T.ağdamski məhlullar

1. Э.А. Мелвин- Х6103 Физическая химия Москва изд. иност. лит. 1962.

Fazalar tarazliği mövzusunun tədrisinə dair t.Ə. Ağdamski

TƏDRISINƏ DAIR
T.Ə. Ağdamski
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru k.e.d., əməkdar müəllim
Faza keçidləri və heterogen tarazlıq haqqında təlim nəzəri kimyanın mühüm bir sahəsini təşkil edir. Burada çox saylı proseslərə baxılır: buxarlanma və süblimə, maddənin buxar halından maye halına kondensləşməsi, fərdi maddələrin ərimə və kristallaşması, bərk maye və qazların həll olması, bərk maddələrin allotrop çevrilməsi. Məsələn, rombik və monoklinik kükürdlərin.

Faza keçidləri homogen (birfazalı) sistemin heterogen (çoxfazalı) sistemlərə çevrilməsi ilə müşahidə olunur. Çevrilmə əks istiqamətdə də ola bilər. Həm homogen və həm də heterogen sistemlər bir və yaxud çox komponentli ola bilər.

Fazalar tarazlığı halının temodinamiki təyini kimyəvi potensial anlayışına əsaslanır. Hibbsin fazalar qaydası və tənliyi bu anlayışa əsasən çıxarılır və eyni zamanda fazalar tarazlığı şərtini müəyyən edir.

Sistemin halının temperatur, təzyiq və tərkibdən asılılığı reaksiyanın izobara tənliyinin xüsusi halı olan Klapeyron-Klauzius tənliyi ilə ifadə olunur.

Fazalar tarazlığını aydınlaşdırmazdan əvvəl, kimyəvi tarazlıq haqqında qısa məlumat verərək, kimyəvi reaksiya və proseslərin gedişində mühüm əhəmiyyət kəsb edən bu iki növ tarazlıqların ümumi və fərqli cəhətləri göstərilməlidir, daha sonra əsas termin və anlayışlar üzərində dayanmaq lazımdır. Belə anlayışlardan biri sistemdir. Tədqiqat üçün götürülmüş bir cism və ya onun müəyyən bir hissəli, yaxud da aralarında maddə və enerji mübadiləsi olan bir neçə cism sistem adlanır.

Sabit təzyiq və temperaturda bir-birinə toxunmaqda olan qaz, maye və bərk maddələrə birlikdə sistem deyilir (balonda qaz, maddə nümunəsi, istilik maşını və s.). Əgər sistem başqa sistemlərlə maddə və enerji mübadiləsi etmirsə, xarici mühitlə heç bir əlaqəsi, qarşılıqlı təsiri olmursa belə sistemə izolə edilmiş və ya təcrid olunmuş sistem deyilir.

Faza keçidləri adətən izolə olunmayan sistemlərə aid edilir. Belə sistemlərdə istilik xaricdən udular və ya mühitə verilə bilər. Xarici təzyiqə qarşı iş girərək genişlənər və ya sıxılar.

Faza – heterogen sistemin homogen hissəsini təşkil edib, fiziki, kimyəvi, termodinamiki bircinsli mühit olub, səth bölgüsü ilə məhdudlaşır və yaxud faza sistemin mexaniki üsulla ayrıla bilən tərkib hissəsidir. Bu tərif mikroskopik və makroskopik sahələrdə bircinsli mühit baxımından bir qədər dəqiqləşdirilməlidir. İki faza səthi bölgüsündə də mürəkkəblik yaranır. Məsələn, maye-bərk və yaxud iki qarışmayan maye sərhəddində. Bunun səbəbi faza daxilində və səthi təbəqədə molekulların təsir sahəsinin qeyribərabər olmasındadır. Bu isə səthi gərilmə və adsorbsiya zamanı özünü göstərir. Lakin səthi təbəqənin qalınlığı molekulyar ölçüdə olduğundan ona ayrı faza kimi baxılmır.

Fazanın yaranması və yox olmasını təyin edən şərait təzyiq və temperaturdur, çox kompenentli sistemlərdə isə tərkib də nəzərə alınmalıdır.

Kimyəvi potensial anlayışı tarazlıq alınana qədər heterogen proseslərdə öz-özünə gedən reaksiyaların istiqamətini müəyyən etməyə imkan verir. Bu isə kimyəvi potensialın bütün fazalarda bərabər olmasına uyğun gəlir. Ona görə də kimyəvi potensiala maddənin bir fazadan çıxaraq kimyəvi potensialı az olan başqa fazaya keçməsi cəhdi kimi baxmaq olar. Məsələn, mayenin buxarlanması kimyəvi potensialın maye və buxar fazasında tarazlığın yaranmasına qədər davam edir, bərk maddənin həll olması isə kimyəvi potensialın doymuş məhlulda və kristallarda tarazlığın alınmasına qədər.

Kimyəvi potensial 1 mol komponentə aid edilir. Təmiz maddələr üçün kimyəvi potensiala verilmiş təzyiq və temperaturda Hibbs enerjisi uyğun gəlir.

Sistemin heterogen tarazlığının təsiri xarakteristikası kimyəvi qarşılıqlı təsir olmadıqda sistemin tərkib hissəsinin bir aqreqat halından başqasına keçməsi müşahidə olunduqda Hibbs qaydasında verilir. Bu qayda termodinamikanın II qanununa əsaslanır, tarazlıqda olan sistemlərə tətbiq edilir.

Heterogen sistemlərdə ümumi tarazlıq şərti aydınlaşdırılmalıdır. Heterogen sistemlərdə komponentlər arası qarşılıqlı təsir olmursa yalnız faza keçidləri, yəni komponentin bir fazadan digər fazaya keçməsi prosesi baş verirsə belə hala fazalar tarazlığı deyilir. Heterogen sistemlərdə ümumi tarazlıq şərtini müəyyən etmək üçün fərz edək ki, α və β fazalarından ibarət olan sistem verilmiş və fazalar bir neçə komponentlərdən ibarətdir. Bu komponentlərdən birini i ilə işarə edək. Sabit təzyiq və temperaturda sonsuz kiçik miqdar dn_i mol maddə α fazadan β fazaya keçir. Komponentin α fazadakı kimyəvi potensialını μ_i (α) və β fazadakı kimyəvi potensialını isə μ_i (β) ilə işarə edək. Belə keçid nəticəsində α fazasının Hibbs enerjisi dG (α) = μ_i (α) . dn_i (α) qədər azalar və β fazasının Hibbs enerjisi isə dG (β) = μ_i (β) . dn_i (β) qədər artar. Bütün sistemin Hibbs enerjisinin ümumi dəyişgənliyi dG aşağıdakı tənliklə göstərilir:
dG= dG (α) + dG (β) = μ_i (α) dn_i (α) + μ_i (β) . dn_i (β)
Burada, dn_i-nin hər iki qiyməti bərabər olub, lakin işarə etibarilə əksdir. dn_i (α) = -dn_i (β) ; dn_i (β) >0 olur. Buradan yazmaq olar ki, dG= (μ_i (β) – μ_i (α) )dn_i, prosesin tarazlıq halında dG=0 olduğundan μ_i (α) =μ_i (β) alınar. Bu onu göstərir ki, i komponentinin α və β fazalar arası paylanarkən tarazlıq şərti hər iki komponentlərin kimyəvi potensiallarının bərabər olması ilə müəyyən edilir. Bu nəticə sistemdəki bütün fazalara və fazalardakı bütün komponentlərə aiddir. Beləliklə, heterogen sistem neçə komponentdən və fazadan təşkil olunursa olunsun fazalar arası tarazlıq şərti istənilən komponentin kimyəvi potensialının bütün fazalarda eyni olması ilə təyin edilir.

Sabit temperaturda ideal qazlar üçün komponentin kimyəvi potensialının porsial təzyiqdən asılılığı aşağıdakı münasibətlə təyin edilir.

μ_i= k_Gi+ RTlnP_i
Bu tənlik göstərir ki, qazın təzyiqi nə qədər yüksək olarsa, onun kimyəvi potensialı da o qədər yüksək olar ki, bu da komponentin fazadan çıxmasını asanlaşdırır.

İdeal qaz qanunları tətbiq edilə bilməyən qazlar üçün göstərilən münasibət dəqiq olmur. Bu halda tənlikdə təzyiq əvəzinə uçuculuq xassəsindən istifadə olunmalıdır.

Yəni
μ_i= G_i= k_Gi+ RTlnf_i
Bərk və maye halda olan maddələr üçün kimyəvi potensial ilə başqa xassələr arasında sadə münasibətlər məlum deyildir, lakin bu hal üçün də kimyəvi potensial komponentin fazadan çıxa bilməsi qabiliyyətini göstərir. Buna əsasən heterogen sistemlərdə fazalar arası tarazlıq şərti kimyəvi potensial ilə sadə və ümumi şəkildə ifadə olunur.

Fazalar arası tarazlıqda verilən komponentin kimyəvi potensialı bütün fazalarda bərabər olduğundan təbiidir ki, onda bərk cism və buxar və yaxud maye və buxar tarazlıqda olduqda komponentin kimyəvi potensialı hər iki fazada eyni olmalıdır. Buradan belə bir mühüm nəticə çıxır ki, komponentin doymuş buxar təzyiqi komponentin kimyəvi potensialını yalnız buxar halında deyil, eləcə də onunla tarazlıqda olan bərk cism və yaxud maye ilə xarakterizə olunur.

Fazaların sayı iki və daha çox olduqda tarazlıq şərti ona gətirir ki, hər bir komponentin doymuş buxar təzyiqi bütün fazalar üçün eyni olmalıdır.

Hibbsin fazalar qaydası sistemin fazalarının komponentlərinin və asılı olmayan parametrlərinin sayını bir-biri ilə əlaqələndirir, aşağıdakı tənliklə ifadə olunur:

C= k-Ф+2
Burada, C-sistemin termodinamiki sərbəstlik dərəcəsi olub, bir-birindən asılı olmayaraq dəyişilə bilən amillərin daha çox miqdarını təyin edir. Hibbsin fazalar qaydası aşağıdakı kimi ifadə olunur:

Tarazlıqda olan termodinamiki sistemin sərbəstlik dərəcəsinin sayı asılı olmayan komponentlərin sayı minus, fazaların sayı üstə gəl ikiyə bərabərdir. Fazalar qaydası göstərir ki, komponentlərin sayı artdıqca sərbəstlik dərəcəsi artır, sistemin fazalarının sayı artdıqca isə azalır. O, mənfi kəmiyyət ola bilmədiyindən fazalar qaydası bir çox hallarda daha ümumi şəkildə   k+2 tənliyi ilə ifadə olunur.

Sistem təsnif olunarkən qəbul olunmuşdur ki, fazaların sayına görə bir fazalı, iki fazalı, üç fazalı və s. asılı olmayan komponentlərin sayına görə bir komponentli, iki komponentli və s. sistemlərə bölünsün. Sərbəstlik dərəcəsinin sayı sistemin variantlığını müəyyən edir. Bu əlamətə görə sistemlər variantsız (C=0), monovariantlı və ya birvariantlı (C=1), divariantlı və ya ikivariantlı (C=2) və s. sistemlərə təsnif olunur. Sərbəstlik dərəcəsi yüksək olan sistemlər polivariant və ya çoxvariantlı sistemlər adlanır.

Misal. Su və natrium xloriddən ibarət olan sistemdə fazaların ən çox miqdarını təyin edin.

Həlli: Bu sistemdə iki komponent vardır. Deməli, k=2 olduğundan C=k-+2; tənliyinə görə C=4- olur. Fazanın ən çox miqdarı sərbəstlik dərəcəsinin ən kiçik miqdarına uyğun gəlir. Sərbəstlik dərəcəsinin sayı mənfi kəmiyyət ola bilmədiyindən, onun ən kiçik qiyməti C=0 olar. Nəticədə fazaların ən çox sayı =4 olur. Verilmiş sistem bu şəraiti o zaman ödəyir ki, natrium xlorid məhlulu suda buz, bərk duz və su buxarı ilə tarazlıqda olur. Bu halda sistem variantsız olub, müəyyən təzyiq, temperatur və məhlulun qatılığında yaranır.

Fazalar qaydası Hibbs tərəfindən 1876-cı ildə verilmişdir. Hazırda bu qaydanın ifadə olunması bir qədər geniş verilə bilər. Fazalar qaydasında çıxan nəticəyə görə C=k-+2 tənliyindəki iki kəmiyyəti sistemin tarazlıq halına xarici amillərdən təzyiq və temperaturun təsirini göstərir. Lakin elə sistemlər ola bilər ki, onun tarazlıq halına başqa amillər də təsir edə bilər (elektrik və maqnit sahələri, cazibə sahəsi). Bu halda göstərilən tənlikdə iki əvəzinə xarici amilləri göstərən başqa ədəd daxil olunmalıdır. Sistemin tarazlığına təsir edən amilləri n ilə göstərsək bu zaman fazalar qaydasının tənliyinin ümumi ifadəsi aşağıdakı kimi olar:

C+=k+n
Sərbəstlik dərəcəsinin sayı ilə fazaların sayının cəmi komponentlərin sayı ilə tarazlığa təsir edən xarici amillərin cəminə bərabərdir.

Bu ifadədən görünür ki, sərbəstlik dərəcəsi sıfra bərabər olduqda C=0, fazaların sayı k+n çox ola bilməz, ümumi halda k+n olur. Bir çox sistemlərdə təzyiq və temperaturun dəyişməsi tarazlığa təsir göstərmir. Məsələn, kondensləşmiş sistemlərdə təzyiqin az dəyişməsi tarazlığa təsir etmir. Bu zaman sərbəstlik dərəcəsinin sayı bir ədəd azalır ki, fazalar qaydasının tənliyi aşağıdakı şəkli alır:

C=k-+1
Tapşırıq. Təsəvvür edək ki, içərisində su olan stəkana buz parçası daxil etmişik. Bu sistemin sərbəstlik dərəcəsi neçəyə bərabər olar?

Əgər biz hesablamanı fazalar qaydasına əsasən aparsaq bu zaman C=1-2+2=1 alınar ki, onda səhv etmiş olarıq, çünki, o tarazlıqda olan sistem üçün dəqiqdir. Aydındır ki, buz otaq temperaturunda çox qala bilməz. Tarazlıq halında suya çevrilər. Bu zaman sistem yalnız birkomponentli deyil, həm də birfazalı olur. Tarazlıq halında sərbəstlik dərəcəsinin sayı C=1-1+2=2 olar.

Fazalar tarazlığı və fazalar qaydasının tətbiqi hal diaqramları vasitəsilə aparılır.

Sistemin şəraitdən (təzyiq, temperatur, tərkib) asılı olaraq hansı faza halında olmasını göstərən diaqram hal diaqramı adlanır. Daha çox işlədilən hal diaqramları təzyiq-tərkib, temperatur-tərkib və təzyiq-temperatur hal diaqramlarıdır. Onlardan istifadə edərək bir, iki komponentli sistemlərin hal diaqramları qurularaq fazalar tarazlığı öyrənilir.

Faza keçidləri zamanı tarazlıq münasibətləri Klapeyron-Klauzius tənliyi vasitəsilə aydınlaşdırılır.

Burada L-fazalar çevrilməsi istiliyi (buxarlanma, ərimə, süblimə, polimorf çevrilmə və s.).

v- proses zamanı həcm dəyişkənliyidir.

nisbəti fazalar arası tarazlıq saxlamadığı şəraitdə temperatur ilə təzyiqin dəyişikliyini əlaqələndirir.

Faza keçidləri bir neçə növ ola bilər. Tarazlıqda olan fazaların kimyəvi potensiallarını və yaxud izobar potensiallarının biri birinə bərabər olması və maddənin bir fazadan digərinə keçməsi zamanı həcmin və entropiyanın dəyişməsi baş verdiyi hal birinci növ fazalar çevrilməsi adlanır. Bunlara aqreqat hal çevrilmələrini, ərimə, buxarlanma, süblimasiya və b. aiddir.

Ərimə istiliyi bərk fazadan maye fazaya keçmə istiliyidir ki, həmişə müsbət olur. Maye fazanın həcmi eyni miqdar bərk fazanın həcmindən az və ya çox ola bilər. Buna əsasən demək olar ki, tənlikdəki və ya nisbətləri müsbət və ya mənfi ola bilər. Bu o deməkdir ki, ərimə istiliyi təzyiqin artması ilə artıb azala bilər. – çox maddələr üçün müsbətdir. Sıxlığı ərimə temperaturunda bərk fazadan çox olan maddələr üçün (su, bismut) mənfi kəmiyyətdir.

Buxarlanma istiliyi ərimə istiliyi kimi müsbət kəmiyyət olub, maye fazanın buxar halına keçməsi istiliyidir. Bu halda qazın həcmi mayenin həcmindən böyük olduğuna görə tənlikdəki və ya nisbətləri müsbət olur. Bu onu göstərir ki, buxarlanma istiliyi təzyiqin artması ilə artır, temperaturun artması ilə azalır.

Müxtəlif mayelərin buxarlanma istilikləri onların normal qaynama temperaturu ilə qanunauyğun əlaqələnir. Trauton qaydasına görə müxtəlif mayelərin molyar buxarlanma istilikləri L_qayn., normal qaynama temperaturu T_qayn. ilə düz mütənasibdir:

K_qayn mütənasiblik əmsalı olub Truton əmsalı adlanır. Əksəriyyət mayelər üçün 20-22 bərabər olur. Assosasiya edən mayelər üçün sabitin qiyməti böyükdür.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Э.А. Мелвин- Х6103 Физическая химия Москва изд. иност. лит. 1962.

2. А.Т. Стромберг, Д.П. Семченко Физическая химия Москва Высшая школа 1988.

3. T.Ə. Ağdamski Kimyəvi termodinamika və tarazlıq Bakı 1991.
4. T.Ə.Ağdamski. Məhlullar, Bakı, 1997

Фазовые равновесия
Проф. Т.А. Агдамский
АННОТАЦИЯ
Учение о фазовых переходах и гетерогенных равновеснях представляет собой довольно объемистую и разнообразную главу теоретической химии. В статье изложены основные положения состояния равновесия, правил фаз Гиббса определяющие условия фазовых равновесий.

Phase equilibria
SUMMARY
T.A. Agdamsky
The doctrine of the phase transitions and Heterogeneous Equilibrium is a rather large and diverse section of theoretical chemistry. The article describes the main provisions of the state of equilibrium, Gibbs phase rule defining the conditions of phase equilibria.

Açar sözlər: faza, sərbəstlik dərəcəsi, hal diaqramı

Ключевые слова: фаза, степень свободы, диаграмма состояний

Key words: phase, the degree of freedom, the state diagram

Əhməd Ağdamski

Əhməd Bəşir oğlu Bədəlbəyli (Ağdamski) (5 yanvar 1884, Ağdam-1 aprel 1954, Ağdaş) — Azərbaycan opera müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943). Üzeyir Hacıbəylinin xalası oğludur. [1]

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı və təbliği sahəsində əvəzsiz rolu olan şəxsiyyətlərdən biri də Əhməd Ağdamski idi. Xalqın qəlbində teatra, peşəkar musiqiyə maraq oyatmaq, bu musiqinin yayılması və inkişafı yollarını tapmaq onu və o dövrün ziyalılarını mütəmadi düşündürən vacib məsələlərdən ən başlıcası idi.

Mündəricat

1884-cü ilin soyuq qış günü, yəni yanvar ayının 5-də Ağdam şəhərində ziyalı ailəsində dünyaya göz açmışdı. Əhməd Bəşir oğlu Bədəlbəyli hələ kiçik yaşlarında ikən teatra çox böyük maraq göstərirdi. O, teatr həvəskarları dərnəyinin, xalq mərasim tamaşalarının fəal iştirakçıları sırasında öz bacarığını səylə nümayiş etdirirdi. 1910-cu ildə “Nicat” Xeyriyyə Cəmiyyətinin teatr truppasında səhnə fəaliyyətinə başlamışdır. Teatrda çalışdığı illərdə o, Hüseynqulu Sarabski, Hüseyn Ərəblinski, Mirzəağa Əliyev, H.Hacıbababəyov və sair sənət fədailəri ilə dostluq, əməkdaşlıq edirdi. Üzeyir Hacıbəyov teatr səhnəsində qadın aktrisaları olmadığı üçün çalışırdı ki, öz opera və musiqili komediyalarında qadın rolları az olsun və ya heç olmasın. Bu isə necə deyərlər, vəziyyətdən çıxış yolu demək deyildir. Şərq aləminin ilk operası olan “Leyli və Məcnun” operasını səhnəyə qoyanda başlıca məsələ Leyli rolunun ifaçısını tapmaq idi.

“Leyli və Məcnun” operasının 1909-cu ildəki proqramı. Ağdamskinin adı “Leyli” rolunda “Miri” kimi qeyd olunub

Üzeyir bəyin anası Şirin xanımla Əhməd Bədəlbəylinin anası Əzizə xanım doğma bacı idilər. Üzeyir bəy xalası oğluna üz tutur. O zaman onun ən böyük arzusu müəllim olmaq idi, lakin teatra olan məhəbbət onu səhnəyə gətirib çıxarır. O illərdə Əhməd tələbə idi, tələbələrin teatrda oynamaları bir yana, axşam tamaşalarına baxması üçün belə xüsusi icazə olmalıydı. Belə bir icazə alınır və Əhməd bəy Leylini oynamağa başlayır. Tanınmasın deyə, adını “Miri” yazdırır. [2] Sonralar isə səhnə təxəllüsü olaraq özünə Ağdamski familiyasını götürür.

1915-ci il 116 saylı “Kaspi” qəzetində:

“Bu gecə Leyli rolunda çıxan Ağdamski öz istedadının ən yüksək mərhələsində idi. Artistin səsi əla idi. Tamaşaçılar onu arası kəsilmədən alqışlayırdılar”.

Ağdamski “Leyli” rolunu ifa edərkən

Dəfələrlə səhnədən düşməyən “Leyli və Məcnun” operasında baş rolların ifaçılarının ifasını 1916-cı il 22 dekabr tarixli “Kaspi” qəzeti öz səhifələrində belə yazır: “Leyli rolunda ölüm səhnəsini xüsusi ilhamla oynayan Ağdamski Sarabskiyə çox gözəl tərəf-müqabil idi”.

Onun çıxışı Üzeyir Hacıbəyovun xoşuna gəlir və sonralar o, bəstəkarın əsərlərində baş rolların ifaçısına çevrilir. Beləliklə o, inqilabdan əvvəlki Azərbaycan opera və musiqili komediya teatrı səhnələrində ilk dəfə qadın rollarının ifaçısı kimi tanınmışdır. O, qadın rollarını elə aktyorluq məharətilə ifa edirdi ki, hətta tamaşadan sonra qadın kimi ona çiçək göndərənlər də az olmurdu. Onun oynadığı qadın rollarının hamısı xarakter etibarilə bir-birindən fərqlənirdi. Bu obrazların hər birini tamam ayrı səpkidə oynayırdı. Tək oyun tərzi yox, hətta səsi də dəyişilirdi. O, düz 12 il səhnəyə qadın qiyafəsində, qadın geyimində çıxdı. Üzeyir Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operasında Leyli, “Əsli və Kərəm”də Əsli, “O olmasın, bu olsun”da Gülnaz, “Arşın mal alan”da Gülçöhrə, “Ər və arvad”da Minnət, “Rüstəm və Söhrab”da Təhminə, “Şah Abbas və Xurşudbanu”da kəndli qızı və s. onun əsas rolları kimi opera tarixinə düşmüşdür. [3]

Onun bir artist kimi yüksək keyfiyyətlərindən biri də oynaya bilməyəcəyi roldan bacarıqla imtina etməsi idi. Üzeyir bəy istəyirdi “Şeyx Sənan”da Xumarı Əhməd oynasın, lakin opera sırf muğam operası olmadığı üçün oxumaqda çətinlik çəkəcəyini əvvəlcədən hiss edən Ağdamski Xumardan boyun qaçırdı.

20-ci illərin əvvəllərində, artıq oxumadığı vaxtlarda belə Ə.Ağdamski bekar dayanmırdı. O zamanlar Əhməd bəy orkestrdə tar çalırdı. Sonralar Leyli rolunun daha bir kişi ifaçısı yarandı – Hüseynağa Hacıbababəyov idi.

1934-cü ildən başlayaraq ömrünün sonunadək, yəni 1954-cü il aprel ayının 1-nə kimi Əhməd Ağdamski pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olur. O, Ağdaş rayonunun musiqi məktəbində tardan dərs verirdi. Ağdaşa gəldiyi gündən rayon ziyalıları arasında hörmət qazanaraq və el məclislərində yaxından iştirak edirdi. Rayona gəldiyi gündən Ə. Ağdamski kaman ustası, gözəl musiqiçi Habil Əliyevgilin evində kirayənişin qalmışdır. Uşaqlıq çağlarından Habil Əliyev onu “Əhməd əmi” deyə çağırmış, indi də xatirələrində “Əhməd əmi” kimi qalıb. Sirr deyil ki, Habil Əliyevin musiqiyə gəlişində, müşayiətçi kimi yetişməsində də Əhməd müəllimin faydalı məsləhətləri və tövsiyələri çox böyük rol oynamışdır. Onun fədakar əməyinin bəhrəsi olaraq hökumətimiz tərəfindən 1943-cü ildə Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür.

Onu da qeyd edim ki, müraciət etdiyim bəzi əlaqədar təşkilatlarda Ə.Adamskinin həyat və yaradıcılığını, pedaqoji fəaliyyətini əks etdirən materiallar demək olar ki, yox səviyyəsindədir. Onun ailə üzvlərilə əlaqə yaratmaq mümkün olmadığı üçün Habil Əliyevə müraciət edib və o illərlə bağlı söylədiyi xatirələri qələmə alıram. Habil Əliyev sənətə gəlişini belə xatırlayır.

Xoşbəxt o insandır ki, ölümündən sonra onu həmişə xoş xatirələrlə xatırlasınlar. Onun səhnəmizə, mədəniyyət tariximizə fədakar, minnətsiz xidmətləri nəsildən-nəslə ötürüləcəkdir.

Ağdamski ailəsi ilə, 1935 il
Filmoqrafiya

1. Arşın mal alan (film, 1917) — Gülçöhrə (tammetrajlı bədii film)

Nəsil şəcərəsi

İstinadlar

1. ↑ . 2018-05-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2018-03-08 .
2. ↑ Xəzər TV (10.03.2021). “Teatrın Tarixi / Səhər Mərkəzi” (azərb.). Youtube.com . İstifadə tarixi: 2021-03-10 .
3. ↑ “Qadın psixologiyasının teatr metaforası”. Əbdül Əlizadə. Qadın psixologiyası. Bakı: Təhsil, 2015. — səh. 235–236.

• Ustadlarimizin xatirəsinə : Əhməd Ağdamski – 115 il. “Milli operamızın ilk Leylisi kim olub?”
• Əhməd Ağdamski
• Əhməd Ağdamski 2012-01-06 at the Wayback Machine
• Leyli həsrəti, Kərəm yanğısı… 2007-10-08 at the Wayback Machine
• Əfrasiyab Bədəlbəyli — Əhməd Ağdamski barədə çıxışı
• Ənvər Çingizoğlu, Bədəlbəylilər (Miriyevlər), “Soy” еlmi-kütləvi dərgi, 2009, №5, səh.34–48.
• Şuşanın ilk “gözəl Leylisi”…

Həmçinin bax

• Telman Ağdamski
• Məmməd Ağdamski
• Kamilə Ağdamskaya
• Bədəlbəylilər

Avqust 10, 2021
Ən son məqalələr

Nyu-Cersi

Nyu-Cersi rus incəsənəti muzeyi

Nyu-Hempşir

Nyu-York

Nyu-York (dəqiqləşdirmə)

Nyu-York (ştat)

Nyu-York (şəhər)

Nyu-York Elmlər Akademiyası

Nyu-York Fond Birjası

Nyu-York Niks

Ən çox oxunan

Qrin-park

Qrin Benk teleskopu

Qrin kard

Qrinok

Qrind

əhməd, ağdamski, əhməd, bəşir, oğlu, bədəlbəyli, ağdamski, yanvar, 1884, ağdam, aprel, 1954, ağdaş, azərbaycan, opera, müğənnisi, azərbaycan, əməkdar, incəsənət, xadimi, 1943, üzeyir, hacıbəylinin, xalası, oğludur, əhməd, bədəlbəyliəhməd, bəşir, oğlu, bədəlbəy. Ehmed Besir oglu Bedelbeyli Agdamski 5 yanvar 1884 Agdam 1 aprel 1954 Agdas Azerbaycan opera mugennisi Azerbaycan SSR Emekdar Incesenet Xadimi 1943 Uzeyir Hacibeylinin xalasi ogludur 1 Ehmed BedelbeyliEhmed Besir oglu Bedelbeyli Agdamski Umumi melumatlarDogum tarixi 5 yanvar 1884 1884 01 05 Dogum yeri Susa Susa qezasi Yelizavetpol quberniyasi Rusiya ImperiyasiVefat tarixi 1 aprel 1954 1954 04 01 70 yasinda Vefat yeri Agdas Agdas rayonu Azerbaycan SSR SSRIVetendasligi Rusiya Imperiyasi AXC SSRIMusiqici melumatlariFealiyyeti mugenni aktyor pedaqoqJanr operaSes tembri tenorMukafatlari Vikianbarda elaqeli mediafayllarXX esrin evvellerinde Azerbaycan medeniyyetinin inkisafi ve tebligi sahesinde evezsiz rolu olan sexsiyyetlerden biri de Ehmed Agdamski idi Xalqin qelbinde teatra pesekar musiqiye maraq oyatmaq bu musiqinin yayilmasi ve inkisafi yollarini tapmaq onu ve o dovrun ziyalilarini mutemadi dusunduren vacib meselelerden en baslicasi idi Mundericat 1 Heyati 2 Filmoqrafiya 3 Nesil seceresi 4 Istinadlar 5 Menbe 6 Hemcinin baxHeyati Redakte1884 cu ilin soyuq qis gunu yeni yanvar ayinin 5 de Agdam seherinde ziyali ailesinde dunyaya goz acmisdi Ehmed Besir oglu Bedelbeyli hele kicik yaslarinda iken teatra cox boyuk maraq gosterirdi O teatr heveskarlari derneyinin xalq merasim tamasalarinin feal istirakcilari sirasinda oz bacarigini seyle numayis etdirirdi 1910 cu ilde Nicat Xeyriyye Cemiyyetinin teatr truppasinda sehne fealiyyetine baslamisdir Teatrda calisdigi illerde o Huseynqulu Sarabski Huseyn Ereblinski Mirzeaga Eliyev H Hacibababeyov ve sair senet fedaileri ile dostluq emekdasliq edirdi Uzeyir Hacibeyov teatr sehnesinde qadin aktrisalari olmadigi ucun calisirdi ki oz opera ve musiqili komediyalarinda qadin rollari az olsun ve ya hec olmasin Bu ise nece deyerler veziyyetden cixis yolu demek deyildir Serq aleminin ilk operasi olan Leyli ve Mecnun operasini sehneye qoyanda baslica mesele Leyli rolunun ifacisini tapmaq idi Leyli ve Mecnun operasinin 1909 cu ildeki proqrami Agdamskinin adi Leyli rolunda Miri kimi qeyd olunub Uzeyir beyin anasi Sirin xanimla Ehmed Bedelbeylinin anasi Ezize xanim dogma baci idiler Uzeyir bey xalasi ogluna uz tutur O zaman onun en boyuk arzusu muellim olmaq idi lakin teatra olan mehebbet onu sehneye getirib cixarir O illerde Ehmed telebe idi telebelerin teatrda oynamalari bir yana axsam tamasalarina baxmasi ucun bele xususi icaze olmaliydi Bele bir icaze alinir ve Ehmed bey Leylini oynamaga baslayir Taninmasin deye adini Miri yazdirir 2 Sonralar ise sehne texellusu olaraq ozune Agdamski familiyasini goturur 1915 ci il 116 sayli Kaspi qezetinde Bu gece Leyli rolunda cixan Agdamski oz istedadinin en yuksek merhelesinde idi Artistin sesi ela idi Tamasacilar onu arasi kesilmeden alqislayirdilar Agdamski Leyli rolunu ifa ederken Defelerle sehneden dusmeyen Leyli ve Mecnun operasinda bas rollarin ifacilarinin ifasini 1916 ci il 22 dekabr tarixli Kaspi qezeti oz sehifelerinde bele yazir Leyli rolunda olum sehnesini xususi ilhamla oynayan Agdamski Sarabskiye cox gozel teref muqabil idi Onun cixisi Uzeyir Hacibeyovun xosuna gelir ve sonralar o bestekarin eserlerinde bas rollarin ifacisina cevrilir Belelikle o inqilabdan evvelki Azerbaycan opera ve musiqili komediya teatri sehnelerinde ilk defe qadin rollarinin ifacisi kimi taninmisdir O qadin rollarini ele aktyorluq meharetile ifa edirdi ki hetta tamasadan sonra qadin kimi ona cicek gonderenler de az olmurdu Onun oynadigi qadin rollarinin hamisi xarakter etibarile bir birinden ferqlenirdi Bu obrazlarin her birini tamam ayri sepkide oynayirdi Tek oyun terzi yox hetta sesi de deyisilirdi O duz 12 il sehneye qadin qiyafesinde qadin geyiminde cixdi Uzeyir Hacibeyovun Leyli ve Mecnun operasinda Leyli Esli ve Kerem de Esli O olmasin bu olsun da Gulnaz Arsin mal alan da Gulcohre Er ve arvad da Minnet Rustem ve Sohrab da Tehmine Sah Abbas ve Xursudbanu da kendli qizi ve s onun esas rollari kimi opera tarixine dusmusdur 3 Onun bir artist kimi yuksek keyfiyyetlerinden biri de oynaya bilmeyeceyi roldan bacariqla imtina etmesi idi Uzeyir bey isteyirdi Seyx Senan da Xumari Ehmed oynasin lakin opera sirf mugam operasi olmadigi ucun oxumaqda cetinlik cekeceyini evvelceden hiss eden Agdamski Xumardan boyun qacirdi 20 ci illerin evvellerinde artiq oxumadigi vaxtlarda bele E Agdamski bekar dayanmirdi O zamanlar Ehmed bey orkestrde tar calirdi Sonralar Leyli rolunun daha bir kisi ifacisi yarandi Huseynaga Hacibababeyov idi 1934 cu ilden baslayaraq omrunun sonunadek yeni 1954 cu il aprel ayinin 1 ne kimi Ehmed Agdamski pedaqoji fealiyyetle mesgul olur O Agdas rayonunun musiqi mektebinde tardan ders verirdi Agdasa geldiyi gunden rayon ziyalilari arasinda hormet qazanaraq ve el meclislerinde yaxindan istirak edirdi Rayona geldiyi gunden E Agdamski kaman ustasi gozel musiqici Habil Eliyevgilin evinde kirayenisin qalmisdir Usaqliq caglarindan Habil Eliyev onu Ehmed emi deye cagirmis indi de xatirelerinde Ehmed emi kimi qalib Sirr deyil ki Habil Eliyevin musiqiye gelisinde musayietci kimi yetismesinde de Ehmed muellimin faydali meslehetleri ve tovsiyeleri cox boyuk rol oynamisdir Onun fedakar emeyinin behresi olaraq hokumetimiz terefinden 1943 cu ilde Azerbaycan Respublikasinin emekdar incesenet xadimi fexri adina layiq gorulmusdur Onu da qeyd edim ki muraciet etdiyim bezi elaqedar teskilatlarda E Adamskinin heyat ve yaradiciligini pedaqoji fealiyyetini eks etdiren materiallar demek olar ki yox seviyyesindedir Onun aile uzvlerile elaqe yaratmaq mumkun olmadigi ucun Habil Eliyeve muraciet edib ve o illerle bagli soylediyi xatireleri qeleme aliram Habil Eliyev senete gelisini bele xatirlayir Xosbext o insandir ki olumunden sonra onu hemise xos xatirelerle xatirlasinlar Onun sehnemize medeniyyet tariximize fedakar minnetsiz xidmetleri nesilden nesle oturulecekdir Agdamski ailesi ile 1935 ilFilmoqrafiya RedakteArsin mal alan film 1917 Gulcohre tammetrajli bedii film Nesil seceresi Redakte Besir bey Bedelbeyli Ezize xanim Sirinbeyim xanim 1853 1939 Ebdulhuseyn beyHacibeyov 1842 1901 Bedel bey Bedelbeyli 1875 1932 Rehime xanim Ehmed bey Bedelbeyli 1884 1954 Zulfuqar bey Hacibeyov 1884 1950 Uzeyir beyHacibeyov 1885 1948 Ceyhun Hacibeyli 1891 1962 Efrasiyab Bedelbeyli 1907 1976 Davud Bedelbeyli Turqut Bedelbeyli Mesture Bedelbeyli Semsi Bedelbeyli 1911 1987 MemmedAgdamski d 1934 TelmanAgdamski d 1936 Niyazi Hacibeyov 1912 1984 Ferhad Bedelbeyli d 1947 Istinadlar Redakte Arxivlenmis suret 2018 05 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 03 08 Xezer TV 10 03 2021 Teatrin Tarixi Seher Merkezi azerb Youtube com Istifade tarixi 2021 03 10 Qadin psixologiyasinin teatr metaforasi Ebdul Elizade Qadin psixologiyasi Baki Tehsil 2015 seh 235 236 Menbe RedakteUstadlarimizin xatiresine Ehmed Agdamski 115 il Milli operamizin ilk Leylisi kim olub Ehmed Agdamski Ehmed Agdamski Arxivlesdirilib 2012 01 06 at the Wayback Machine Leyli hesreti Kerem yangisi Arxivlesdirilib 2007 10 08 at the Wayback Machine Efrasiyab Bedelbeyli Ehmed Agdamski barede cixisi Enver Cingizoglu Bedelbeyliler Miriyevler Soy elmi kutlevi dergi 2009 5 seh 34 48 Susanin ilk gozel Leylisi Hemcinin bax RedakteTelman Agdamski Memmed Agdamski Kamile Agdamskaya BedelbeylilerMenbe https az wikipedia org w index php title Ehmed Agdamski amp oldid 6070071, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Məhlullar

Məhlulların məlum olan bütün növlərini dispers sistemlərə aid edirlər. Bir maddənin kiçik hissəciklər şəklində başqa maddə mühitində paylanmasından alınan sistemə dispers sistem deyilir. Paylanan maddə dispers faza, mühit isə dispers mühit adlanır
Aqreqat halına görə məhlullar maye, bərk, qaz halıda olurlar. Məsələn: duzların suda məhlulu, mis ilə nikelin ərintisi,qaz qarışığı məhluldur.
Təbiətdə və texnikada maye məhlulların rolu böyükdür.Təbii sular,qan,limfa və fizioloji mayelər məhluldur;qidanın mənimsənilməsi onun məhlula keçməsi nəticəsində mümkün olur;kimyəvi çevrilmələrin çoxu mühiti maye olan müxtəlif məhlullarla bağlıdır.Həll olan maddə və həlledici eyni aqreqat halında olduqda çoxluq təşkil edən maddə həlledici hesab edilir.
Həqiqi məhlullardan əsas xüsusiyətlərindən biri odur ki,onlar həllolan maddə ilə həlledicinin sadəcə olaraq toxunmasından əmələ gəlir.Bu isə öz-özünə baş verən qarşılıqlı diffuziya prosesi ilə əlaqədardır.Qarışdırma,çalxalama və başqa mexaniki təsir isə məhlulun əmələgəlmə prosesini yalnız sürətləndirir.
Maddənin həllolma qabiliyyəti onun müəyyən həlledicidə həll olması xassəsidir.Həllolma qabiliyyəti müəyyən temperaturda maddənin 100 q həlledicidə həll olan maksimum miqdarı ilə ifadə olunur.
Suda həllolmalarına görə bütün maddələri 3 qrupa bölürlər:yaxşı həll olan ,pis həll olan,və praktiki olaraq həll olmayan maddələr.
Maddələrin suda həll olması ilk növbədə onun təbiətindən asılıdır.Müəyyən edilmişdir ki,qeyri-polyar və ya az polyar həlledicilərdə elə maddələr yaxşı həll olur ki,onların molekulları qeyri-polyar və ya az polyar olsun.Belə həlledicilərdə polyarlığı çox olan maddələr az, ion quruluşlu olan maddələr isə praktiki olaraq həll olmur.Əksinə ,polyarlıq dərəcəsi nisbətən çox olan həlledicilər polyar və ion tipli maddələri yaxşı,qeyri-polyar maddələri isə pis həll edir.
Bərk maddələrdən nitrat vı nitritlər,ammonium və qələvi metalların bütün duzları,sulfat turşusunun dəmir,manqan,sink,aluminium və mislə əmələ gətirdiyi duzlar suda yaxşı həll olur.Sulfat turşusunun barium və qurquşunla ,sulfid turşusunun isə ağır metallarla əmələ gətirdiyi duzlar suda praktiki olaraq həll olmur.
Temperatur artıqda bəzi bərk maddələrin,məsələn,kalium-nitratın ,ammonium-nitratın həll olma qabiliyyəti artır.

Raul prinsipləri
Qapalı qabda mayenin buxarlanması ilə buxarın kondesləşərək yeniden mayeyə çevrilməsi arasında tarazlıq yarandıqda maye üzərindəki buxara doymuş buxar deyilir.Buxarlanma endotemik proses olduğundan,Le-Şateyle prinsipinə əsasən,temperaturun artması buxarəmələgəlmə prosesini sürətləndirir və buna görə də buxarın təzyiqi artır.
Fransız alimi F.M.Raul uçucu olmayan qeyri-elektrolitlərin duru məhlularının buxar təzyiqini öyrənərək 1887-ci ildə qanun vermişdir:
Həlledicinin məhlul üzərindəki buxar təzyiqinin nisbi azalması, həll olan maddənin mol sayının məhlulda olan molların ümumi sayına olan nisbətinə bərabərdir.

Raul müəyyən etmişdir ki,buxar təzyiqinin nisbi azalması 0C ilə 20C arasında temperaturdan asılı deyildir.
Uçucu olmayan qeyri-elektrolitlərin duru məhlulları üzərində həlledicinin buxar təzyiqinin nisbi azalması həll olan maddənin mollarının sayı ilə düz mütənasibdir.
Raulun 1-ci qanunu yalnız uçucu olmayan qeyri-elektrolitlərin duru məhlulları üçün doğrudur.

RAULUNN 2-Cİ QANUNU
Həllediciyə nisbətn məhlulların buxar təzyiqinin azalması ilə əlaqədar olaraq,onların donma və qaynama temperaturu da dəyişir.Belə ki,məhlul saf həllediciyə nisbətən aşağı temperaturda donur və yüksək temperaturda qaynayır.Maddənin eyni vaxtda həm maye,həm də bərk halda mövcud olduğu temperatura donma teperaturu deyilir.Lakin hər iki fazanın birlikdə qala bilməsi üçün həmin temperaturda onların buxar təzyiqləri bərabər olmalıdır.
Məhlulların donma və qaynama temperaturunu öyrənərək,Raul aşağıdakı 2-ci qanununu vermişdir:
Donma temperaturunun azalması və qaynama temperaturunun artması məhlulun molyar qatılığı ilə düz mütənasibdir.