Sözün leksik və qrammatik mənası

Bu şəkildə, girişlər transformasiya edildikdən sonra məhsulların keyfiyyətini təmin edən müəyyən standartlara cavab verməlidir.

Emal sənayesi nədir?

The emal sənayesi Müxtəlif girdilərin və ya xammalın emal edilməsindən məsuldur ki, bunlar insan istehlakı üçün yeni məhsullara və ya mallara çevrilsin.

Bəzən, materialların çevrilmə sənayesində keçdiyi dəyişikliklər, son məhsulda tanına bilməyəcək dərəcədədir. Bununla belə, digər hallarda, dəyişiklik minimaldır və material dəyişdirilmədən əvvəl malik olduğu xüsusiyyətlərin çoxunu saxlayır.

Bu növ sənayenin əhəmiyyəti ondadır ki, xammalı emal edən sənayeçilər heç vaxt onları olduğu kimi və aldıqları kimi satmayacaqlar. Əslində, onları insan istehlakı üçün daha cəlbedici edən ciddi transformasiya prosesini tətbiq etdikdən sonra həmişə onları satmağa çalışacaqlar.

Bu səbəbdən, dəyişdirilən materialların son qiyməti təkcə onları təşkil edən girişlərlə deyil, həm də istehlakçı üçün yeni bir arzu olunan forma əldə etmək üçün keçməli olduqları proseslərlə əlaqələndiriləcəkdir.

Bu mənada, çevrilmə sənayesi insan istehlakı üçün uyğun bir hazır məhsul əldə edənə qədər həm materialların əldə edilməsindən, həm də onların çevrilməsindən, müxtəlif istehsal üsullarından istifadə etməkdən məsuldur.

Transformasiya sənayesi necə müəyyən edilir

İstənilən istehsal sənayesinin mərkəzində transformasiya texnologiyaları dayanır. Bu mənada hər bir proses, müxtəlif girişlərin texnologiya ilə qarşılıqlı əlaqə quraraq məhsul halına gəlməsi üçün bir sistem olaraq başa düşülə bilər.

İstehsal sənayesinin bir qrup qaynağa (girişə) və bu qaynaqların vəziyyətini dəyişdirməyə yönəlmiş bir sıra proseslərə sahib olmasıdır.

Çevrilmə sxemi

Transformasiya sənayesindəki proseslər giriş cərəyanı və çıxış potensialı sxemindən ibarətdir.

Bu o deməkdir ki, giriş axını həmişə bir məhsul istehsal etmək üçün lazım olan girdilərdən və ya xammaldan ibarət olacaq və çıxış potensialı həmişə xammalı çevirmək üçün baş verən bütün əməliyyatlar olaraq təyin ediləcəkdir.

Bu əməliyyatlara avadanlıqlar, təlim keçmiş işçilər, vaxt, istiqamət, maliyyə mənbələri və digərləri daxildir.

Çevrilmə Sənayesinin Məqsədləri

Xammalın çevrilməsinə həsr olunmuş bütün sənaye sahələrinin əsas məqsədləri aşağıdakılardır:

1 – Şirkət üçün iqtisadi itkilər olmadan yüksək keyfiyyətli məhsullar istehsal edin. Başqa sözlə, məhsulun son keyfiyyətinə təsir etmədən xərclər həmişə nəzarətdə olmalıdır.

2 – Bazarın tələb etdiyinə görə istehsal tələblərini ödəmək.

3 – Xərcləri azaldın və mümkünsə məhsulun keyfiyyətini artırın.

4 – Strateji məqsədlərinə uyğun olaraq şirkətin istehsal qabiliyyətini artırmaq.

5 – İşçilərə əla iş şəraiti təmin edərkən mənfəət marjını artırın.

6 – Yüksək məhsuldar olmaq, yəni istehsal olunan məhsulların həcmi, onların istehsalı üçün istifadə olunan resurslar və satış həcmi arasında tarazlığa nail olmaq. Əslində, emal sənayesinin əsas məqsədi budur.

Emal sənayesinin funksiyaları.

Transformasiya sənayesi əsasən xammal əldə etmək, onların çevrilməsi üçün lazımi əməyi təyin etmək, istehsaldan əldə edilən xərcləri nəzarət etmək və məhsulun düzgün tamamlanmasını və paylanmasını təmin etmək funksiyalarını yerinə yetirir.

Bütün bu funksiyalar əsasən aşağıda təsvir olunan üç kateqoriyaya bölünür:

Satınalma funksiyası

Satınalma funksiyası istehsal proseslərini həyata keçirmək üçün lazım olan material və ya xammal əldə etməkdən məsuldur.

Bu şəkildə, girişlər transformasiya edildikdən sonra məhsulların keyfiyyətini təmin edən müəyyən standartlara cavab verməlidir.

Digər tərəfdən, satınalma funksiyası bu iki dəyişənin son istehlakçıya heç bir təsiri olmayacaq şəkildə xərclərin və çatdırılma müddətlərinin təmin edilməsini təmin etməlidir.

Materialın çevrilmə proseslərini vaxtında həyata keçirmək üçün əvvəlcədən alış-veriş etmək lazımdır.

Satınalma həcmini də nəzərə almaq vacibdir, çünki bu, inventar logistikasına müdaxilə etməməlidir.

Satınalma funksiyası ümumiyyətlə təchizatçıların davranışlarını təhlil etməyə imkan verən bir statistikaya malikdir.

İstehsal funksiyası

İstehsal funksiyası emal sənayesində ən çox görünən və əhəmiyyətlidir. Bu funksiya giriş və xammalın insan istehlakı üçün uyğun olan hazır məhsula çevrilməsinə cavabdehdir.

Bu funksiya, girişlərin çevrilməsinin son məhsulların keyfiyyətinə və qiymətinə təsir etmədiyini nəzərə alır.

Giriş, maşın, işçi qüvvəsi, xarici xidmətlər və pul daxil olmaqla istehsal üçün lazım olan əsas qaynaqları ehtiva edən funksiyadır.

Bütün istehsal sənayeləri materialların çevrilməsindən əldə edilən xərcləri toplamaq, qeyd etmək və nəzarət etmək üçün bu funksiyadan asılıdır.

Dağıtım funksiyası

Materialın alınması və çevrilməsi prosesləri uğurla başa çatdıqdan sonra son məhsullar anbara köçürülməlidir.

Bu anbardan paylama funksiyası yerinə yetirilir, onun vasitəsilə məhsullar müştərilərin əvvəlki tələblərinə uyğun olaraq qablaşdırılır və göndərilir. Dağıtım funksiyası zamanı satışlar bağlanır.

Dağıtım funksiyası ilə həyata keçirilən əsas fəaliyyətlərdən bəziləri aşağıdakılardır:

1 – Anbardakı hazır məhsulların istismarı və inventarlaşdırılması.

2 – Məhsulların müştəri imkanlarına nəzarət edilməsi.

3 – Məhsulların anbardan müştərinin obyektlərinə keçməsindən əldə edilən xərclərə nəzarət.

4 – Hazır məhsulların paylanmasından əldə edilən bütün məlumatların qeydiyyatı.

5 – Müştərilərdən ödənilməmiş hesabların toplanması.

İstinadlar

1. ABC, D. (2017). ABC tərifi. Definition of Manufacturing Industry -dən əldə edilmişdir: definicionabc.com
2. Xüsusiyyətlər, E. d. (2017). Xüsusiyyətlər. İstehsal Sənayesinin 10 Xüsusiyyətindən əldə edilmişdir: caracteristicas.co
3. (İyul 2012). Əlaqə Xərcləri . Transformasiya sənayesinin xüsusiyyətləri və funksiyalarından əldə edilmişdir: contacostos-contabilidaddecostos.blogspot.com.br
4. (2017). Tərif. Manufacturing Industry Definition-dan əldə edilmişdir: definicion.mx
5. (24 sentyabr 2002). Gestiopolis.com. Müasir transformasiya şirkətinin xüsusiyyətlərindən əldə edilmişdir: gestiopolis.com

Sözün leksik və qrammatik mənası

bütün söz kökləri leksik və qrammatik mənası olan müstəqil sözlərdir.

Sözün leksik mənası dedikdə, onun əsas lüğəvi mənası, birbaşa ifadə etdiyi məna nəzərdə tutulur. Leksik məna konkret predmet barədə olan məlumat, həmin sözü deyərkən nəyi başa düşməyimizdir.

Sözün leksik mənasını müxtəlif yollarla izah etmək olar:

1. Həmin sözə yaxın mənalı söz seçməklə (zəngin – varlı – dövlətli, aramla – sakit – tələsmədən ).
2. Sözün məzmun, əlamət və xüsusiyyətlərini izah etməklə (dalbadal – arasıkəsilmədən, ardıcıl ).
3. Mürəkkəb sözün tərkib hissələrinin mənasını açmaqla (üçbucaq – bucaqlarının sayı üç olan fiqur, enliyarpaqlı – yarpaqları enli olan ).
4. Sözə əks mənalı söz seşməklə (yaxşı-pis, düz – əyri, irəli – geri ) və s.

Sözün lüğəvi mənasının dəyişməsi qrammatik mənanın dəyişməsinə də səbəb ola bilər. Məsələn, yaz – fəsil (isim), yaz – yazmaq

hərəkət (feil) .
Sözün həqiqi və məcazi mənası

Söz özündə müəyyən mənanı daşıyır. Bu məna əşyaları, hadisələri bir-birindən ayırmağa, onları fərqləndirməyə, eyniləşdirməyə və s. imkan verir. Bütün sözlər müəyyən məna ifadə edir, mənalar isə sözlərdə yaşayır. Cəmiyyətin dəyişməsi, əşya və hadisələrin dəyişməsi, dini və ictimai qaydalardakı dəyişikliklər və s. səbəbilə zaman – zaman bəzi sözlərin mənası da dəyişir. Belə ki, sözlərin mənası genişlənə bilir və darala bilir. Sözlərin yeni törəmə mənalarının yaranması, sinonimlərinin əmələ gəlməsi ilə söz öz mənasını genişləndirir (imtahan, yoldaş və s). Sözün mənaca daralması isə əvvəllər bir neçə məna ifadə edə bilən sözlərin zamanla yalnız bir mənada işlədilməsidir (aş, tütün və s.). Deməli, tarixi inkişaf prosesində bəzi sözlər əlavə yeni mənalar kəsb etməklə yanaşı, bəzilərinin mənaları unudulur. Sözün törəmə mənalarından yeni məcazi mənalar yaranır.

Dilimizdəki sözlər həm həqiqi, həm də məcazi mənada işlədilir. Söz tələffüz edilərkən ağıla gələn ilk məna həqiqi mənadır. Həqiqi məna sözdə əsasdır. İnsanlara məxsus müəyyən hərəkətləri əşyalara, hadisələrə və s. aid etmək nəticəsində meydana çıxan sonrakı məna isə məcazi mənadır: insanın ayağı ( həqiqi) – kəndin ayağı ( məcazi), insanın qolu ( həqiqi) – çayın qolu ( məcazi), uşaq yatdı ( həqiqi) – külək yatdı (məcazi). Məcazi məna sözdə qeyri – əsasdır. Sözün əsas mənası olmasa, məcazi mənası da ola bilməz. Yəni məcazi məna həqiqi məna vasitəsilə predmetə aid olur.

Bədii əsərlərdə sözlərin məcazi mənalarından daha geniş istifadə olunur. Məsələn, soyuq hava, soyuq su ifadələrində soyuq sözü həqiqi mə`nasında, soyuq adam, soyuq münasibət ifasəsində isə məcazi mə`nada işlənmişdir.

Təkmənalı və çoxmənalı sözlər

Sözlər müxtəlif əşya, əlamət, kəmiyyət, hərəkət, zaman, məkan və s. mənaları ifadə edir. Bu sözlər dildə birdən-birə yaranmır, onlar dildə müəyyən ictimai hadisə, əlaqə və münasibətləri ifadə edərək yaranır. Sözlər səs tərkibinə, mənalarına və digər xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Dilimizdə eyni səs tərkibinə malik olub müxtəlif mənaları ifadə edən, eyni səs tərkibinə malik olub bir sözün müxtəlif məna çalarlarını ifadə edən, həm də müxtəlif səs tərkibinə malik olub yaxın mənaları bildirən çoxlu sayda sözlər vardır.

Öz əsas mə`nasından əlavə məcazi mə`nasında işlənə bilməyən, yаlnız bir leksik mənası olan sözlərə təkmə`nalı sözlər deyilir. Məsələn; metro, alma, sarı, doqquz, sığırçın və s.

Sözün ilk mənasından müxtəlif yeni məna çalarları əmələ gələ bilir.

Eyni leksik məna ilə bağlı olub bu və ya digər cəhətdən bir – birilə oxşar əlamətlərə malik əşyaları, yaxın mənaları bildirən sözlərə çoxmə`nalı sözlər deyilir. Eyni leksik məna ilə bağlı olub bu və ya digər cəhətdən bir – birilə oxşar əlamətlərə malik əşyaları, yaxın mənaları bildirən sözlərə çoxmə`nalı sözlər deyilir.

GÖZ (əsas mə`nada): insanın gözü, balığın gözü, quşun gözü.

GÖZ (törəmə mə`nada): bulağın gözü, yaranın gözü, şikafın gözü, yeddi göz, gözə gəlmək, göz oxşamaq, göz qoymaq.

BAŞ (əsas mə`nada): insanın başı, balığın başı, quşun başı.

BAŞ (törəmə mə`nada): kəndin başı, arxın başı, şkafın başı, baş nazir, baş mühəndis, baş məsələ, məclisin başı və s.

DÜŞMƏK (əsas mə`nada): yerə düşmək, maşından düşmək, nərdivandan düşmək.

DÜŞMƏK (törəmə mə`nada): başa düşmək, göydən düşmək, işə düşmək, dilə düşmək, əsir düşmək, eşqə düşmək, dərdə düşmək, əldən düşmək, gözdən düşmək və s.

Söz əvvəl təkmənalı kimi işlədilir, sonra mənasını genişləndirir və çoxmənalı söz kimi işlənir. Çoxmənalı sözlərin əsas əlaməti odur ki, onlar hansı məqamda və hansı mənalarda işlənməsindən asılı olmayaraq, hamısını ümumi bir məna birləşdirir, hər hansı bir sözün ifadə etdiyi mənalar bir məfhumun ətrafında toplanır, onlar oxşar əlamət bildirir, törəmə mənalar əsas məna ilə bağlı olur.

Əllərində çiçək var.

Bircə əl oynadım.

Əl Belə bir fürsət əldən çıxdı.

Əldən qalan əlli il qalar.

Onun əlindən gələn işdir.

Çoxmə`nalı sözlərin dildə geniş yaylıması dili zənginləşdirir. Çoxmənalı sözlər bütün nitq hissələrində təsadüf olunur. Lakin Azərbaycan dilində daha çox isimlər, sifətlər və fe`llər çoxmə`nalı sözlər kimi çıxış edir. Məsələn; baş, göz, qaş, qol, dil, diş, ağız, burun, boğaz, ayaq, maşın, acı, şirin, kök, güclü, dolu, yumşaq, bərk, ağır, yüngül, getmək, qaçmaq, qalmaq, baxmaq, düşmək, bişmək, çıxmaq və s.

Çoxmənalılıq sözlərin törəmə mənalarının məcazlaşması və əsas məna ətrafında birləşməsinin nəticəsidir. Çoxmənalı sözlər həmişə eyni nitq hissəsinə aid olur. Dilimizdə daha çox çoxmənalı söz kimi işlənən sözlər bunlardır: dil, göz, baş, qol, ağız, burun,baş, boğaz, qaş, yol,əl, ayaq, acı, şirin, kök, dolu, atmaq, qaçmaq, baxmaq, kəsmək, getmək və s.

Didəki bütün sözlər çoxmənalı ola bilmir. Çoxmənalı sözlərdən daha çox bədii üslubda istifadə olunur.

Omonim sözü yunanca homos (oxşar) və onyama (ad) sözlərindən əmələ gəlib, dlimizə rus dili vasitəsilə keçmişdir. Fonetik tərkibinə görə eyni olub, tələffüz və yazılışca fərqlənməyən, lakin müxtəlif leksik məzmun daşıyan, bir birindən fərqli mə`nası olan sözlərə omonimlər deyilir. Məsələn, əqrəb – (saatın əqrəbi, isim), əqrəb – (heyvan, isim); at ( atmaq, feil) – at (heyvan adı,isim) və s.

Omonimlik yalnız iki muxtəlif məfhum arasında deyil, daha artıq məfhumları bildirən sözlər arasında da ola bilər. Məsələn, “bal” və “qaz” sözlərinin ifadə etdiyi mənalara nəzər salaq.

Bal: 1. Arıların hasil etdiyi maddə; 2. Qiymətlərin cəmi; 3. Küləyin, dalğanın gücünü bildirən ölçü vahidi; 4. Musiqi ilə keçiriləcək gecə, şənlik.

Qaz: 1. Ev quşlarının biri; 2. Fiziki maddə; 3. Metan qazı; 4. Yeri qazmaq və s.

Оmоnimlər həm eyni, həm də müxtəlif nitq hissələrinə aid ola bilər: Məsələn: bağ (isim, isim); yol (isim, feil); sarı (sifət, feil) və s.

• Çoxmənalı sözlərdə mənalardan biri əsas olur, digərləri isə ondan törəmə olub əsas mənanın ətrafında birləşir. Yəni çoxmənalılıq sözün əsas mənasının məcazlaşması yolu ilə əmələ gəlir (həyat yoldaşı, tələbə yoldaşı, yol yoldaşı və s.). Omonimlər isə tələffüzünə görə eyni olsa da, tamamilə müxtəlif leksik mənaları ifadə edir. Omonimlərin çoxmənalı sözlərdən əsas fərqi də budur ki, ifadə etdiyi mənalar arasında heç bir bağlılıq yoxdur. Məsələn: top, qan, en, dağ, gül, daş və s.
• Çoxmənalı sözlərin əlavə mənaları yalnız mətn daxilində konkretləşir, omonimlərin mənaları isə mətnsiz də məlum olur.
• Çoxmənalı sözlərin bütün üzvləri eyni bir nitq hissəsinə, omonimlik

• Çoxmənalı sözlərdən fərqli olaraq, omonimlər yalnız həqiqi mənada işlənir.
• Çoxmənalı sözlər obrazlılıq, omonimlər isə cinas yaradır.

Elə sözlər vardır ki, onlar həm omonim, həm də çoxmənalı söz kimi işlənə bilir: at, tut, boğaz, yar, yay, say, аl, quru, аğrı, кöк, dil, tut, bel, qaş, qol, yol və s.

Dilimizdə təsadüfi omonimləşən – əslində omonim olmayan leksik vahidlər də vardır. Bu sözlər müəyyən morfoloji dəyişmələrə məruz qaldıqdan sonra omonim sözlərə oxşayır. Omoqraflar (yazılışı eyni, səslənməsi müxtəlif olan sözlər), omofonlar (yalnız səslənməsinə görə oxşar olan sözlər), omoformlar (müxtəlif qrammatik şəkilçilər qəbul etdikdən sonra oxşar olan sözlər) omonimlərə oxşar söz qruplarıdır. Bunlar təsadüfi omonimləşən, əslində omonim olmayan sözlərdir. Aşağıdakı sözlər omonim kimi götürülə bilməz:

• Ümumi və xüsusi isimlər: Lalə (gül) və Lalə (аd).
• Xüsusi isimlər: Savalan (dağ adı) və Savalan (şəxs аdı)

• Eyni cür yazılıb, vurğularına görə fərqlənən sözlər: gəli`n, alı`n (isim), gə`lin, a`lın (feil) və s.
• Yazılışı, tələffüzü eyni, lakin kökləri müxtəlif olan sözlər: [biç+i`n] – [bi`ç+in], [əsi`r – [əs+i`r], [a`l+ma] – [alma`], [mədəni`] – [mə:də+ni`] və s.
• Səzlənməsinə görə eyniləşən, yazılışı fərqli olan sözlər (paronimlər): mətn – mətin, kəsr – kəsir, əmr – əmir və s.

Alınma sözlər hesabına omonimlərin yaranması o zaman baş verir ki, başqa dillərdən dilimizə keçən sözün fonetik tərkibi dilimizdə olan hər hansı bir sözün fonetik tərkibi ilə eyni olur. Məsələn: qol – futbol oyununda topun darvazadan keçirilməsi, qol – insanın bədən üzvü; divan – taxt, divan – külliyyat; zər – qızıl, zər – nərd daşı və s.

Alınma sözlər hesabına əmələ gələn omonimlərin ya hamısı alınma və yaxud biri alınma, biri isə milli söz olur: bürc (ər.) – qüllə, bürc (ər.) – ulduzlar qrupu; həlim (ər.) – sakit, həlim (azərb.) – düyü bişmişi və s.
Sinonimlər

Dilimizdə elə əşya, hadisə, hərəkət, və s. adları vardır ki, onlar bir sözlə deyil, bir neçə sözlə ifadə oluna bilir. Məsələn: uca – hündür – yüksək, zəngin – varlı – dövlətli – imkanlı və s. Eyni anlayışın, məfhumun, məzmunun bir-birinə yaxın mə`nada bildirən sözlər sinonimlər deyilir. Sinonim yunan sözü olub, eyni adlı deməkdir. Sinonimlər bir anlayışın muxtəlif mə`na incəliklərini bildirir.

Bir ümumi məna ilə əlaqədar olub, bir məfhumu müxtəlif şəkildə adlandıran, leksik – semantik variantlarına görə eyniləşən, mənaca yaxın sözlərə sinonim deyilir (H. H. Həsənov, “Müasir Azərbaycan dilinin leksikası”, Bakı, 1988, səh. 64).

Sinonimlərin əsas xüsusiyyətləri bunlardır:

• Sinonimlərdə mənaca yaxınlıq və ya məna ümumiliyi olmalıdır: nəm – yaş – islanmış, отурмаг – əyləşmək və s.
• Sinonimlər mənaca bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olub sinonim cərgə yaradırlar. Biri biri ilə sinonim münasibətdə olan sözlərə “sinonim cərgə” deyilir. Sinonim cərgədə iki və daha artıq söz olur: bərk – möhkəm, arxa – dal – geri, vahid – tək – bir – yalqız – yeganə, igid – cəsur – qoçaq – qəhrəman – qorxmaz – mərd – şücaətli və s.
• Sinonimləri təşkil edən sözlər eyni bir nitq hissəsinə aid olur: yaş –nəm – sulu (sifət), nə vaxt – haçan – nə zaman (əvəzlik), amma – ancaq – lakin – fəqət (bağlayıcı) və s.
• Sinonimlər quruluşca müxtəlif ola bilirlər: gözəl – göyçək – yaraşıq+lı və s.
• Daha çox isim, sifət və feillər sinonim olurlar: dünya – cahan – aləm – kainat, sıx – kip – möhkəm, tutmaq – saxlamaq və s.
• Sinonimlərə daha çox bədii üslubda rast gəlinir. Hər hansı bir ifadənin tə`sirini, bədiiliyini artırmaq üçün sinonim sözlərdən geniş istifadə olunur.
• Dilimiz sinonimlərlə zəngindir. Sinonimlər fikri daha dəqiq ifadə edir və yersiz təkrarın qarşısını alır. Bəzən fikrin daha quvvətli çıxması üçün sinonimlər təkrar işlənir.
• Eyniköklü sözlər sinonim ola bilmir: biçarə – çarəsiz, bikef – kefsiz və s.

Sinonimlər eyni nitq hissəsinə aid olur.

Antonim yunanca anti – əks, onyma – ad sözlərindən əmələ gəlib, mənaca bir-birinə əks olan sözlərə deyilir. Məsələn: yaxşı – pis, gecə – gündüz, tez – gec, yaxın – uzaq, az- çox və s.

Antonimlik kəmiyyət, keyfiyyət, zaman, məkan və s. məzmunlu müxtəlif sözlərin mənaca qarşı-qarşı qoyulmasıdır. Antonimləri təşkil edən sözlər müxtəlif fonetik tərkibə malik olmalıdır (gəl – get, sus – danış və s.), inkarlıq şəkilçiləri əlavə etməklə əmələ gələn qarşılaşdırma ( gəl – gəlmə, sus – susma və s.) antonim yaratmır. Antonimlər müxtəlif köklü sözlər olmalıdır.

Dilimizin lüğət tərkibində mənşəyinə görə həm milli, həm də alınma sözlər vardır. Bunu nəzərə alaraq əmələ gəlməsinə görə antonimləri üç cür qruplaşdırmaq olar:

1) öz sözlərimizdən ibarət olan antonimlər (tez – gec, yaxın – uzaq, gəl – get və s.);

2) biri milli, digəri alınma olan antonimlər (sağlam – xəstə, varlı – kasıb və s.);

3) hər ikisi alınma olan antonimlər ( daxili – xarici, şad – məyus və s.).

Antonimlər eyni nitq hissəsinə aid olur. Əsas nitq hissələrinin, demək olar ki, hamısında antonimlər vardır: gecə – gündüz, ağ – qara, az – çox, ağlamaq – gülmək və s. Lakin antonimlərə isim, sifət, feil və zərflərdə daha çox rast gəlinir.

Antonim sözlərin hər birinin ayrılıqda bir neçə omonimi və sinonimi olur. Məsələn, yaman sözü (yaxşı və pis mənalarda işlənərək omonim, yaman (yaraşdı) – yaxşı (yaraşdı), yaman (söz) – pis (söz) sinonim olur.

Antonimlər çox mə`nalı sözlər arasında da vardır. Çox mə`nalı sözlərin əsas mə`naları antonim ola bilir. Məsələn: Ayaq – baş, almaq – vermək və s.

Antonimlər, əsasən, qoşa işlədilir: kök – arıq, cılız – pəzəvəng və s.

Antonimlər quruluşca müxtəlif olur: ac – tox (sadə, sadə), dolu – boş (düzəltmə və sadə), giriş – çıxış, (düzəltmə – düzəltmə), tez-tez – gec-gec ( mürəkkəb, mürəkkəb) və s.

Antonimlər sözün və ifadənin mənasını qüvvətləndirməyə xidmət edir. Bədii ədəbiyyatda antonimlərdən çox istifadə olunur. Məsələn: İgid ömründə bir yol ölər, qorxaq gündə yüz yol (atalar sözü).

Antonimlər dilimizin lüğət tərkibinin zənginləşməsində də rol oynayır. Bir çox mürəkkəb sözlər məhz antonimlərdən yaranmışdır: az – çox, baş – ayaq, sual – cavab və s.

Antonim sözlər məcazi məna kəsb edib substantivləşən zaman antiteza olur. Məsələn, göz yaşı içində gülüş, ölü dirilər, zülmətli gündüz və s. Antitezalar aydın və təsirli mənzərə, müqayisə səciyyəli obrazlar yaratmaq üçün işlədilir.

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2023
rəhbərliyinə müraciət