Summativlrin balla hesablanması cdvl

«…istehsal olunan…»
ÜDM-a bütün yenidən istehsal olunan əmtəə və xidmətlər daxil edilir və nəzərdən keçirilən dövr ərzində satılmış, lakin keçmişdə istehsal olunmuş əmtəələr çıxarılır. Məsələn, əgər General Motors korporasiyası yeni avtomobil istehsal edir və satırsa onun qiyməti ÜDM-a daxil edilir. Lakin əgər bir nəfər öz köhnə avtomobilini başqasına satırsa sövdələşmənin dəyəri ÜDM-a daxil edilmir.

24.Ümumi daxili məhsulun hesablanması

Ümumi daxili məhsulun hesablanması
Indi isə ÜDM-un mənasını ümumi şəkildə müəyyənləşdirdikdən sonra onun hesablanması üsullarının üzərində dayanaq. Beləliklə, ÜDM-un müəyyənləşdirməsinə qayıdaq.

• Ümumi daxili məhsul (ÜDM) müəyyən müddət ərzində ölkə daxilində istehsal olunan bütün son əmtəə və xidmətlərin bazar qiymətidir.

Bu tərif ÜDM-u çox sadə ifadə edir, əslində isə onun hesablanması zamanı ilk baxışda nəzərə çarpmayan problemlər meydana çıxır. Buna görə də əvvəlcə tərifin ayrı-ayrı hissələrini nəzərdən keçirək.

«ÜDM müəyyən müddət ərzində …»
Ümumi daxili məhsul konkret zaman vahidi, adətən bir il, yaxud rüb ərzində istehsal olunan məhsulun kəmiyyətini əks etdirir.
Dövlət ÜDM-un rüb üzrə göstəricisini elan etdikdə adətən onun ölçüsü «illik hesablanma» ilə verilir. Bu o deməkdir ki, təqdim olunan rəqəmlər 3 ay ərzində bütün xərclərin və gəlirlərin məbləğinin 4 mislini əks etdirir. Belə yanaşma rüblük və illik ÜDM-un rəqəmlərinin daha əyani tutuşdurulması üçün istifadə olunur. Bundan əlavə bir rüb üzrə ÜDM-un səviyyəsi mövsümü düzəlişi nəzərə almaqla təqdim olunur. Mövsümi düzəliş il ərzində əmtəə və xidmətlərin istehsalı və istehlakındakı qeyri bərabərlikləri məsələn, yeni il qabağı satışlar zamanı əhalinin xərcləri ən yüksək həddə çatdığı zaman, aradan qaldırmağa imkan verir. Iqtisadçılar və siyasətçilər üçün ölkə ərazisində vəziyyət barədə obyektiv informasiyaya malik olmaq çox vacibdir, buna görə də rəsmi dərc olunan ÜDM-un qiymətinə həmişə mövsümü düzəliş də daxil olunur.

«… ölkə daxilində…»
ÜDM konkret dövlətin sərhədləri daxilində istehsal olunan məhsulun dəyərini hesablayır. Əgər Kanada vətəndaşı müvəqqəti ABŞ-da işləyirsə, bu zaman onun əməyinin nəticəsi ABŞ-ın ÜDM-unun bir hissəsi olur. Amerikalı Haitidə fabrik sahibi olursa, bu fabrikin məhsulu ABŞ-ın deyil, həmin ölkənin ÜDM-na daxil olur. Beləliklə, dövlətin ÜDM-una istehsalçının vətən­daşlığından asılı olmayaraq həmin dövlətin ərazisində istehsal olunan bütün əmtəə və xidmətlər daxildir.

«…istehsal olunan…»
ÜDM-a bütün yenidən istehsal olunan əmtəə və xidmətlər daxil edilir və nəzərdən keçirilən dövr ərzində satılmış, lakin keçmişdə istehsal olunmuş əmtəələr çıxarılır. Məsələn, əgər General Motors korporasiyası yeni avtomobil istehsal edir və satırsa onun qiyməti ÜDM-a daxil edilir. Lakin əgər bir nəfər öz köhnə avtomobilini başqasına satırsa sövdələşmənin dəyəri ÜDM-a daxil edilmir.

«…bütün…»
ÜDM-a mümkün qədər bütün qanuni istehsal olunan və satılan əmtəə və xidmətlər alma və portağallardan kitab və filmlərə; bərbərin kəsdiyi saçdan həkim və vəkilin məsləhətlərinə qədər daxil olunmalıdır.
ÜDM mənzil kirayəsinin bazar dəyərini də nəzərə alır. Icarəyə verilən yerlər üçün o, çox asanlıqla ya icarədarların xərclərinin məbləği kimi, ya da icarəyə verənlərin gəlirlərinin məbləği kimi müəyyən edilir. Lakin insanların çoxu öz şəxsi evlərində yaşayırlar və deməli, heç bir icarə xərcləri ödəmirlər. Dövlət vətəndaşların bu qrupunun ÜDM-a əlavəsini nəzərə alaraq, onun tərkibinə bu vətəndaşların «icarə ödəmələrinin» bazar qiymətlərinə uyğun ölçülmüş xəyali məbləğini daxil edir. Əslində ÜDM-a həm mənzil sahiblərinin «icarədar» kimi ehtimal edilən xərcləri, həm də icarəyə verənlər kimi onların gəlirlərinin xəyali məbləği də daxildir.
Dəyərinin ölçülməsinin çətinliyi ilə əlaqədar olaraq ÜDM-a daxil edilmə­yən bir qrup əmtəələr mövcuddur. Bunlara qeyri -qanuni yollarla istehsal olunan və satılan (məsələn, narkotik maddələr) ya da yalnız ailənin təlabatını ödəmək üçün ev təsərrüfatları tərəfindən istehsal olunan əmtəələr aiddir. Buna görə də ÜDM-da mağazadan alınan tərəvəzlər nə­zərə alınır, lakin həyətyanı sahədə becərilib ailə tərəfindən istehlak olu­nanlar isə nəzərə alınmır.
Belə kənara çıxmalar bəzən paradoksal vəziyyətlərə gətirib çıxarır. Bağçadakı otları təmizləməyə görə Karen Duquya haqq ödədikdə onun əmə­yinin nəticələri ÜDM-a daxil edilir. Lakin Karenlə Duqu evlənərsə vəziy­yət tamamilə dəyişir. Bu zaman əmək bazarında reallaşmayan Duqunun əməyi ÜDM-a daxil edilmir. Beləliklə, demək olar ki, Karenlə Duqunun ailə qurması ABŞ-ın ÜDM-nun azalmasına gətirib çıxara bilər.

«…son…»
International Paper kompaniyası Hallmark firmasının konvert istehsalı üçün kağız istehsal etdikdə kağız aralıq, konvert isə son məhsul hesab olunur. ÜDM-a yalnız son məhsulların dəyəri daxil edilir. Çünki, aralıq məhsulların dəyəri artıq onlara daxil edilmişdir. Yuxarıda göstərilən misalda ÜDM-a yalnız konvertlərin dəyəri daxil ediləcək, ona görə ki, onların dəyərinə kağızın dəyəri artıq daxil edilmişdir.
Bu zaman müstəsna olaraq aralıq məhsullar texnoloji prosesə dərhal daxil olmayıb, sonradan satılmaq, yaxud istehsalda istifadə olunmaq üçün firmaların balansında müəyyən müddət qaldıqda onların dəyəri ÜDM-a daxil edilir. Bu zaman müəyyən müddət çərçivəsində onlar son məhsul kimi nəzərdən keçirilir və ÜDM-a daxil edilir. Lakin sonradan onlardan istifadə edildikdə firmanın aktivləri azalır, ÜDM-un həcmi isə həmin məbləğdə aşağı düşür.

«…əmtəə və xidmətlərin…»
ÜDM-a həm maddi nemətlərin (ərzaq məhsulları, geyim, avto­mobillər) istehsalı, həm də konkret olaraq fiziki ölçülə bilməyən xidmətlər (bərbərin saç kəsməsi, mənzilin yığışdırılması, həkim məsləhəti) daxil edilir. Əgər bəyən­diyiniz rok qrupun diskini əldə edirsinizsə siz bazar əmtəəsi alırsınız və onun dəyəri ÜDM-a daxil edilir. Bu qrupun konsertinə bilet əldə etdikdə isə xidmətin haqqını ödəyirsiniz və bu halda da xidmətin dəyəri ÜDM-a daxil edilir.

«…bazar qiymətidir.»
Yəqin ki, iqtisad elmində hesabdan fərqli olaraq «alma və portağalları cəmləmək mümkün deyil»dir kəlamı sizə məlumdur. Lakin ÜDM-un hesab­lanması zamanı tamamilə müxlətif növlü çoxlu əmtəələri bir iqtisadi göstəricidə cəmləməklə təxminən belə bir əməliyyatı həyata keçirmək lazım olur. Istehlakçının bu və ya digər əmtəəni əldə etmək üçün ödəməyə hazır olduğu pulların miqdarını əks etdirən bazar qiymətlərinin istifadəsi bu çətinliyi aradan qaldırmağa kömək edir. Beləliklə, əgər bir almanın qiyməti iki portağalın qiymətinə bərabərdirsə, bu zaman ÜDM-da almanın çəkisi portağala nisbətən iki dəfə çox olacaq.
Indi isə ÜDM-un tərifini bir daha təkrar edək.

• Ümumi daxili məhsul (ÜDM)müəyyən müddət ərzində ölkə daxilində istehsal olunan bütün son əmtəə və xidmətlərin bazar qiymətidir.

Yaddaş guşəsi

Gəlirlərin digər üç göstəricisi
ABŞ-ın ticarət nazirliyi üç aydan bir ÜDM haqqında məlumatları təqdim etdikdə hesabatlarda gəlirlərin bəzi digər göstəriciləri də istifadə olunur. Bu göstəricilər bir-birindən hesablanma üsulları ilə fərqlənirlər. Onlardan ən mühüm üçü aşağıdakılardır.

• Xalis milli məhsul (XMM) – amortizasiya (avadanlıqların və istehsal binalarının köhnəlmə dəyəri)xərclərinin məbləğini çıxmaqla ölkə vətəndaşlarının ümumi gəlirlərini ifadə edir. Ticarət Nazirliyinin hesabatlarında amortizasiya ayırmaları «əsas fondların istifadəsi» kimi nəzərə alınır.

• Şəxsi gəlir – bütün ev təsərrüfatları və şəxsi qeyri -səhmdar müəssisələrin gəlirlərinin cəmi kimi müəyyən olunur. Şəxsi gəlirə ÜDM və XMM fərqli olaraq bölüşdürülməmiş gəlirlər, yəni səhmdarlara dividentlər ödənildikdən sonra müəssisələrin ixtiya­rında qalan səhmdar cəmiyyətlərin mənfəətinin bir hissəsi daxil deyildir. Bundan əlavə burada dövlətin qiymətli kağızlarından əldə olunan faizlər eləcə də dövlət sosial müavinətləri də nəzərə alınır.

• Sərəncamda qalan şəxsi gəlir – dövlət qarşısında bütün maliyyə borcları ödənildikdən sonra (vergi və qeyri-vergi ödəmələri (məsələn, lisenziyanın əldə edilməsi)) bütün ev təsərrüfatları və xüsusi qeyri –səhmdar müəssisələrin sərəncamında qalan gəlirlərin cəminə bərabərdir.

Məcmu gəlirin müxtəlif göstəriciləri bir-birindən nəzərə çarpacaq dərəcədə fərqlənsələr də onların hər biri ümumilikdə iqtisadiyyatdakı vəziyyəti kifayət qədər obyektiv əks etdirirlər. ÜDM-un artması, yaxud azalması uyğun olaraq digər göstəricilərdə də özünü göstərir, buna görə də iqtisadiyyatın vəziyyətinin təhlili zamanı onlardan hər birinə əsaslanmaq olar.

Aydındır ki, ÜDM iqtisadi aktivliyin qiymətləndirilməsinin çox mürək­kəb göstəricisidir. Makroiqtisadiyyatın sonrakı tədqiqində onun hesablan­masının digər xırdalıqları ilə tanış olacaqsınız, lakin indi isə ona diqqət yetirməliyik ki, onun sözlə ifadəsinin hər bir hissəsi çox dərin mənaya malikdir.

Summativlrin balla hesablanması cdvl

2020-01-04 17:30:00

Qəbul imtahanlarında ballar necə hesablanır?-CAVAB

Abituriyentləri ən çox narahat edən məsələlərdən biri də qəbul imtahanlarında balların hesablanması qaydasıdır. AzEdu.az I-IV ixtisas qrupları üzrə qəbul imtahanının ikinci mərhələsində balların hesablanması qaydasını təqdim edir. Məlum olduğu kimi abituriyentlərə hər fənn üzrə 30 tapşırıq (ümumilikdə 90 tapşırıq) təqdim olunur. Bu tapşırıqların 22-si qapalı, 8-i isə açıq tiplidir. Açıq tipli tapşırıqlardan 3-ü yazılı şəkildə cavablandırılması tələb olunan situasiya, mətn və yaxud mənbə əsasında hazırlanan tapşırıqlardır. Digər açıq tipli tapşırıqlar uzun müddətdir istifadə olunan hesablama, seçim, xronologiya, uyğunluğu müəyyənetmə tipli tapşırıqlardır. Situasiya, mətn və yaxud mənbə əsasında hazırlanan açıq tipli tapşırıqlar 0, 1 və ya 2 balla, digər açıq və qapalı tipli tapşırıqlar isə 0 və ya 1 balla qiymətləndirilirlər. Abituriyentin qəbul imtahanı üzrə ümumi balı hesablanarkən hər bir fənn üzrə topladığı nisbi ballar müvafiq çəki əmsallarına vurulmaqla cəmlənir. Fənlərin çəki əmsalları qruplar üzrə dəyişir. Məsələn, I qrupda riyaziyyat, fizika 1.5 bal, kimya 1; II qrup coğrafiya, riyaziyyat 1.5, tarix 1 bal; III qrup Azərbaycan dili, tarix 1.5, ədəbiyyat 1 bal; IV qrupda biologiya, kimya 1.5, fizika fənni isə 1 bal çəki əmsalında hesablanır. Hər bir fənn üzrə nisbi bal aşağıdakı qaydada hesablanır və 0.1-ə qədər yuvarlaqlaşdırılır: NB=NB(a)+ NB(q) Burada NB – fənn üzrə nisbi bal; NB(q)– qapalı tipli test tapşırıqları üzrə nisbi bal; NB(a) – açıq tipli test tapşırıqları üzrə nisbi baldır. NB(q)= (D(q)-1/4*Y(q))*100/33 D(q) – qapalı tipli test tapşırıqları üzrə doğru cavabların sayı, Y(q) – qapalı tipli test tapşırıqları üzrə yanlış cavabların sayıdır. Qeyd edək ki, hesablamanın nəticəsi mənfi alınarsa, NB(q)=0 götürülür. NB(a)=( D(a)*100/33) D(a)– açıq tipli test tapşırıqları üzrə balların cəmidir. Açıq tipli test tapşırıqları üzrə səhv cavablar düzgün cavabların nəticəsinə təsir göstərmir. Ayşə MÜSEYİB

Bu bölməyə aid digər xəbərlər

Cəbrayılın uğurlu təhsil göstəricisi – Ötənilki nəticələr

2020-10-05 10:11:00

“Koronavirusdan qəbul imtahanına sualların salınması yolverilməzdir”- Şura sədrindən ETİRAZ

2020-04-23 11:38:00

DİM şagirdlər üçün yeni onlayn imtahanlar planlaşdırır-AÇIQLAMA

2020-04-13 11:45:00

Bu il qəbul imtahanları keçirilməyəcək?-DİM-dən rəsmi cavab

2020-03-31 15:12:00

İmtahanlara ödənişsiz hazırlaşa bilərsiniz-Abituriyentlərin nəzərinə

2020-03-29 13:37:00

“Təxirə salınan imtahanlar bu tarixdə keçirilə bilər”- Ekspert RƏYİ

2020-03-23 14:34:00

IV qrup üzrə bütün ixtisasların keçid balları-BURADAN ÖYRƏNİN

2020-02-21 10:31:00

Yeni test topluları nə zaman nəşr olunacaq?-Rəsmi CAVAB

2020-01-14 12:10:00

Qəbul imtahanlarında ballar necə hesablanır?-CAVAB

2020-01-04 17:30:00

Sınaq imtahanları nə üçün az sayda keçirilir? – DİM