyev; bur. məsul A. Abbasəliyev
Yanvar, 2009.- Bakı, 2009.- 185 s. - Süleymanov, Manaf Fərəc oğlu. Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim / M. F. Süleymanov.- Bakı: Xəzər nəşriyyatı, 2009.- 344 s.
- Süleymanov, Manaf Fərəc oğlu. Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim [Elektron resurs] / M. F. Süleymanov.- Bakı: Xəzər, 2009.- 1 el. opt. disk (CD-ROM).
- İçərişəhər / “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi.- Bakı, 2009.- 32 s.
- Cabarov, Elçin Ağarza oğlu. Köhnə Bakı: reproduksiya / E. A. Cabarov; tərt. R. İsmayılov.- Bakı: Altun kitab, n. i. y.- 31 s.
- Qaradağ, Raif. Neft fırtınası / R. Qaradağ; türk dilindən tərc. M. Ənsərli; red. N. Məmmədov.- Bakı: Qanun, 2009.- 256 s.
- Xəlilova, Mehparə İmamverdi qızı. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Bakıda sənətkarlıq: tarixi-etnoqrafik tədqiqat: monoqrafiya / M. İ. Xəlilova; elmi red. T. Ə. Bünyadov; AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu.- Bakı: Elm, 2009.- 200 s.
- Mirbabayev, Miryusif Fazil oğlu. Azərbaycan neftinin qısa tarixi / M. F. Mirbabayev; elmi red. R. İ. Şükürov.- Bakı, 2008.- 336 s.
- Azərbaycanın tarixi-memarlıq abidələri: məlumat kitabçası / tərt. Ş. Məmmədova; elmi red. F. M. Əliyev; red. A. N. Mustafayev.- Bakı, 2008.- 136 s.
- Bakı şəhərinin qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafı: 2006-2007-ci illər: statistik məcmuə / Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi; tərt. A. M. Vəliyev; bur. məsul A. Abbasəliyev
Yanvar, 2008.- Bakı: Səda, 2008.- 164 s. - Yaqublu, Nəsiman Qara oğlu. Bakının qurtuluşu / N. Q. Yaqublu; elmi red. S. R. Məmmədli.- Bakı: Adiloğlu, 2008.- 256 s.
- Kürdəxanı / tərt. S. H. Əlizadə [et al.]; red. A. Ə. Buzovnalı.- Bakı: Qarabağ, 2008.- 432 s.
- Əliyev, Elçin Tofiq oğlu. Müasir Azərbaycan memarları = Contemporary Azerbaijan Architects = Современные азербайджанские архитекторы / E. T. Əliyev; ing. dilinə tərc.: A. Əzimov, İ. Hümbətov; red. S. Abbasbəyli.- Bakı, 2008.- 530 s.- Azərbaycan, rus və ingilis dillərində.
- “Bakı”[Açıqçalar] = Baku in cards / foto. S. Rasim.- Bakı: Qismət, n. i. y.- 16 rəngli foto.
- Azərbaycan.- w. c.: [w. p.], w. y.- 16 rəngli foto.
- Azərbaycan mənzərələri = Azerbaijan landscapes: fotolar / Azərbaycan-alman birgə müəssisəsi; foto. F. Məmmədov.- İstanbul: Keskin Color LTD, n. i. y.- 9 rəngli foto.- Azərbaycan və alman dillərində
- Bakı = Baku / Azərbaycan-alman birgə müəssisəsi; foto. F. Məmmədov.- İstanbul: Keskin Color LTD, n. i. y.- 13 s.- Azərbaycan və alman dillərində.
- Bakı: fotoalbom = Баку: фотоальбом = Baku: photo album / tərt. S. Məmmədov; red. P. Rüstəmzadə; foto.: S. Rasim, P. Qasımov, Ə. Ağasiyev.- Bakı: Qismət, n. i. y.- 64 s.- Azərbaycan, rus və ingilis dillərində.
- Bakı memarlığında “Art Nouveau” [Elektron resurs] = “Art Nouveau” style in architecture of Baku = L’”Art Nouveau” dans l’architecture de Bakou = Stile “Art Nouveau” nell’architettura di Baku / Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi.- Bakı: Digital Age , 2007.- 1 el. opt. disk (DVD-ROM).- Azərbaycan, ingilis, fransız və italyan dillərində.
- Bakı şəhərinin qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafı: 2006-2007-ci illər: statistik məcmuə / Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi; tərt. A. M. Vəliyev; bur. məsul A. Abbasəliyev
İyul, 2008.- Bakı: Səda, 2008.- 182 s. - Fəhmi, İlqar. Bakı tarixindən kollaj: bədii-publisistik roman / İ. Fəhmi; red. U. Rəhimoğlu; Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi
I kitab.- Bakı: Avrasiya Press, 2007.- 192 s. - Baku: photoalbum.- Baku: AzerOlympic International Company, 2007.- 36 p.- İngilis dilində
- Rzayev, Sədi Məmmədrza oğlu. Məhəmmədi: kitab-albom / S. M. Rzayev; ön söz müəl., red. Ə. Vəkil.- Bakı: Nurlan, 2007.- 272 s.
- Hüseynli, Asif Vasib oğlu. Zabrat və zabratlılar / A. V. Hüseynli; red. Ə. İ. Muxtarova.- Bakı: Nurlan, 2007.- 528 s.
- Quliyeva, Nərgiz Məlik qızı. Azərbaycan incəsənəti / N. M. Quliyeva, Z. A. Əliyev; Ekson Azərbaycan Əməliyyat Şirkəti MMM, Ekson Mobilin törəmə şirkəti
I cild: Mənbələr.- Bakı: Buta dizayn NE, 2006.- 104 s. - Bakı muzeyləri = Muzeums of Baku / Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi, Beynəlxalq Muzeylər Şurasının Azərbaycan Milli Komitəsi; tərt. R. S. Tağıyeva [et al.].- Bakı, 2006.- 123 s.- Azərbaycan və ingilis dilində.
- Bakı şəhərinin qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafı: 2006-2007-ci illər / Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi
İyul, 2006.- Bakı: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, 2006.- 142 s. - Aşurbəyli, Sara Balabəy qızı. Bakı şəhərinin tarixi: orta əsrlər dövrü / S. B. Aşurbəyli; rus dilindən tərc. İ. B. Umudlu.- Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2006.- 351 s.
- Aşurbəyli, Sara Balabəy qızı. Bakı şəhərinin tarixi: orta əsrlər dövrü / S. B. Aşurbəyli; elmi red. Z. M. Bünyadov; rus dilindən tərc. A. Bağırov.- Bakı: Avrasiya Press, 2006.- 416 s.
- Aşurbəyli, Sara Balabəy qızı. Bakı şəhərinin tarixi: orta əsrlər dövrü / S. B. Aşurbəyli.- Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2006.- 343 s.
- İlkin, Qılman. Bakı və Bakılılar / Q. İlkin; red. A. Musayev.- III nəşri.- Bakı: Nurlar NPM, 2006.- 384 s.
- İbrahimov, Kamil Fərhad oğlu. Bakı: İçərişəhər: monoqrafiya / K. F. İbrahimov; ön söz T. Bünyadov; elmi red. F. Ə. İbrahimov.- Bakı: Çinar-Çap, 2006.- 256 s.
- Sarabski, Hüseynqulu. Köhnə Bakı / H. Sarabski; red. Ə. Quluyev; rəssam Ə. Əzimzadə; bur. məsul Ə. Güləliyev.- Bakı: Şərq-Qərb, 2006.- 144 s.
- Aşurbəyli, Sara Balabəy qızı. Şirvanşahlar dövləti / S. B. Aşurbəyli.- Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2006.- 323 s.
- Aşurbəyli, Sara xanım Balabəy qızı. Şirvanşahlar dövləti: monoqrafiya / S. B. Aşurbəyli.- Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2006.- 323 s.
- Aşubəyli, Sara xanım Balabəy qızı. Şirvanşahlar dövləti: VI-XVI əsrlər / S. B. Aşurbəyli; rus dilindən tərc. A. Bağırov; red. E. Məmmədyarova; bur.məsul U. Rəhimoğlu.- Təkrar nəşr.- Bakı: Avrasiya Press, 2006.- 416 s.
- “Bakı qəhrəman şəhərdir” beynəlxalq forumu: 11 aprel, 2005 = International Forum “Baku is a patriotic city”: April 11, 2005 = Международный форум “Баку город-герой”: 11 апреля, 2005 / Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Yardım Assosiasiyası, Respublika Müharibə, Əmək, Silahlı Qüvvələr və Hüquq-Mühafizə Orqanları Veteranları Şurası.- Bakı, 2005.- 30 s.
- “Bakı qəhrəman şəhərdir” beynəlxalq forumu: 11 aprel 2005-ci il: sənədlərdə və nəşrlərdə = Международный форум “Баку город-герой”: 11 апреля 2005 года: в документах и публикациях / Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Yardım Assosiasiyası; red. E. Süleymanov [et al.].- Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2005.- 248 s.
- Mirzəliyev, Canalı Xanalı oğlu. “Bakı üzüyü”nün qaşında gövhər, dünyanın incisi – İçərişəhər / C. X. Mirzəliyev; elmi red. C. Qiyaslı.- Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 2005.- 128 s.
- Məmmədov R.N. Azərbaycan nefti və polşalı mühəndis Pavel Pototski / R. N. Məmmədov, V. M. Həsənov, R. M. Əzizova; red.: N. Əliyev.- Bakı: Nağıl evi, 2005.- 130 s.
- Şeydayev, Çingiz Məmməd oğlu. Bakının tacirləri, lotuları, düşmənləri / Ç. M. Şeydayev; elmi red. Q. Məmmədov.- Təkmilləşdirilmiş II nəşri.- Bakı: Ulu, 2005.- 784 s.
- Əliyev, Nəriman Əşrəf oğlu. Heydər Əliyev və Bakının memarlığı / N. Ə. Əliyev.- Bakı: Ulduz, 2005.- 223 s.
- Əsəd bəy, Məhəmməd. Şərqdə neft və qan: tarixi- publisistik roman / M. Əsəd Bəy; red.: S. Abdullayev, G. Pirnəzərova; alman dilindən tərc. Ç. Qurbanlı; Qafqazın Strateji Tədqiqatlar İnstitutu.- Bakı: Nurlan, 2005.- 328 s.
- İlkin, Qılman. Köhnə Bakını tanıyırsanmı / Q. İlkin; red.: A. İsabəyli.- II nəşri.- Bakı: Şirvannəşr, 2004.- 116 s.
- Atakişiyev, Hacıəmi. Şəhər mühiti və reklam: metodik vəsait / H. Atakişiyev.- Bakı: Qanun, 2004.- 112 s.
- Əsgərov, Nəbi Ələsgər oğlu. Xətai rayonu: mənəvi dünyası, keçmişi, bu günü / N. Ə. Əsgərov; red. V. Nəsir.- Bakı: Nərgiz, 2003.- 239 s.
- İbrahimov, Fərhad. Bakı: İçəri şəhər: arxeoloji albom / F. İbrahimov, K. Fərhadoğlu; tərc.: E. İbrahimov, S. Birch; elmi red.: Q. Əhmədov, S. Hüseynova; AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu.
I cild.- Bakı: OKA Ofset, 2002.- 112 s.- Azərbaycan, rus və ingilis dillərində. - İbrahimov, Fərhad Əlibaba oğlu. Bakı: İçəri şəhər = Баку: Ичэри Шехер = Baku: Icheri Sheher / F. Ə. İbrahimov, K. Fərhadoğlu.
I cild: Arxeoloji albom = Археологический альбом = Archeology album / tərc.: E. İbrahimov, S. Birch; red.: Q. Əhmədov, S. Həsənova.- Bakı: OKA Ofset, 2002.- 112 s. - İlk Bakı bələdiyyələri: ensiklopedik-məlumat kitabı.- Bakı: Mütərcim, 2002.- 272 s.
- Səlimov-Şağani, Təvəkkül. Şüvəlan / T. Səlimov-Şağani.- Bakı: XXI-YNE, 2002.- 104 s.
- Azərbaycan Respublikası məscidlərinin ensiklopediyası / İran İslam Respublikasının Azərbaycandakı Səfirliyinin Mədəniyyət Mərkəzi; tərt. Ə. Behbudlu; red. Ə. Q. Hacızadə.- Bakı: Beynəlxalq Əl-Huda Nəşriyyatı, 2001.- 310 s.
- Qasımlı, Qafar Qərib oğlu. Qədim neft məbədi: “Balaxanıneft”in 130 illiyinə həsr olunur / Q. Q. Qasımlı; red. İ. Məmmədli.- Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 2001.- 320 s.
- Mehdiyev, Ərəstun Balaxan oğlu. Azərbaycan neft sənayesi XIX yüzilin son rübündə: dərs vəsaiti / Ə. B. Mehdiyev; red. S. S. Əliyarlı.- Bakı: Altay, 2000.- 128 s.
- Bakı şəhəri üzrə investisiya layihələrinin toplusu / Bakı şəhər İcra hakimiyyəti xarici əlaqələr və investisiya proqramlarının departamenti.
I bur.- Bakı, 2000.- 69 s. - Bakı şəhərinin toponimik məlumat kitabı = Топонимический справочник города Баку / Bakı şəhər İcra Hakimiyyəti; tərc. R. Əlişir qızı; tərt. T. Qəniyeva, F. Məmmədov, T. Paşayeva; red. E. Ə. Qasımzadə.- Bakı: Qorqud, 1999.- 223 s.
- Bakı şəhərinin toponimik mə’lumat kitabı = Топонимический справочник города Баку / Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti; tərt.: T. Qəniyeva, F. Məmmədov, T. Paşayeva; tərc. R. Əşirqızı; red. E. Ə. Qasımzadə.- Bakı: Qorqud, 1999.- 223 s.- Azərbaycan və rus dillərində.
- Dadaşova, Sevda Urxan kızı. Bakı – tarixin səhifələri = Баку – страницы истории = Baku – Pages of History / S. U. Dadaşova, E. Ə. Qasım-zade, F. Q. Mamedov; Bakı şəhər memarlıq və şəhərsalma baş idarəsi, “Şirvanşaxlar sarayı kompleksi” – Dövlət tarixi memarlıq qoruq – muzeyi.- Baku: Qorqud, 1998.- 224 s.
- Aşurbəyli, Sara Balabəy qızı. Bakı şəhərinin tarixi: orta əsrlər dövrü / S. B. Aşurbəyli; tərc. A. Bağırov; elmi red. Z. M. Bünyadov; red. E. Məmmədyarova.- Bakı: Azərnəşr, 1998.- 360 s.
- İlkin, Qılman. Bakı və bakılılar / Q. İlkin ; red. M. Abasov.- Bakı: Zaman, 1998.- 384 s.
- Azərbaycan nefti dünya siyasətində.
II kitab.- Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 1997.- 263 s. - Aşurbəyli, Sara Balabəy qızı. Şirvanşahlar dövləti: VI-XVI əsrlər / S. B. Aşurbəyli; tərc. A. Bağırov; red. E. Məmmədyarova.- Bakı: Azərnəşr, 1997.- 408 s.
- İlkin, Qılman. Sən köhnə Bakını tanıyırsanmı / Q. İlkin; red. G. Adıgözəlqızı.- Bakı: Şirvannəşr, 1997.- 68 s.
- İbrahimov, Nizami Aslan oğlu. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhərinin siyasi və mədəni həyatı / N. A. İbrahimov; elmi red. M. Ə. İsmayılov; red. F. Xalıqov.- Bakı: OZAN, 1997.- 132 s.
- Süleymanov, Manaf Fərəc oğlu. Azərbaycan milyonçuları: Hacı Zeynalabdin Tağıyev / M. F. Süleymanov; red. G. Ələkbər qızı.- Bakı: Gənclik, 1996.- 96 s.
- Azərbaycan miniatürləri = Миниатюры Азербайджана = Azerbaijan Miniatures / foto. H. Hüseynzadə.- Bakı: Qismət LTD, 1996.- 19 rəngli foto.- Azərbaycan, rus və ingilis dillərində.
- İbrahimov, Fərhad Əlibaba oğlu. Bakıda metalişləmə tarixi: IX-XVII əsrlər / F. Ə. İbrahimov; red.: Q. M. Əhmədov, F. L. Osmanov; Azərbaycan EA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu.- Bakı: Elm, 1995.- 88 s.
- Bakı Dövlət Darülfünununun təsisi: sənədlər toplusu = Учреждение Бакинского Государственного Университета: сборник материалов / tərt., ön söz S. İbrahimov, red. S. Əliyarov.- Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1989.- 88 s.
- Babayev, Bağır Bağır oğlu. Əmircan / B. B. Babayev.- Bakı: İşıq, 1986.- 53 s.
- Mehdiyev, Pənah Həşim oğlu. “Qara qızıl” axtaranlar / P. H. Mehdiyev; red. V. Hüseynov.- Bakı: Azərnəşr, 1984.- 64 s.
- Azərbaycan abidələri: elmi-kütləvi məcmuə / Azərbaycan tarix və mədəniyyət abidələrini mühafizə cəmiyyəti.
№ 1: 1984 / red. heyəti. Ə. V. Salamzadə [et al.].- Bakı: Azərnəşr, 1984.- 120 s. - Sarabski, Hüseynqulu. Köhnə Bakı / H. M. Sarabski; tərt. A. Sarabski; red. M. Çəmənli.- Bakı: Yazıçı, 1982.- 253 s.
- Cəfərzadə, Əzizə Məmməd qızı. Bakı – 1501. roman / Ə. M. Cəfərzadə.- Bakı: Yazıçı, 1981.- 263 s.
- Musayev, Mirağa Əşrəf oğlu. XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhərinin ticarəti: 1900-1917-ci illər / M. Ə. Musayev; red. Ə. S. Sumbatzadə; Azərbaycan SSR EA İqtisadiyyat İnstitutu.- Bakı: Elm, 1975.- 193 s.
- Əyyubov, Əsgər Cabbar oğlu. Bakının iqlimi / Ə. C. Əyyubov.- Bakı: Azərnəşr, 1973.- 61 s.
- Ordubadi, Məmməd Səid. Gizli Bakı: roman / M. S. Ordubadi.- Bakı: Azərnəşr, 1972.- 295 s.
- Musayev, Mirağa Əşrəf oğlu. XIX əsrin sonlarında Bakı şəhərinin ticarəti: 1883-1900-cü illər / M. Ə. Musayev; red. Ə. S. Sumbatzadə; Azərbaycan SSR EA İqtisadiyyat İnstitutu.- Bakı: Elm, 1972.- 193 s.
- Rzaquliyev, Ələkbər. Köhnə Bakı = Старый Баку = The old Baku / Ə. Rzaquliyev.- Bakı: Azərnəşr, 1970.- 70 s.
- Məmmədov, Aydın Babaş oğlu. Coğrafi adların sirri / A. B. Məmmədov; red. R. M. Yüzbaşov, F. Sahib.- Bakı: Azərnəşr, 1969.- 70 s.
- İsmizadə, Ömər Şirəli oğlu. Bakı Qız qalası / Ö. Ş. İsmizadə, H. Ə. Ciddi; elmi red. R. Vahidov.- Bakı: Azərnəşr, 1968.- 35 s.
- Musəvi, Tağı Məmmədəli oğlu. Bakı tarixinə dair orta əsr sənədləri / T. M. Musəvi; red. M. Ə. Seyfəddini; Azərbaycan SSR EA Tarix İnstitutu.- Bakı: Azərb. SSR EA, 1967.- 152 s.
- Musayev, Mirağa Əşrəf oğlu. XIX əsrdə Bakı şəhərinin ticarəti: 1800-1883-cü illər / M. Ə. Musayev; red. Ə. S. Sumbatzadə; Azərbaycan SSR EA İqtisadiyyat İnstitutu.- Bakı: Azərb. SSR EA, 1966.- 146 s.
- Mədətov, İbadulla Mədət oğlu. 1905-ci ildə Bakı proletariatının inqilabi tə’til hərəkatı tarixindən / İ. M. Mədətov; elmi red. İ. Qasımov.- Bakı: Azərnəşr, 1965.- 176 s.
- İsayev, İsfəndiyar Abbasqulu oğlu. Sosialist Bakısı: 1920-1940-cı illər / İ. A. İsayev; red. B. S. Qurbanov; Azərbaycan SSR EA Tarix İnstitutu.- Bakı: Azərb. SSR EA, 1964.- 196 s.
- Абдуллаев, Микаил Гусейн оглы. Глазами Бакинца: путевые заметки / М. Г. Абдуллаев; ред. А. Варшавская.- Баку: Детюниздат, 1962.- 140 с.
- Quliyev, Əlövsət Nəcəfqulu oğlu. Bakı proletariatı Azərbaycanda sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizənin qabaqcıl dəstəsidir / Ə. N. Quliyev.- Bakı: Azərnəşr, 1960.- 102 s.
- Salamzadə, Əbdulvahab Rəhim oğlu. Sovet Azərbaycanı memarlığının nailiyyətləri / Ə. V. Salamzadə, L. S. Britanitskiy.- Bakı, 1960.- 32 s.
- Bakı: tarixi və diqqətəlayiq yerlər / Azərbaycan SSR EA, Azərbaycan Tarixi Muzeyi; red. M. A. Qazıyevin; tərt. C. Hacınski, P. Əzizbəyova, Ə. Hüseynov.- Bakı: Azərb. SSR EA, 1959.- 197 s.
- Şirəliyev, Məmmədağa Şirəli oğlu. Bakı dialekti / M. Ş. Şirəliyev; red. R. Ə. Rüstəmov.- Bakı: Azərb. SSR EA, 1957.- 225 s.
- Əhmədov, Ağamirzə Mirzə oğlu. Sovet Azərbaycanının paytaxtı / A. M. Əhmədov.- Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1957.- 104 s.
- Musayev, Q. Bakı / Q. Musayev.- Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1955.- 119 s.
- Qaziev, Məmməd Adil oğlu. Bakıda 1904-cü il dekabr ümumi tətili / M. A. Qaziev; red. S. Rzayeva.- Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1955.- 55 s.
- Dadaşov, Sadıq Ələkbər oğlu. Bakının memarlıq abidələri / S. Ə. Dadaşov, M. Ə. Useynov; Azərbaycan SSR EA Me’marlıq və İncəsənət İnstitutu.- Bakı: Azərnəşr, 1955.- 39 s.
Rus dilində
- Эфендизаде, Рена Махмуд гызы. Мои воспоминания: Баку, бакинцы и моя семья / Р. М. Эфендизаде.- Баку: Şərq-Qərb, 2019.- 224 с.
- Арабов, Назим Ягуб оглы. Порт Баку сквозь призму времен / Н. Я. Арабов; под ред. М. Э. Гасановой.- Баку: Шарг-Гарб, 2019.- 158 с.
- Велиев, Сейран Сулейман оглы. Тайны Баку: с древнейших времен до наших дней: поиски и находки историко-географа / С. С. Велиев; сост. Т. Велиев; ред. Т. Ахундов.- Баку: JekoPrint, 2019.- 574 с.
- Баку: для детей: [моя первая книга о Баку] / авт. идеи: Б. А. Багирзаде, Т. Эфендиева; авт. текста Л. Абдулина; ред.: А. Мамедзаде, Н. Гасымзаде; худож.: М. Гафаров, Р. Гасанализаде.- Баку: Şərq-Qərb, 2018.- 48 с.
- Баку: путеводитель / авт.-сост. А. К. Сахарова.- М.: Изд-во “Э”, 2018.- 128 с.
- Баку: два города, соединенные вечностью. : фотоальбом / авт. идеи Б. А. Багирзаде; фот.: Б. Джафаров [и др.].- Баку: TEAS Press, 2018.- 104 с.
- Ичеришехер на кинолентах: 1896-2016: [книга-альбом] / авт. идеи, реж. Б. А. Багирзаде; ред. А. Мамедзаде.- Баку: TEAS Press, 2018.- 104 с.
- Мамедов, Самир Шакир оглы. Колебания уровня Каспийского моря и старинные прикаспийские азербайджанские города / С. Ш. Мамедов.- Баку: “OL” NPKT, 2018.- 238 с.
- Вагабова, Эсмира Рагим гызы. Культурные процессы в Азербайджане: вторая половина XIX – начало XX вв. / Э. Р. Вагабова; науч. ред.: Г. Н. Гасанов, С. М. Мустафаева; Институт Истории им. А.А. Бакиханова НАНА.- Баку: Avropa, 2018.- 646 с.
- Открытки Баку: фотоальбом / авт. идеи Б. А. Багирзаде; авт. текста: Л. Абдулина, Б. А. Багирзаде; ред. А. Мамедзаде.- Баку: TEAS Press, 2018.- 104 с.
- Мири-заде, Саида. Путешествие в прошлое: [Гаджи Зейналабдин Тагиев] / С. Мири-заде; ред. Н. Гусейнова.- Баку: Шарг-Гарб, 2018.- 224 с.
- Антропогенная геоморфология большого Баку: монография / Э. К. Ализаде, С. А. Тарихазер, С. Г. Мамедов, З. А. Гамидова; науч. ред. Р. М. Мамедов; ред. Э. Д. Керимова; Институт географии им. Г.А. Алиева НАНА.- Баку: АФполигрАФ, 2017.- 304 с.
- Баку: два города, соединенные вечностью. : фотоальбом / Gilan Holding; авт. идеи Б. А. Багирзаде; авт. текста Л. Абдулина; ред. А. Мамедзаде; фот.: Б. Джафаров [и др.].- Баку, 2017.- 103 с.
- Грузия, Армения и Азербайджан / А. Джоунс [и др.]; пер. с англ. М. Крузе.- М.: Изд-во “Э”, 2017.- 336 с.
- Гаджиева, Лала Осман гызы. Из истории русскоязычной периодической печати Азербайджана: 1871-1918: монография / Л. О. Гаджиева; науч. ред. Ш. Г. Велиев.- Баку: Elm və təhsil, 2017.- 448 с.
- Исрафилоглу, Назим Рза. Нефть и война: битва Титанов: нефтяной фактор во Второй мировой войне / Н. Р. Исрафилоглу; науч. ред. Э. Б. Мурадалиева ; пер. Л. Гумматовой.- Баку: Зардаби LTD ММС, 2017.- 432 с.
- Открытки Баку: фотоальбом / Gilan Holding; авт. идеи Б. Багирзаде; авт. текста: Л. Абдулина, Б. А. Багирзаде; ред. А. Мамедзаде.- Баку: Şərq-Qərb, 2017.- 103 с.
- Джанахмедова, Сима Джафар гызы. Тюркский эль: миф и реальность / С. Дж. Джанахмедова; науч. ред. А. Х. Джанахмедов; ред. Н. З. Аскерова.- Баку: Апостроф, 2017.- 248 с.
- Ичеришехер на кинолентах: 1896-2016: [книга-альбом] / реж. Б. А. Багирзаде; ред. А. Мамедзаде.- Баку, 2016.- 99 с.
- Иманов, Камран Султан оглы. Хунсар-Гюнзар (Девичья Башня) – Общекавказский феномен, посвященный Солнцу-Асеру / К. С. Иманов; Агентство по авторским правам Азербайджанской Республики.- Баку, 2016.- 79 с.
- Аджалов, Руфат. Баку: краткий очерк истории города по памятникам зодчества: путеводитель по городу-заповеднику “Ичеришехер” / Р. Аджалов; науч. ред. В. Кулиева.- Баку: Teas Press, 2015.- 220 с.
- Искусство Азербайджана / ред. А. Асадзаде; Министерство Культуры и Туризма Азербайджанской Республики, Национальная Библиотека Азербайджана им. М. Ф. Ахундова.- Репр. воспроизведение изд. 1949.
Кн. 1. – Баку : Ренессанс-А, 2015. – 180 с. - Музеи, заповедники, галереи Баку: пособие для туристов / Министерство Культуры и Туризма Азербайджанской Республики; ред. Л. Рахманова.- Баку: Golden book, 2015.- 144 с.
- Нефть Баку ключ к победе: славное прошлое яркое будущее: [специальный проект Союза экономистов Азербайджана и газеты “Игтисадият”] / Союз Экономистов Азербайджана; рук. работы З. А. Самедзаде; исполн.: А. Самедзаде [и др.].- Баку: ИД Letterpress, 2015.- 440 с.
- Парки Баку: пособие для туристов / рук. проекта Л. Кязимова; ред. Ф. Наджи.- Баку: YOL, 2015.- 99 с.
- Театры, кинотеатры, концертные залы Баку: пособие для туристов / Министерство Культуры и Туризма Азербайджанской Республики; рук. проекта Л. Кязимова; ред. Ф. Наджи.- Баку: YOL, 2015.- 104 с.
- 100 мест всемирного наследия Юнеско / авт.-сост. Е. В. Утко, отв. ред. О. Усольцева.- М.: Эксмо, 2014.- 96 с.
- Вагабова, Эсмира Рагим гызы. Бакинское мореходное училище: краткий исторический очерк: конец XIX- начало ХХ вв. / Э. Р. Вагабова; науч. ред. Г. Н. Гасанов.- Баку: АГМА, 2014.- 100 с.
- Гасанов, Гасан Азиз оглы. Девичья башня. Бакинская Девичья Башня. Языческий комплекс – Баку / Г. А. Гасанов; науч. ред. Р. Эфендиев.- 2-е изд.- Баку: Чашыоглу, 2014.- 488 с.
- Осбринк, Брита. Империя Нобелей: история о знаменитых шведах, Бакинской нефти и революции в России / Б. Осбринк; ред. А. Ю. Клименко.- М.: Алгоритм, 2014.- 272 с.
- Гасанов, Гасан Азиз оглы. Комитет Бакинских мусульманских общественных организаций / Г. А. Гасанов; науч. ред. А. Искендеров.- Баку: “Ol” MMC, 2014.- 72 с.
- Дадашева, Наталья Константиновна. На улице Хагани, 27: статьи, очерки, рецензии / Н. К. Дадашева; ред. М. Гусейнова; Министерство Культуры и Туризма Азербайджанской Республики.- Баку: Təhsil, 2014.- 240 с.
- Алескеров, Рустам Керрар оглы. Привѣть изъ Баку: архивные документы сквозь столетия / Р. К. Алескеров.- б. м.: б. и., б. г.- 1 эл. опт. диск (DVD-ROM).
- Фатуллаев-Фигаров, Шамиль Сейфулла оглы. Архитектурная энциклопедия Баку / Ш. С. Фатуллаев-Фигаров; ред. А. Б. Ширализаде; рук. проекта Э. А. Касимзаде; Союз Архитекторов Азербайджанской Республики.- Баку: Шарг-Гарб, 2013.- 544 с.
- Мамедов , Фазил Гулам оглы. Архитектурные связи школ зодчества средневекового Азербайджана / Ф. Г. Мамедов ; рук. проекта Э. А. Касимзаде; Союз Архитекторов Азербайджанской Республики.- Баку: ИД Шарг-Гарб, 2013.- 196 с.
- Фатуллаев-Фигаров, Шамиль Сейфулла оглы. Бакинские архитекторы: конец XIX- начало XX веков / Ш. С. Фатуллаев-Фигаров; рук. проекта Э. А. Касимзаде; Союз Архитекторов Азербайджанской Республики.- Баку: Шарг-Гарб, 2013.- 328 с.
- Бакинский листок: 1871-1872 / сост. Л. О. Гаджиева; ред. Ш. Г. Велиев.- Баку: Элм и Тахсил, 2013.- 424 с.
- Фатуллаев-Фигаров, Шамиль Сейфулла оглы. Градостроительство и архитектура Азербайджана XIX- начала XX века: монография / Ш. С. Фатуллаев-Фигаров; рук. проекта Э. А. Касимзаде; Союз Архитекторов Азербайджанской Республики.- Баку: Шарг-Гарб, 2013.- 2013 с.
- Асад-Бек, Мухаммед. Жидкое золото: борьба за власть / М. Асад-Бек; пер. с нем. Ю. Алексеева; отв. за вып. М. Садыхов; Институт Стратегических Исследований Кавказа.- Баку: ИД Кавказ, 2013.- 456 с.
- Фатуллаев-Фигаров, Шамиль Сейфулла оглы. Зодчество Апшерона: монография / Ш. С. Фатуллаев-Фигаров; рук. проекта Э. А. Касимзаде; Союз Архитекторов Азербайджанской Республики.- Баку: Шарг-Гарб, 2013.- 526 с.
- Арабов Н.Я. Порт Баку: 450 лет: 1564-2014 / Н. Я. Арабов, Ш. О. Оруджев; ред. Г. Козлова.- Баку: Мутарджим, 2013.- 248 с.
- Байрамов, Ризван Мустафа оглы. Типологическая классификация памятников Азербайджанского зодчества XI-XVIII веков / Р. Байрамов; рук. проекта Э. А. Касимзаде; Союз Архитекторов Азербайджанской Республики.- Баку: ИД Шарг-Гарб, 2013.- 148 с.
- Гасанзаде, Аликамал. Азербайджан: путеводитель / А. Гасанзаде, З. Санкина; рук. проекта Т. Эфендиев; Министерство Культуры и Туризма Азербайджанской Республики.- М.: ФАИР, 2012.- 208 с.
- Эфендизаде, Рена Махмуд гызы. Архитектура Азербайджана: конец XIX- начало XXI вв. / Р. М. Эфендизаде; ред. Ф. Наджи; фот. Ф. Хайрулин [и др.].- Баку: ИД Шарг-Гарб, 2012.- 494 с.
- Ашурбейли, Сара Балабек кызы. История города Баку: VIII-X века / С. Б. Ашурбейли.- Баку: Apostrof, 2012.- 184 с.
- Мир-Бабаев, Мир-Юсиф Фазил оглы. Краткая история азербайджанской нефти / М. Ф. Мир-Бабаев; науч. ред.: Х. Юсифзаде, Р. Шукюров.
Кн. 2.- Баку: SOCAR, 2012.- 288 с. - Мир-Бабаев, Мир-Юсиф Фазил оглы. Краткая история азербайджанской нефти / М. Ф. Мир-Бабаев; науч. ред.: Х. Б. Юсифзаде, Р. Шукюров
Кн. 2.- Баку: SOCAR, 2012.- 336 с. - Парки и сады Баку: путеводитель / Министерство Культуры и Туризма Азербайджанской Республики.- Баку: Avangard MMC, 2012.- 76 с.
- Джеваншир, Наиля Рамазан гызы. Художественный металл в архитектуре Азербайджана / Н. Р. Джеваншир; науч. ред. Р. Эфендиев.- Баку: Digital Age, 2012.- 224 с.
- Баку: два города, соединенные вечностью. : фотоальбом / SOCAR.- Баку, 2011.- 102 с.
- Музеи и театры Баку / Министерство Культуры и Туризма Азербайджанской Республики, Журнал “Azerbaijan review”.- Баку: Avangard LTD, 2011.- 143 с.
- Отели Баку [Электронный ресурс]: ваш лучший гид в путешествии / Министерство культуры и туризма Азербайджанской Республики.- Баку, 2011.- 1 эл. опт. диск (CD-ROM)
- Сто великих городов мира / авт.-сост. М. Н. Кубеев.- М.: Вече, 2011.- 256 с.
- Азербайджан: путеводитель / авт.-сост. Ю. А. Щукина, авт. предисл. А. Караев, ред. И. А. Кусый, ред. Е. А. Левицкая.- М.: Вокруг света, 2010.- 264 с.
- Азербайджан / Фонд Гейдара Алиева; авт. предисл. М. А. Алиева; фот. Э. Халилов [и др.].- Баку: Mega Basım, 2010.- 431 с.
- Город моей молодости / сост. Б. А. Багирзаде; авт. текста Л. Абдулина; ред. А. Мамедзаде ; фот. Б. Джафаров [и др.].- Баку: Чашыоглы, 2010.- 279 с.
- Каджар, Чингиз. Искусство Азербайджана: средние века / Ч. Каджар; рук. проекта, гл. ред. Н. А. Пашаева, ред. Д. Гияси, Д. Гасанзаде; Фонд Культуры Азербайджана.- б. м.: [б. и.], б. г.- 348 с.
- Кахраманова, Шахла Шыхали кызы. Урбо-экологический анализ и моделирование жилых экосистем Баку: монография / Ш. Ш. Кахраманова; науч. ред. Ф. М. Гусейнов; рец.: А. А. Гасанова, Н. Г. Нагиев.- Баку: МБМ, 2010.- 273 с.
- Джаббаров, Фархад Рафиг оглы. Бакинская нефть в политике Советской России: 1917-1922 гг.: монография / Ф. Р. Джаббаров; науч. ред. Э. Мурадалиева.- Баку: CBS Polygraphic Production, 2009.- 260 с.
- Баку и окрестности: сборник повестей и рассказов / Ф. Аликишибеков [и др.]; сост. Н. Кочарли; ред.: Р. Оркодашвили, Р. Наджафли, Н. Кочарли.- Баку: ИД Али и Нино, 2009.- 400 с.
- Бехбудов, Таир Рза оглу. История Бакинской полиции: 1 мая 1910 г.- 1 января 1914 г. / Т. Р. Бехбудов; науч. ред. А. Н. Гаджиев.- Баку: Мутарджим, 2009.- 79 с.
- Мир-Бабаев, Мир-Юсиф Фазил оглы. Краткая история азербайджанской нефти: очерки / М. Ф. Мир-Бабаев; науч. ред. Р. И. Шукюров.- 2-е изд., перераб. и доп.- Баку: Азернешр, 2009.- 376 с.
- Март 1918 г. Баку: Азербайджанские погромы в документах: сборник / сост. С. А. Рустамова-Тогиди; науч. ред. М. Джафарли.- Баку: İndigo, 2009.- 863 с.
- Файгл, Эрих. Страна огней на Шелковом Пути: история Азербайджана / Э. Файгл; рук. проекта: Э. Махмудов [и др.]; науч. ред.: Ф. Вагабова, К. К. Шукюров; ред.: Д. Исмаилов, Т. Нуриева; Институт истории НАНА [и др.].- Баку: Şərq-Qərb, 2009.- 189 с.
- Флаги и гербы мировых столиц: изображения, описания, история, символика / авт.-сост. К. Я. Нежинский.- М.: Эксмо, 2009.- 192 с.
- 100 сокровищ человечества, которые необходимо увидеть / авт.-сост. Т. Л. Шереметьева.- Минск: Харвест, 2008.- 280 с.
- Азербайджан: путеводитель / рук. проекта А. Гараев; редкол. Р. Гумбатов [и др.].- 5-е изд.- Баку: ИД AzerOlympic İnternational, 2008.- 264 с.
- Гумбатова, Тамара Филипповна. Баку и немцы / Т. Гумбатова.- Баку: Чашыоглы, 2008.- 464 с.
- Мир-Бабаев, Мир-Юсиф Фазил оглы. Краткая история азербайджанской нефти: очерки / М. Ф. Мир-Бабаев; науч. ред. Р. И. Шукюров.- Баку: SOCAR, 2008.- 400 с.
- Монументы Азербайджана / Министерство Культуры и Туризма Азербайджанской Республики.- Баку: Avangard MMC, 2007.- 37 с.
- Музеи и театры Баку / Министерство Культуры и Туризма Азербайджанской Республики.- Баку: Avangard MMC, 2007.- 18 с.
- Каджар, Чингиз. Старый Баку / Ч. Каджар; ред. А. Аббасов; Фонд “Друзья Культуры Азербайджана”.- Баку: ОКА Офсет, 2007.- 204 с.
- Баку – прогулка по городу [Кинофильм]: документальный фильм.- Баку, 2006.- 1 эл. опт. диск (CD-ROM)
- Ашурбейли, Сара ханум Балабек кызы. Государство Ширваншахов / С. Б. Ашурбейли.- Баку: Абилов, Зейналов и сыновья, 2006.- 656 с.
- Ашурбейли, Сара ханум Балабек кызы. История города Баку: период средневековья / С. Б. Ашурбейли.- Баку: Абилов, Зейналов и сыновья, 2006.- 682 с.
- Антонов, Виталий. Тайна Девичьей Башни / В. Антонов; ред. Я. Кандова.- Баку: Нурлан, 2006.- 240 с.
- Фатуллаев-Фигаров, Шамиль Сейфулла оглы. Архитектурные рисунки / Ш. С. Фатуллаев-Фигаров; ред. Д. Новрузова; Международная Академия Архитектуры Стран Востока.- Баку: ОКА Офсет, 2005.- 191 с.
- Султанов, Чапай Али оглы. Выстояли бы СССР и Европа против фашизма, в случае потери Бакинской нефти? / Ч. А. Султанов.- Баку: Нафта-Пресс, 2005.- 371 s.
- Мир-Бабаев, Мир-Юсиф Фазил оглы. Краткая хронология истории Азербайджанского нефтяного дела / М. Ф. Мир-Бабаев; науч. ред. Р. И. Шукюров.- Баку: САБАХ, 2004.- 200 с.
- Оджагова, Кямаля Расим кызы. Городское самоуправление Баку в конце XIX-начале ХХ вв. / К. Р. Оджагова; науч. ред. Э. М. Исмаилов.- Баку: Нурлан, 2003.- 135 с.
- Тагиев, Искендер Алиискендер оглы. Дворец Ширваншахов или Ханака С.Я. Бакуви? / И. А. Тагиев.- Баку: Caşıoğlu, 2003.- 96 с.
- Фатуллаев-Фигаров, Шамиль Сейфулла оглы. Зодчество Апшерона: монография / Ш. С. Фатуллаев-Фигаров; ред. Р. Амен-заде.- Баку: ОКА Офсет, 2003.- 583 с.
- Осбринк, Брита. Империя Нобелей: история о знаменитых шведах, Бакинской нефти и революции в России / Б. Осбринк; пер. с швед. Т. Доброницкой.- М.: Текст, 2003.- 287 с.
- Алиев, Ильхам Гейдар оглы. Каспийская нефть Азербайджана / И. Г. Алиев; науч. ред. А. Х. Мирзаджанзаде; отв. ред.: Л. Гусейнов, Р. Аббасов, М. Ахмедов.- М.: Известия, 2003.- 712 с.
- Самедов, Васиф Газархан оглу. Нефтяной король из Баку, у которого не было ни одной собственной скважины, но его изобретениями пользуется весь нефтяной мир- от Северного моря до Кувейта: документальная повесть / В. Г. Самедов, А. А. Шарифов; ред. И. Мамедова.- Баку: МИА “Каспиан Известия”, 2003.- 208 с.
- Сергеев, Анатолий Федорович. Нобели для России, Россия для Нобелей: исторические очерки / А. Ф. Сергеев, В. И. Рябой; ред. Г. Михайлова.- Ярославль: Ярославский печатный двор, 2003.- 461 с.
- Гусейнов, Вагиф Алиовсатович. Каспийская нефть: экономика и геополитика / В. А. Гусейнов.- М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2002.- 380 с.
- Мехтиев, Ариф Мехти оглы. Народное жилище Азербайджана / А. М. Мехтиев; ред. Ю. Б. Евсеева.- Тебриз, 2001.- 334 с.
- Хейруллазаде, Ариф Баба оглы. По Баку- без экскурсовода / А. Б. Хейруллазаде.- Баку: QAPP-POLIQRAF NPK, 2001.- 251 с.
- Абдуллаев, Чингиз Али оглы. Баку-Гамбург врата в мир / Ч. А. Абдуллаев, Н. Я. Арабов; ред. Г. Козлова.- Баку: Мутарджим, 2000.- 80 с.
- Султанов, Чапай Али оглы. Нефть / Ч. А. Султанов
Т. 1.- Баку: Нафта-Пресс, 2000.- 274 с. - Паша-Заде, Энвер Мансур оглы. Романовы в Баку / Э. М. Паша-Заде.- Баку: Элм, 2000.- 141 с.
- Тагиев, Фуад Азизага оглы. История города Баку в первой половине XIX века: 1806-1859 / Ф. А. Тагиев; науч. ред. М. А. Исмаилов.- Баку: Элм, 1999.- 196 с.
- Фатуллаев-Фигаров, Шамиль Сейфулла оглы. Архитектурная энциклопедия Баку / Ш. С. Фатуллаев-Фигаров.- Баку; Анкара: Международная Академия Архитектуры стран Востока, 1998.- 542 с.
- Полонский, Лев Адольфович. Банкирский дом бр. Ротшильд в Баку / Л. А. Полонский.- Баку, 1998.- 72 с.
- Паша-Заде, Энвер Мансур оглы. Три исчезнувших собора / Э. М. Паша-Заде.- Баку: Сада, 1998.- 125 с.
- Паша-Заде, Энвер Мансур оглы. Мечети и церкви старого Баку / Э. М. Паша-Заде; рец.: М. Ф. Джалилов, Р. Р. Абдуллаев.
Ч. 1-2.- Баку: Элм, 1997.- 198 с. - Мовсумзаде, Эльдар Мирсамедович. Бакинская нефть и военно-морской флот царской России / Э. М. Мовсумзаде, В. А. Самедов; ред.: Г. М. Половинкина, Ф. И. Ларинбаева.-Уфа: Реактив, 1996.-148 с.
- Баку = Baku / фото Г. Гусейнзаде.- Ульяновск: Дом печати, 1995.- 24 фот.- Rus və ingilis dillərində.
- Насиров, Теюб Магерам оглы. Борьба за власть в Азербайджане: 1917-1920 / Т. М. Насиров.- Баку: Изд-во Азербайджан, 1993.- 120 с.
- Ашурбейли, Сара Балабек кызы. История города Баку: период средневековья / С. Б. Ашурбейли; под ред. З. М. Буниятова; ред. С. Султанова.- Баку: Азернешр, 1992.- 408 с.
- Неймат, Мешадиханум Саадулла кызы. Корпус эпиграфических памятников Азербайджана / М. С. Неймат; Институт Истории АН Азербайджанской ССР.
Т. 1: Арабо-персо-тюркоязычные надписи Баку и Апшерона ХI – начала ХХ века / ред. А. И. Колесников.- Баку: Элм, 1991.- 248 с. - Агарунов, Яков Михайлович. Нефть и победа: героические свершения азербайджанских нефтяников в годы Великой Отечественной войны 1941-45 гг. / Я. М. Агарунов; ред. М. Г. Абасов.- Баку: Азернешр, 1991.- 164 c.
- Абасов, Мазаир Гамид оглы. Бакинская партийная организация в годы Великой Отечественной войны: 1941-1945 гг. / М. Г. Абасов.- Баку: Азернешр, 1990.- 356 с.
- Сулейманов, Манаф Фарадж оглы. Дни минувшие. / М. Ф. Сулейманов; пер. с азерб. Э. Ахундовой.- Баку: Азернешр, 1990.- 343 с.
- Джафарзаде, Азиза. Баку-1501: роман / А. Джафарзаде; пер. с азерб. Э. Везировой.- Баку: Язычы, 1989.- 232 с.
- Алиева, Аида Салим кызы. Планировка и застройка города Баку: 1946-2000 гг. / А. С. Алиева; ред. И. И. Алиев; Институт Архитектуры и Искусства АН Азербайджанской ССР.- Баку: Элм, 1988.- 92 с.
- Баку = Bakı = Baku: фотоальбом / сост. Э. Агаев ; под ред. Н. Ибрагимова.- Баку: Ишыг, 1986.- 184 с.
- Старый Баку = Köhnə Bakı = Old Baku / фото. Г. Гусейнзаде.- Баку: Дом печати, 1986.- 15 фото.цв.- Rus, Azərbaycan və ingilis dillərində.
- Смирнов, Николай Гаврилович. Ушедшие в бессмертие: очерк истории Бакинской коммуны / Н. Г. Смирнов.- М. : Юридическая литература, 1986.- 208 с.
- Бакинское высшее общевойсковое: очерк истории Бакинского высшего общевойскового командного училища имени Верховного Совета Азербайджанской ССР / В. Э. Баршатлы [и др.]; под ред. В. Э. Баршатлы.- Баку: Азернешр, 1985.- 156 с.
- Дильбазова, Минира. Из музыкального прошлого Баку: вторая половина XIX-начало XX века / М. Дильбазова; ред. А. Исазаде.- Баку: Ишыг, 1985.- 136 с.
- Велиев, Сейран Сулейман оглы. Древний, древний Азербайджан: историко-географические очерки / С. С. Велиев; ред. И. Новинская.- Баку: Гянджлик, 1983.- 148 с.
- Велиев, Сейран Сулейман оглы. Древний, древний Азербайджан: историко-географические очерки / С. С. Велиев.- Баку: Гянджлик, 1987.- 172 с.
- Исмизаде, Омар Ширалиевич. Художественная штампованная керамика средневекового Баку / О. Ш. Исмизаде, Ф. А. Ибрагимов; ред. Р. М. Ваидов ; АН Азербайджанской ССР.- Баку: Элм, 1983.- 107 с.
- Азимов, Гаджибала Садых оглы. Бакинская коммуна / Г. С. Азимов.- Баку: Гянджлик, 1982.- 138 с.
- Гиясбейли, Офелия Надир кызы. Крупнопанельное домостроение в Баку: эстетические проблемы / О. Н. Гиясбейли; науч. ред. М. И. Астафьева-Длугач.- Баку: Азернешр, 1982.- 124 с.
- Баку за 60 лет в цифрах: статистический сборник / Статистическое управление г. Баку. – Баку, 1980.- 156 с.
- Ордубады, Мамед Саид. Подпольный Баку: исторический роман / М. С. Ордубады; пер. с азерб. И. Печенева.- Переизд.- Баку: Азернефтнешр, 1980.- 320 с.
- Материалы 43-й Бакинской городской партийной конференции: сборник материалов / КП Азербайджана.- Баку: Азернешр, 1979.- 170 с.
- Кочарли, Тофик Касим оглы. Подвиг нефтяников Баку в первой пятилетке / Т. К. Кочарли.- Баку: Азернешр, 1979.- 68 с.
- Anar. İçəri şəhər = Ичэри шэхэр= Icheri-shahar / Anar; red. M. R. Axundov, S. Quliyev; foto. Y. Şamilov, Ə. Əşrəfov, H. Mehdiyev.- Bakı: İşıq, 1978.- 68 s.
- Документы по истории Баку: 1810-1917 / Центральный Государственной Исторический Архив Азербайджанской ССР; сост.: Л. М. Алиева [и др.]; ред. Л. М. Алиева.- Баку: Азернешр, 1978.- 482 с.
- Трофимов, Виктор Иванович. Эрьзя: Бакинский период творчества / В. И. Трофимов.- Баку: Гянджлик, 1977.- 38 с
- Бретаницкий, Леонид Семенович. Искусство Азербайджана IV-XVIII веков / Л. С. Бретаницкий, Б. В. Веймарн.- М.: Искусство, 1976.- 272 с.
- Исмаилов, Махмуд Алиаббас оглы. Промышленность Баку в начале ХХ века / М. А. Исмаилов; ред. А. С. Сумбатзаде; Институт Истории АН Азербайджанской ССР.- Баку: Элм, 1976.- 152 с.
- Бакинский округ противовоздушной обороны: исторический очерк 1920-1974 гг. / В. П. Бобин [и др.].- Баку: Азернешр, 1974.- 363 с.
- Сулейманова, Фатьма Гамза гызы. Композиции присадок к моторным маслам из бакинских нефтей: монография / Ф. Г. Сулейманова; ред. А. М. Кулиев; Институт химии присадок АН Азербайджанской ССР.- Баку: Элм, 1974.- 220 с.
- Эфендизаде, Рена Махмудовна. Планировка и застройка жилых районов Баку: 1920-1967 гг. / Р. М. Эфендизаде; ред. М. А. Усейнов ; Институт Архитектуры и Искусства АН Азербайджанской ССР.- Баку: Элм, 1971.- 125 с.
- Бретаницкий, Леонид Семенович. Баку / Л. С. Бретаницкий.- 2-е изд., доп.- Л.; М.: Искусство, 1970.- 247 с.
- Гаджи-заде, Абдурахим Мамедия оглы. Баку: экономико-географический очерк / А. М. Гаджи-заде, Н. Я. Ковальская.- М.: Просвещение, 1970.- 93 с.
- Стельник, Бетя Яковлевна. Бакинский пролетариат в годы реакции: 1907-1910 гг. / Б. Я. Стельник; ред. И. В. Стригунов; Институт Истории АН Азербайджанской ССР.- Баку: Элм, 1969.- 203 с.
- Апресов, Самсон Месропович. Из прошлого Бакинской нефтяной промышленности / С. М. Апресов.- Баку: Азернешр, 1969.- 71 с
- Абасов, Мазаир Гамид оглы. Баку в годы Великой Отечественной войны 1941-1945 / М. Г. Абасов.- Баку: Азернешр, 1967.- 264 с.
- “Бакинскому рабочему” – 60 лет: сборник документов, очерков, воспоминаний и других материалов по истории газеты: 1906-1966 годы / Р. Л. Видгоп [и др.] ; под ред. М. А. Окулова, В. А. Мурадяна, И. В. Стригунова.- Баку: Бакинский рабочий, 1966.- 266 с.
- Гаджинский, Джамо. В огне революционной борьбы: промысловые и заводские комиссии в Бакинском нефтепромышленном районе в годы первой русской революции / Д. Д. Гаджинский; ред. Н. Я. Макеев; Министерство культуры Азербайджанской ССР.- Баку: АН Азерб. ССР, 1965.- 179 с.
- Баку / авт.-сост.: А. Лемберанский, И. Касумов; худож. И. Ахундов; сост. И. Рубенчик.- М.: Главполиграфиздат, 1964.- 137 с.
- Лифшиц, Лев Михайлович. Героический подвиг Бакинских большевиков: из истории борьбы за победу социалистической революции в Азербайджане в 1917-1918 гг. / Л. М. Лифшиц; ред. М. С. Искендеров, Н. Я. Макеев.- Баку: Азернешр, 1964.- 294 с.
- Абдурахманов, Асим Ахмед оглы. Бакинская большевистская организация в годы нового революционного подъема: 1910-1914 гг. / А. А. Абдурахманов; Институт Истории Партии при ЦК КП Азербайджана.- Баку: Азернешр, 1963.- 110 с.
- Гулиев, Алиовсат Наджафкулу оглы. Бакинский пролетариат в годы нового революционного подъема / А. Н. Гулиев.- Баку: Азернешр, 1963.- 298 с.
- Усейнов, Микаэль Алескерович. История архитектуры Азербайджана = Azərbaycan memarlığı tarixi / М. А. Усейнов, Л. С. Бретаницкий, А. В. Саламзаде; науч. ред. Н. Бачинский; худ. А. В. Коврижкин; Институт Архитектуры и Искусства АН Азербайджанской ССР.- М.: Госстатиздат, 1963.- 395 с.
- Муслюмов, Ибрагим Сафар оглы. Бакинская партийная организация во главе движения за Коммунистический труд / И. С. Муслюмов, Н. Л. Ахмедов; Институт Истории Партии при ЦК КП Азербайджана.- Баку: Азернешр, 1962.- 161 с.
- Их именами названы улицы города Баку / АН Азербайджанской ССР, Музей Истории Азербайджана ; сост. Д. Г. Агаева [и др.]; ред. П. А. Азизбекова, М. А. Казиев.- Баку: Изд-во АН Азерб. ССР, 1962.- 378 с.
- Баку за 40 лет в цифрах: статистический сборник / Статистическое управление г. Баку.- Баку: Азернешр, 1960.- 115 с.
- Стригунв, И. В. Из истории формирования Бакинского пролетариата: 70-90-е годы XIX в. / И. В. Стригунв; ред. А. Н. Гулиев; Институт Истории АН Азербайджанской ССР.- Баку: Изд-во АН Азерб. ССР, 1960.- 288 с.
- Опись фонда “Канцелярия временного генерал-губернатора г. Баку и Бакинской губернии”: 1905-1906 гг. / Архивное Управление МВД Азербайджанской ССР, Центральный Государственной Исторический Архив Азербайджанской ССР.- Баку: Объединенное изд-во, 1960.- 20 с.
- Искусство Азербайджана = Azərbaycan incəsənəti / Институт Архитектуры и Искусства АН Азербайджанской ССР; ред.: Э. Г. Аббасова, К. А. Касимов
Т. 7.- Баку: АН Азерб. ССР, 1959.- 275 с. - Путкарадзе, Амберкий Лукич. Бакинский архипелаг: геологическое строение и перспективы нефтегазоносности / А. Л. Путкарадзе; ред. Г. А. Ахмедов.- Баку: Азернефтнешр, 1958.- 336 с.
- Колесникова, Надежда Николаевна. Из истории борьбы за Советскую власть в Баку: август 1917 г. – июль 1918 г.: воспоминания / Н. Н. Колесникова ; ред. В. Ю. Самедов ; Институт Истории Партии при ЦК КП Азербайджана.- Баку: Азернешр, 1958.- 119 с.
- Базиянц, Ашот Патваканович. Из истории большевистской печати Баку в годы первой русской революции / А. П. Базиянц; отв. ред. А. А. Шариф; Институт Востоковедения АН СССР.- М.: Изд-во АН СССР, 1957. – 94 с.
- Дадашев, Садых Алекбер оглы. Ансамбль дворца Ширваншахов в Баку / С. А. Дадашев, М. А. Усейнов.- М.: Стройиздат, 1956.- 75 с.
- Баку: исторические и достопримечательные места / АН Азербайджанской ССР; сост.: Д. Д. Гаджинский, П. А. Азизбекова; ред. М. А. Казиев.- М.: АН СССР, 1956.- 177 с.
- Казиев, М. А. Из истории революционной борьбы Бакинского пролетариата: 1905-1910 гг. / М. А. Казиев; Музей Истории Азербайджана.- Баку: Изд-во АН Азерб. ССР, 1956.- 234 с.
- Рабочее движение в Баку в годы русской революции: документы и материалы / Институт Истории и Философии АН Азербайджанской ССР, Архивное Управление Министерства Внутренних Дел Азербайджанской ССР; сост.: М. А. Казиев [и др.]; под ред.: П. Н. Валуева, А. Н. Гулиева.- Баку: Красный Восток, 1956.- 566 с.
- Ковальская, Наталья Яковлевна. Баку: экономико-географический очерк / Н. Я. Ковальская, А. М. Гаджи-заде.- М.: Географгиз, 1955.- 77 с.
- Листовки Бакинских большевиков: 1905-1907 гг. / Институт Истории Партии при ЦК КП Азербайджана.- Баку: Азернешр, 1955.- 342 с.
- Дадашев, Садых Алекбер оглы. Архитектура советского Азербайджана = Sovet Azərbaycanının arxitekturası / С. А. Дадашев, М. А. Усейнов; под общ. ред. Э. А. Касим-заде.- М.: Гос. Архитектурное изд-во, 1950.- 22 с.
- Искусство Азербайджана = Azərbaycan incəsənəti / Институт Архитектуры и Искусства АН Азербайджанской ССР; ред. У. А. Гаджибеков.
Т. 2.- Баку: АН Азерб. ССР, 1949.- 143 с. - Дадашев, Садых Алекбер оглы. Архитектура Азербайджана III-XIX века / С. А. Дадашев, М. А. Усейнов; Институт Истории и Теории Архитектуры.- М.: Изд-во Академии архитектуры СССР, 1948.- 96 с.
- Левиатов, Вадим Николаевич. Памятники азербайджанской культуры: Бакинский дворец Ширваншахов / В. Н. Левиатов; Институт Истории АН Азербайджанской ССР.- Баку: Изд-во АзФАН, 1944.- 51 с.
- Багиров, Мир Джафар Аббасович. Нефтяной Баку сегодня: больше нефти, больше бензина! / М. Д. Багиров.- Баку: Азгостоптехиздат, 1940.- 16 с.
- Пажитнов, Константин Алексеевич. Очерки по истории Бакинской нефтедобывающей промышленности: от конца XVII века до Великой Октябрьской социалистической революции / К. А. Пажитнов; ред. Д. В. Калантаров; Институт Экономики АН СССР.- М.; Л.: Гостоптехиздат, 1940.- 191 с.
- Щеблыкин, И. П. Краткий очерк истории дворца Ширваншахов в Баку / И. П. Щеблыкин; АН СССР – Азербайджанский филиал.- Баку: Изд-во АзФАН, 1939.- 43 с.
- Сборник постановлений Президиума Бакинского Совета, принятых в 1-м полугодии 1939 г.– Баку: Издание Баксовета, 1939.- 124 с.
- Советские нефти: справочная книга / Всесоюзное научное инженерно-техническое общество нефтяников ВНИТО-НЕФТЬ; под ред. А. С. Великовского.- М.; Л.: ГОНТИ НКТП СССР, 1938.- 500 с.
- Добавления к наказу Бакинскому Совету РК и КД XII созыва.
Вып. 2.- Баку: Издание Орготдела Бакинского совета, 1936.- 167 с. - О ходе выполнения постановления ЦИК Союза ССР от 27 октября 1935 г. по докладу Бакинского Совета: постановление Расширенного заседания Президиума Бакинского совета от 28 марта 1936 г.- Баку: Издание Баксовета, 1936.- 12 с.
- Бронштейн, Вениамин Борисович. Нефтяная эпопея “Ойл” / В. Б. Бронштейн, В. Г. Розенблюм.- М.; Л.: ОНТИ НКТП СССР, 1935.- 544 с.
- Отчет Бакинского совета XI созыва: 1931-1934 гг. / под ред. Г. И. Корнеев.- Баку: Издание Баксовета, 1934.- 60 с.
- Резолюция XXI Бакинской конференции АКП(б) о работе азербайджанской нефтяной промышленности, январь 1934 год / отв. за вып. Н. Слуцский.- Баку: Партиздат, 1934.- 24 с.
- Материалы 2-ой Бакинской конференции группоргов и парторгов / Оргинстр БК АКП(б).- Баку: Партиздат, 1933.- 46 с.
- Платонов, Борис. Баку в планах интервентов / Б. Платонов; Бакинский совет Аз. Осоавиахима.- Баку, 1932.- 40 с.
- Постановления пленума БК АКП(б) от 2-3 сентября 1932 г. / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку: Азернешр, 1932.- 18 с.
- О положении в Азербайджанской и Бакинской организации: к итогам сентябрьских пленумов ЦК и ГК АКП(б): материалы для пропагандистов / Культпроп ЦК и БК АКП(б).- Баку: Азернешр, 1931.- 61 с.
- 10 лет работы Бакинского Совета: 1920-1930 гг. / под ред. М. Виганда.- Баку: Изд-во Баксовета, 1930.- 48 с.
- Азербайджанская и Бакинская Парторганизации в диаграммах / Центральный и Бакинский комитет АКП (б).- Баку: Издание ЦК и БК АКП (б), 1930.- 17 л.
- Очередные задачи Бакинской парторганизации в области нефтяной промышленности / ЦК и БК АКП(б).- Баку: Тип-я III Интернационал, 1930.- 24 с.
- Резолюции Пленума Бакинского Комитета АКП(б): сентябрь-1930 год: с приложением речи тов. Орджоникидзе на Пленуме / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку: Азернешр, 1930.- 38 с.
- IV Пленум Бакинского Комитета АКП(б): 1-4 июня 1929 г.- Баку: Красный Восток, 1929.- 31 с.
- Массовая работа Бакинского Совета IX созыва: с мая 1926 г. по декабрь 1928 г.: краткий очерк.- Баку: Издание Орготдела Бакинского совета, 1929.- 95 с.
- Решения XVIII Бакинской партконференции: 20-31 января 1929 / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку, 1929.- 51 с.
- Хозяйственное и социально-культурное строительство Бакинского Совета в 1928/29-1932/33 гг.: первый вариант пятилетнего плана / Плановая Комиссия Баксовета.- Баку: Издание Баксовета, 1929.- 311 с.
- Решения IV Пленума Бакинского Комитета АКП (б): 7-10 мая 1928 года / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку: Красный Восток, 1928.- 40 с.
- Решения V Пленума Бакинского Комитета АКП(б): 1-3 сентября 1928 года / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку: Красный Восток, 1928.- 28 с.
- XVI-я общебакинская партийная конференция АКП(б): 27 декабря1926-6 января 1927 г.: стенографический отчет / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку: Азгиз, 1927.- 504 с.
- Покшишевский, Вадим Вячеславович. Положение бакинского пролетариата накануне революции: 1914-1917 гг. / В. В. Покшишевский; Испарт.- Баку: Тип-я Красный Восток, 1927.- 78 с.
- Решения IV-го Пленума Бакинского Комитета АКП(б): 27-29 июня 1927 года / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку: АЗГИЗ, 1927.- 26 с.
- Резолюции XVIII-ой Общебакинской Конференции АЛКСМ: 4 -10 февраля 1926 г. / Бакинский Комитет АЛК.- Баку: Изд-во Бакинский рабочий, 1926.- 8 c.
- Денстервиль, Лионель Чарльз. Британский империализм в Баку и Персии 1917-1918: воспоминания / Л. Ч. Денстервиль; пер. с англ. Б. Руденко.- Тифлис: Советский Кавказ, 1925.- 281 с.
- Вопросы партработы к XV общебакинской партконференции: статьи и материалы / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку: Изд-во Бакинский рабочий, 1925.- 104 с.
- Попов, Александр. Из истории забостовочного движения в России накануне империалистической войны: Бакинская забастовка 1914 года / А. Попов; Ленинградский Испарт.- М.: Госиздат, 1925.- 149 с.
- Отчетные материалы Бакинского Комитета АКП к XIV партконференции: 27/I-1925 г. / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку: Изд-во Бакинский рабочий, 1925.- 149 с.
- Стенографический отчет XIV общебакинской партийной конференции 28/I-2/II 1925 г. / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку: Изд-во Бакинский рабочий, 1925.- 298 с.
- Национальный вопрос на XIII-ой общебакинской партийной конференции: 2-го мая 1924 года / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку: Бакинский рабочий, 1924.- 95 с.
- Стопани, Александр Митрофанович. Нефтепромышленный рабочий и его бюджет: статистический материал / А. М. Стопани; авт. предисл. С. Г. Струмилин.- 2-е изд., испр.- Баку: Госиздат, 1924.- 172 с.
- Отчетные материалы Бакинского Комитета АКП к XIII партконференции / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку: Изд-во Бакинский рабочий, 1924.- 244 с.
- Стенографический отчет XIII общебакинской партийной конференции с 26 апреля по 3 мая 1924 г. / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку : Изд-во Бакинский рабочий, 1924.- 268 с.
- Бакинская нефтяная промышленность за три года национализации: 28 мая 1920 – 28 мая 1923 / Государственное Объединение Азербайджанской Нефтяной промышленности.- Баку, 1923.- 166 с.
- Материалы Бакинского Комитета АКП к XII партконференции / Бакинский Комитет АКП(б).- Баку: Изд-во Бакинский рабочий, 1923.- 144 с.
- Обзор бакинской нефтяной промышленности за 1921-1922 операционный год: с приложением краткого очерка за 1-ое полугодие 1922-1923 операционного года / Государственное Объединение Азербайджанской Нефтяной промышленности.- Баку: 2-я Гостипография Азполиграфтреста Н.К.П. и Т., 1923.- 78 с.
- Обзор бакинской нефтяной промышленности за два года национализации: 1921-1923 гг.– Б. м.: б. и., б. г.- 330 с.
- Стенографический отчет XII Общебакинской Конференции АКП: 6-12 июня 1923 года / Бакинский Комитет АКП(б) – Баку: Изд-во Бакинский рабочий, 1923.- 228 с.
- Обзор бакинской нефтяной промышленности за два года национализации: 1920-1922 / авт. предисл. А. П. Серебровский.- Б. м. : б. и., 1922.- 280 с.
- Отчет Бакинского Комитета АКП: 25 января-1 марта 1922 г.- Баку : Издание БК АКП(б), 1922.- 61 с.
- Львов, Владимир Владимирович. В нефтяном царстве: очерк Бакинских нефтяных промыслов / В. В. Львов.- 5-е изд.- М.: Тип-я Русского Товарищества печатного и издательского дела, 1915.- 48 с.
- К вопросу об устройстве рабочих поселков в бакинском промысловом районе: записки Бакинской Городской Главы Л. Л. Быча и Заведывающего Земельным бюро П. Ф. Илюшкина.- Баку: Тип-я И.Л. Штейнера, 1915.- 21 с.
- Нефтяная промышленность и торговля зимой 1914-1915 года / Статистическое бюро съезда бакинских нефтепромышленников.- Баку: Труд, 1915.- 68 с.
- Радищев, С. О злободневных вопросах Бакинской нефтяной промышленности / С. Радищев.- Баку: Тип-я Труд С.Г. Берладира и К-о, 1915.- 44 с.
- Вышетравский, Сергей Антонович. О нефтяном хозяйстве в России в связи с будущностью Апшеронского полуострова / С. А. Вышетравский.- Баку: Тип-я “Трудъ” С.Г. Берладира и К-о, 1915.- 180 с.
- Брилинский, А. Общий очерк развития Бакинской нефтяной промышленности и законодательства о нефти / А. Брилинский. – Б. м. : б. и., 1915. – 229 с.
- Нефтяная промышленность и торговля зимой 1913-1914 года / Статистическое бюро съезда бакинских нефтепромышленников.- Баку: Тип-я Труд, 1914.- 72 с.
- Вопрос о нефтяном кризисе в Бакинском Отделении императорского Русского Технического Общества.- Баку: Первое Типографское Товарищество, 1913.- 27 с.
- Жилища бакинских нефтепромышленных рабочих: по данным анкеты профессионального о-ва рабочих механического производства.- Баку: Тип-я И.Л. Штейнера, 1913.- 139 с.
- Краткий обзор деятельности съезда Бакинских Нефтепромышленников по народному образованию за время 1897 по 1912 г.– Баку: Тип-я Труженик А.А. Куинджи, 1913.- 59 с.
- Нефтяная промышленность и торговля зимой 1912-1913 года / Статистическое бюро Совета съезда бакинских нефтепромышленников.- Баку: Труд, 1913.- 80 с.
- Нефтяная промышленность и торговля зимой 1911-1912 года / Статистическое бюро съезда бакинских нефтепромышленников.- Баку: Труд, 1912.- 74 с.
- Обзор бакинской нефтяной промышленности за 1911 год / Совет съезда бакинских нефтепромышленников.
Т. 2.- Баку: Тип-я I-го Типографского Т-ва и “Труд”, 1912.- 466 с. - Шавров, Николай Николаевич. Судоходство и торговля в южной части Каспия / Н. Н. Шавров.- СПб.: Тип-я Усманова, 1912.- 176 с.
- Петрович, П. Рабочие Бакинского нефтепромышленного района / П. Петрович.- Тифлис: Тип-я. канц. Наместника Е.И.В. на Кавказе, 1911.- 53 с.
- Нефтяная промышленность и торговля зимой 1909-1910 года / Статистическое бюро съезда бакинских нефтепромышленников.- Баку: Труд, 1910.- 58 с.
- Семин, Орест. Основные вопросы местного самоуправления: земская реформа на Кавказе и в нефтепромышленном районе города Баку: с приложением обзора коммунальных Положений Западной Европы и России и земской сметы Закавказского края / О. Семин.- Баку: Труд, 1910.- 96 с.
- Забастовки бакинских нефтепромышленных рабочих в 1907 году / Совет съезда бакинских нефтепромышленников; сост. В. И. Фролов.- Баку: Труд, 1908.- 32 с.
- Всеподданейший отчет о произведенной в 1905 году, по высочайшему повелению, сенатором Кузминским ревизии города Баку и Бакинской губернии.- Баку, 1905.- 686 с.
- Двадцатипятилетие товарищества нефтяного производства братьев Нобель: 1879-1904.- СПб.: Тип-я Т-ва Р. Голике и А. Вильборг, 1904.- 171 с.
- Потребление нефти и нефтяных продуктов в России: статистический обзор.
Ч. 1: Перевозка нефтяных грузов.- Баку: Тип-я А.К. Касабова, 1904.- 291 с. - Обзор бакинской губернии за 1902 год: приложение ко всеподданнейшему отчету.- Баку: Тип-я губернского управления, 1903.- 63 с.
- Бакинская нефтяная промышленность: историко-статистический очерк / Комиссия по устройству нефтяного отдела на кавказской юбилейной выставке в 1901 году; сост. Г. Е. Старцев.- Бакы: Араз, 1901.- 88 с.
İngilis dilində
- Baku Guide: all you need to know.- Baku: Sharg-Garb, 2020.- 118 p.- İngilis və rus dillərində.
- New Baku: 100 top highlight: [photo album] / idea B. Bagirzade; text L. Abdulina; trans. E. Bagirov; ed. N. Gasimzade; phot.: F. Khayroulin [et al.].- Baku, 2019.- 132 p.- İngilis, Azərbaycan və rus dillərində.
- Old Baku: [photo album] = Köhnə Bakı: [fotoalbom] = Старый Баку: [фотоальбом] / State Film Fund of the Republic of Azerbaijan, State Archive of the Republic of Azerbaijan; idea B. Bagirzade; text L. Abdulina; trans. E. Bagirov; ed. N. Gasimzade; phot.: F. Khayroulin [et al.].- Baku, 2019.- 132 p.- İngilis, Azərbaycan və rus dillərində.
- Elliott, Mark. Azerbaijan: guide / M. Elliott.- 5th ed.- Baku: TEAS Press, 2018. – 424 p.- İngilis dilində.
- Mahmudov, Yagub Mikayil oglu. Genocide of Turkic-Muslim population of Azerbaijan in 1918-1920 / Y. M. Mahmudov; scientific ed.: N. Mammadzade, İ. Niftaliyev ; trans. S. Almammedova; History Institute Academic Council within ANAS.- Baku: Turkhan PPA, 2018.- 96 p.- İngilis dilində.
- Landscape Concept Design of Bibi Heybat Oil Field / Hong Kong Oil Gas Limited.- w. p.: w. p., w. y.- 40 p.- İngilis və Çin dillərində.
- Sultanov, Chapay. History Does Not Like the Subjunctive Mood, and Yet. / Ch. Sultanov; trans. from Russian by O. Tynkevich; ed. B. Johnes.- Baku: TEAS Press, 2016.- 564 p.- İngilis dilində.
- Baku = Баку / tərt. S. Məmmədov.- Baku: Qismət, w.y.- 64 p.- İngilis və rus dillərində.
- Baku 2015: 1st European Games / The National Olympic Committee of the Republic of Azerbaijan.- Baku: Şərq-Qərb, 2015.- 127 p.- İngilis dilində.
- Qajar, Chingiz. Baku and Europe: historical essays / C. Qajar; Azerbaijan Culture Foundation.- Baku: East West, 2015.- 96 p.- İngilis dilində
- Baku: museums, reserves, galleries: a tourist guide / trans. Z. Beadle; ed. L. Rahmanova.- Baku: Golden book, 2015.- 145 p.- İngilis dilində.
- Parks of Baku: a tourist guide / Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan; trans. Z. Beadle; ed. L. Rahmanova; text by E. Eyubov.- Baku: Golden book, 2015. – 99 p.- İngilis dilində.
- Sultanov, Rain Aladdin oglu. The Jazz History of Azerbaijan / R. A. Sultanov; trans.: T. Veliyev, M. Brown, S. Efendiyeva; ed. L. Efendiyeva; Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan.- Baku: Efendi Publishing House, 2015.- 325 p.- İngilis, Azərbaycan və rus dillərində.
- Azerbaijan journey far inland.- Baku: w. p., w. y.- 12 postcards.- İngilis, Azərbaycan və rus dillərində.
- Baku Street Directory: from Azadlig Square to Zoroastrian Temples: street directory.- Baku: w. p., w. y.- 224 p.- İngilis dilində.
- Images of Cultural & Natural Heritage of Azerbaijan: photoalbum / Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan; phot. E. Jafarov.- Baku, 2014.- 175 p.- İngilis dilində.
- Museum of Contemporary Art Baku: photoalbum / Heydar Aliyev Foundation; préface by M. Aliyeva.- Baku: Chashioglu, 2014.- 60 p.- İngilis dilində.
- National Museum of Fine Art Azerbaijan / Heydar Aliyev Foundation; text by J. Hasanzadeh.- Baku: Chashioglu, 2014.- 59 p.- İngilis dilində.
- Fatullayev-Figarov, Shamil Seyfulla oglu. Architects of Baku: late XIX- early XX centuries / Sh. S. Fatullayev-Figarov; head of the proj. E. Gasimzadeh; Union of Architects of Azerbaijan Republic.- Baku: Sharg-Garb, 2013.- 296 p.- İngilis dilində.
- Fatullayev-Figarov, Shamil Seyfulla oglu. Architectural encyclopedia of Baku / Sh. S. Fatullayev-Figarov; head of the project E. Gasimzadeh; ed. A. B. Shiralizade; Union of Architects of Azerbaijan Republic.- Baku: Sharg-Garb, 2013.- 524 p.- İngilis dilində.
- Mammadov, Fazil Gulam oglu. Architectural Ties of the Schools of Architecture in the Medieval Azerbaijan / F. G. Mammadov; head of the proj. E. Gasimzadeh; Union of Architects of Azerbaijan Republic.- Baku: Sharg-Garb, 2013.- 192 p.- İngilis dilində.
- Fatullayev-Figarov, Shamil Seyfulla oglu. Architecture of Absheron / Sh. S. Fatullayev-Figarov; head of the proj. E. Gasimzadeh; Union of Architects of Azerbaijan Republic.- Baku: Sharg-Garb, 2013.- 504 p.- İngilis dilində.
- Memories of Baku / F. Akhundov [et al.]; ed. N. V. Iljine.- Seattle: Marquand Books, 2013.- 152 p.- İngilis dilində.
- Fatullayev-Figarov, Shamil Seyfulla oglu. Town Planning and Architecture of Azerbaijan in the XIX- Early XX Centuries / Sh. S. Fatullayev-Figarov; head of the proj. E. Gasimzadeh; Union of Architects of Azerbaijan Republic.- Baku: Sharg-Garb, 2013.- 472 p.- İngilis dilində.
- Baku: Polish Places in Baku / Polşa Respublikasının Bakıdakı Səfirliyi; tərc.: S. Piriyeva, V. Mustafayeva; mətnin müəl. V. Quretski.- Bakı, 2012.- 17 s.- İngilis dillində.
- Baku & the Best of Azerbaijan.- London: Time Out Guides Ltd, 2012.- 224 p.- İngilis dilində.
- Baku: Old Town / ill. K. S. Mamedov.- Baku: w. p., w. y.- 13 loose leaves.- İngilis dillində.
- Discover Baku: your tourist guide to Baku / Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan; ed. L. Jevanshir [et al.].- Baku: w. p., 2012.- 140 p.- İngilis dilində.
- Modern Baku = Современный Баку / project, photos by K. S. Mamedov.- Baku: w. p., 2012.- 12 loose leaves.- İngilis və rus dillərində.
- Republic of Azerbaijan.- Baku: Heron, 2012.- 2 p.- İngilis dilində.
- Aliyev, Ziyadkhan. The Art of Azerbaijan / Z. Aliyev, A. Khalilov; project head N. Mehdiyev; eng. trans. S. Ibrahimova; ed. staff A. Huseynov [et al.]; chief ed. Z. Aliyev; The Ministry of Youth and Sport’s of the Republic of Azerbaijan
Vol. I: Fine Art Decorative Applied Art Architecture.- Baku: Letterpress, 2012.- 176 p.- İngilis dilində. - The Baku Map.- Baku: w. p., w. y.- 1 p.- İngilis dilində.
- Azerbaijan: guidebook / Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan; head of project A. Garayev; ed.: R. Humbatov, M. Aliyeva, F. Rzayeva.- 6th ed.- Baku: AzerOlympic International Company, 2011.- 316 p.- İngilis dilində.
- Baku nights: photoalbum / Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan.- Baku: AzerOlympic International Company, w. y.- 36 p.- İngilis dilində.
- Baku- Home of Eurovision 2012 / project, photos by K. S. Mamedov.- Baku: w. p., 2011.- 12 loose leaves.- İngilis dilində.
- Baku: guide: for the in-depth traweller / Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan.- Baku: AzerOlympic International Company, 2011.- 123 p.- İngilis dilində.
- Baku: music sealed in stone = Баку: музыка, застывшая в камне / project, photos by K. S. Mamedov.- Baku, 2011.- 12 loose leaves.- İngilis dilində.
- Baku: Old Town / project aut., phot. K. S. Mamedov.- Baku, 2011.- 15 loose leaves.- İngilis dilində.
- National Parks of Azerbaijan = Национальные парки Азербайджана.- Baku: AzerOlympic International Company, 2011.- 96 p.- İngilis və rus dillərində.
- New Baku / project aut., phot. K. S. Mamedov.- Baku, 2011.- 15 loose leaves.- İngilis dilində.
- New Baku / project aut., phot. K. S. Mamedov.- Baku, 2011.- 12 loose leaves.- İngilis dilində.
- Old Baku / project aut. K. S. Mamedov.- Baku, 2011.- 12 loose leaves.- İngilis dilində.
- Baku.- Baku: Qismət, 2010.- 24 colour photo.- İngilis dilində.
- Baku: Old Town: XIV-XX cc. / project aut. K. S. Mamedov.- Baku: HVS Production, 2010.- 1 el. opt. disk (DVD-ROM).- İngilis dilində
- IcheriSheher / Administration of State Historical-Architectural Reserve “Icherisheher” under the Cabinet of Ministers of the Republic of Azerbaijan.- Baku: w. p., 2010.- 12 loose leavesş- İngilis dilində.
- Old & New Absheron. Old Baku. The Ensemble of Shirvanshah’s Palace. XV c. Old Baku. The Temple Atashgah. XVIII c. / project aut. K. S. Mamedov.- Baku: HVS Production, 2010.- 1 el. opt. disk (DVD-ROM).- İngilis dilində.
- Old & New Baku: Pages of History / project aut. K. S. Mamedov.- Baku: HVS Production, 2010.- 1 el. opt. disk (DVD-ROM).- İngilis dilində.
- Azerbaijan: photos / Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan; photogr. Rafael.- Baku: AzerOlympic International Publishing House, w. y.- 10 postcards.- İngilis dilində.
- Azerbaijan: historical sites: photos / photogr.: A. Najafov, J. Najafova.- w. c.: [w. p.], w. y.- 12 postcards.- İngilis dilində.
- Baku = Bakı = Баку.- Baku: Qismət LTD & Novruz, w. y.- 24 colour photo.- İngilis, Azərbaycan və rus dillərində.
- Baku nights: photoalbum / Azerbaijan Development Company, Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan.- Baku, 2009.- 36 p.- İngilis dilində.
- Baku: Old Town / project aut., phot. K. S. Mamedov.- Baku: M’Studio, 2009.- 12 loose leaves.- İngilis dilində.
- Mirbabayev, Miryusif Fazil ogly. Concise History of Azerbaijani Oil / M. F. Mirbabayev; scien. ed. R. I. Shukyurov.- 2th. ed.- Baku: Azerneshr, 2009.- 340 p.- ingilis dilində
- Icherisheher: Yesterday and Today / Administration of State Historical-Architectural Reserve “Icherisheher” under the Cabinet of Ministers of the Republic of Azerbaijan; aut. proj. E. Primov; ed. A. Guliyev; phot. E. Hagverdiyev.- Baku, 2009.- 60 p.- İngilis dilində.
- Magnificent Baku / photogr.: A. Najafov, J. Najafova.- w. c.: [w. p.], w. y.- 12 postcards.- İngilis dilində.
- Qajar, Chingiz. Old Baku / C. Qajar; trans. R. Samadov; ed. A. Abbasov; Friends of Azerbaijani Culture Foundation, Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan.- Baku: OKA Ofset, 2009.- 204 p.- İngilis dilində.
- Azerbaijan: photoalbum / phot. Rafael.- Baku: AzerOlympic International Company, 2008.- 36 p.- İngilis dilində.
- Azerbaijan: photoalbum / Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan.- Baku: AzerOlympic International Company, w. y.- 10 p.- İngilis dilində.
- Azerbaijan: travel information and 10 postcards about Azerbaijan: photoalbum / The Ministry of Foreign Affairs of Azerbaijan Respublic.- Baku: AzerOlympic International Company, 2008.- 24 p.- İngilis dilində
- Baku [Postcards].- Baku: AzerOlympic International Company, w. y.- 10 colour photo.- İngilis dilində.
- Hotels of Baku / Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan.- Baku: Chashioglu, 2008.- 60 p.- İngilis dilində.
- Visa in Baku.- Kyiv: Summit-Book, 2008.- 64 p.- İngilis dilində.
- Icherisheher in Baku / Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan; trans. A. Azimov; text: R. Huseynov, N. Jafarova.- Baku: Digital Age Production, 2007.- 32 p.- İngilis dilində.
- Monuments of Azerbaijan.- Baku, 2007.- 37 p.- İngilis dilində.
- Azerbaijan: photoalbum.- Baku: AzerOlympic International Company, 2006.- 35 p.- İngilis dilində.
- Azerbaijan: tourism regions = Азербайджан: туристические регионы.- Baku: Chashioglu, 2005.- 134 p.- İngilis dilində
- Museums and theatres of Baku = Музеи и театры Баку.- Baku: Chashioglu, 2005.- 19 p.- İngilis və rus dillərində.
- Monuments of Azerbaijan Culture / project aut. K. S. Mamedov.- Baku: HVS Production, 2004.- 1 el. opt. disk (DVD-ROM).- İngilis dilində.
- Baku: album / comp. by F. Ashrafoglu; text by: R. Badalov, S. Valiyev.- Baku: TUTU Publishing, 2001.- 191 p. – İngilis dilində.
- Giyasi, Jafar. Azerbaijan Fortresses: castles / J. Giyasi; trans. Sh. Djabiroglu; il. F. Mamedov.- Bakı: Interturan, 1994.- 264 p.- İngilis dilində.
- Agayev, Emil. Baku: a guide / E. Agayev; trans. from rus., ed. A. Calvert; ed.: M. Derzhavina, I. Vishnevskaya.- Moscow: Raduga Publishers, 1987.- 200 p.- ingilis dilində.
Digər dillərdə
- Aşurbeyli, Sara. Bakü şehrinin tarihi / S. Aşurbeyli; terc. S. Üçgül.- İstanbul: TEAS Press, 2018.- 501 s.- Türk dilində.
- Cheishvili, Ana. A la découverte de Bakou: voyages de Hugues Krafft dans le Caucase = Discovering Baku: Hugues Krafft’s journeys to the Caucasus / A. Cheishvili; ed. U. Muller.- Bakou: TEAS Press, 2017.- 72 p.- Fransız və ingilis dillərində.
- Azerbaïdjan: un carrefour des cultures et des civilisaitons / Fondation Heydar Aliyev; phot.: F. Khayrulin, V. Amroullayev, A. Avgustinov; phot E. Khalilov.- Bakou: Bestpack, 2014.- 58 p.- Fransız dilində.
- Bakou-Paris [Multimedia] / Fondation Heydar Aliyev; trad. N. Huseynov ; chef de projet M. Moussayev.- Bakou : Tchachioglou, s. an.- 1 el. opt. disk (CD-DA).- Fransız və Azərbaycan dillərində.
- Avalov, Elturan Veli oglu. Itchericheher: reproductions / E. V. Avalov; Fondation Heydar Aliyev.- Bakou: Tchachioglou, w. y.- 17 cartes.- Fransız dilində.
- Avalov, Elturan Veli oglu. Itchericheher: riproduzione / E. V. Avalov; Fondazione Heydar Aliyev.- Baku: Tchachioglu, w. y.- 17 cartolina.- İtalyan dilində.
- Miniatures d’Azerbaīdjan: reproductions / Fondation Heydar Aliyev; aut. du texte Dj. Hassanzade; trad. N. Huseynov.- Bakou: Bestpack, s. an.- 20 cartes.- Fransız dilində.
- Musée d’art contemporain Bakou: photoalbum / Fondation Heydar Aliyev; préface M. Aliyeva; comp. A. Sadıkhzade; trad. N. Huseynov.- Bakou : Bestpack, 2014.- 149 p.- Fransız dilində.
- Aserbaidschan / Heydär Äliyev Stiftung; fot.: E. Chalilov [et al.].- Baku: Sharg-Garb, 2013.- 355 S.- Alman dilində.
- Das Museum für zeitgenössische Kunst Baku: photoalbum / Heydär Äliyev Stiftung; vorwort M. Aliyeva.- Baku: Tschachioglu, 2013.- 60 S.- Alman dilində.
- Musee d’art contemporain Bakou: photoalbum / Fondation Heydar Aliyev; préface M. Aliyeva.- Bakou: Tchachioglou, 2013.- 60 p.- Fransız dilində.
- Azerbaïdjan / Fondation Heydar Aliyev; phot. E. Khalilov [et al.].- Bakou: Şərq-Qərb, 2012.- 355 p.- Fransız dilində.
- Wiktor-Mach, Dobrosława. Życie codzienne w Baku / D. Wiktor-Mach; red. E. Sobolewska.- Warszawa: Dialog, 2011.- 93 s.- Polyak dilində.
- Baku – Napoli: le Citta’ Gemellate: 1972: album di foto / Ambasciata della Republica dell’Azerbaigian nella Republica Italiana; aut.-comp. E. Z. Karimov; trad. in it. A. Rafiyeva.- Roma, 2010.- 95 p.- İtalyan dilində.
- Bellissima Baku: album / Ambasciata della Republica dell’Azerbaigian nella Republica Italiana; trad. in ital. A. Rafiyeva, aut.-comp. E. Z. Karimov.- Roma, 2010.- 227 p.- İtalyan dilində.
- Benvenuti a Baku: album / Ambasciata della Republica dell’Azerbaigian nella Republica Italiana.- Roma, 2010.- 96 p.- İtalyan dilində.
- Agaïev, Emile. Bakou: guide touristique / E. Agaïev; trad.: J.-P. Dussaussois, C. Emery.- Moscou: Edit. Radouga, 1987.- 199 p.- Fransız dilində.
- Agajew, Emil. Baku: Reiseführer / E. Agajew ; aus dem rus. übers. von H. Both; red.: M. Dershawina, M. Petri, M. Tolstowa.- Moskau: Raduga-Verlag, 1987.- 200 S.- Alman dilində.
- Agáev, Emil. Baku: guía / E. Agáev; trad. del ruso por D. Sandoval; red. M. Derzhávina; red. de la trad. V. Belilin.- Moscú: Editorial Ráduga, 1987.- 201 с.- İspan dilində.
Copyright © 2019 Prezident Kitabxanası. Bütün hüquqlar qorunur.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.