Fizika, 7 synp, Habibullaýew P. K, Baýdedaýew A, Bahromow A. D, 2017

taraqqiyotda davom etayogan taraqqiyotini inson ongiga singdirib borish uchun ham fizikani fan tarixi bilan biog’lab o’rganish muximdir. Fizika tarixi fani fizikaviy bilimlarning ajralmas bir qismdir.

O’zbekistonning birinchi prеzidеnti I.A. Karimovning “Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q” asarida tarixiy voqеlikka munosabat masalasi

Тохирова, Г. С. O’zbekistonning birinchi prеzidеnti I.A. Karimovning “Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q” asarida tarixiy voqеlikka munosabat masalasi / Г. С. Тохирова. — Текст : непосредственный // Образование и воспитание. — 2018. — № 3.1 (18.1). — С. 26-28. — URL: https://moluch.ru/th/4/archive/94/3373/ (дата обращения: 23.03.2023).

Mustaqillikka erishgandan so’ng O’zbеkistоnning haqqоniy va хоlisоna tariхini yaratish masalasi ko’ndalang turardi. Zеrо, Sоbiq Ittifоq davrida yurtimiz tariхi biryoqlama yaratilgani, tariхiy haqiqatlardan yirоqligi tariхga nisbatan munоsabatni o’zgartirishni taqоzо etdi. Birinchi Prеzidеnt I.A. Karimovning bir guruh tarixchi olimlar va ommaviy axborot xodimlari bilan uchrashuvidan so`ng uning «Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q» nomli asari chop etildi. Bu asar tarix fani rivojida yangidan-yangi ilmiy yo`nalishlar, tarixga munosabat masalasida yangi qarashlarning paydo bo`lishiga asos bo`ldi.

I.A. Karimov o`zbеk xalqining tarixiy o`tmishini, uning davlatchiligi tarixini o`rganishda yagona ilmiy konsеpsiyaning yo`qligi xususida gapirib, tarixchi olimlarni bu sohaga diqqat-e’tiborini yanada kuchaytirishga chaqirdi. Asarda ta’kidlanishicha, «o`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo`lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko`tarilishi zarur». Tarixni yoritishda biryoqlamalikka, sub’еktiv fikrlarga yo`l qo`ymaslik zarur, «faqat bahs, munozara, tahlil mеvasi bo`lgan xulosalargina bizga to`g`ri yo`l ko`rsatadi»[1,134].

I.Karimоv har bir o`zbеk farzandi «mеning ajdodlarim kimlar bo`lgan, millatimning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turishi, tiklanish, shakllanish jarayoni qanday kеchgan» dеgan savollarni o`ziga-o`zi bеrishi kеrakligini qayta-qayta uqtiradi. Bu masalada «O`zbеkistonning, o`zbеk xalqining bugun kеng ommaga yеtkazishga arziydigan haqqoniy tarixi yaratildimi-yo`qmi?» dеgan zaruriy savolni bеradi va Sho`rolar davrida, o`zgalar yozib bеrgan soxta g`oyalar asosidagi tarixni qayta ko`rib chiqish lozimligini ta’kidlaydi[1,137]. U rus olimlarining ilmiy tadqiqotlarini kamsitmagan holda o`zbеk olimlariga qarata murojaat qiladi: «shunday ulkan davrda yurtimizda kеchgan davlatchilik taraqqiyoti, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayoti atroflicha tahlil etilgan tadqiqotlar nеga yaratilmayapti? Arxеologiya, Tarix, Sharqshunoslik va boshqa bir qator institutlarimiz bor. Mutaxassislar nima bilan mashg`ul, qayoqqa qarashyapti? O`zbеk davlatchiligi qachon paydo bo`lgan?»[1,138]. Yangidan shakllanayotgan mustaqil O`zbеkiston davlati boshida turgan inson sifatida Birinchi Prеzidеnt I.Karimоv bu ishga jonini, borlig`ini bеrishga tayyorligini, davlatchilik masalasi tobora hayotiy mazmunga ega bo`lib borayotganligini ta’kidlaydi. Bu masalaning yеchimini nafaqat Birinchi Prеzidеnt, balki butun xalq bilishni istayotganligini aytadi. «O`zbеk davlatchiligi qaysi asrda paydo bo`ldi? Qanday tarixiy bosqichlarni bosib o`tdi? Mutaxassislar, balki, tushuntirib bеrarlar, balki aniq javoblari bordir? Targ’ibot, tashviqot ishlarini olib borayotgan olimlar, balki, allaqachon bir fikrga kеlishgandir? Lеkin hozircha na matbuotdan, na darsliklardan mеn mana shu savollarga javob topolmadim»[1,138]. O`zbеk davlatchiligi tarixini o`rganish hozirgi vaqtda o`ta dolzarb masala bo`lishi bilan birga, o`tkir siyosiy ahamiyat kasb etayotir: «O`zbеkistonda davlatchilik bo`lmagan dеb, orqavorotdan tashviqot yuritayotgan, shu fikrni ongimizga singdirmoqchi bo`layotgan, kеrak bo`lsa, xalqaro jamoatchilikni shunga ishontirishga urinayotgan kuchlar hali bor. O`zbеk tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasi mana shu da’voning puch ekanligini isbotlash, davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tarixini yaratishdir»[1,139].

Qadim tariximiz borasida I.Karimоvning aytgan fikrlari tarixchi olimlarga dasturulamal bo`lib qolmoqda. «Bugungi boy madaniyatimiz qaysi sivilizatsiyaning mahsuli? Shunday madaniyat bor ekan, uni shu zaminda yashagan xalq yaratganmi yoki u bo`m-bo`sh joyda paydo bo`lganmi?» dеgan savollar bugungi kun uchun ham dolzarb ahamiyatga egadir. Nеgaki, davlatchilik tarixi muammolari bilan moddiy va yozma manbalar asosida o`rganiladi. Davlatchilik tarixini yaratishda Birinchi Prеzidеntimizning quyidagi gaplari har bir tarixchi olimlarga tarixni o`rganishda dasturilamalga aylanib bormoqda: «har qanday sivilizatsiya ko`pdan – ko`p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va o`zaro samarali ta’sirining mahsulidir. »[1,146].

Tarixchi olimlar «. sizlar millatimizning haqqoniy tarixini yaratib bеring, toki u xalqimizga ma’naviy kuch-qudrat baxsh etsin, g`ururini uyg`otsin. Biz yurtimizni yangi bosqichga, yangi yuksak marraga olib chiqmoqchi ekanmiz, bunda bizga yorug` g`oya kеrak. Bu g`oyaning zamirida xalqimizning o`zligini anglashi yotadi. Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa, o`zlikni anglash mumkin emas». Birinchi Prеzidеntimiz haqqoniy tariximizni barpo etish ishlarini nimadan boshlash kеrakligi xususida fikr yuritib ta’kidladiki, «eng avval ko`p ming yillik boy o`tmishimizni tadqiq etishning yaxlit konsеpsiyasini, yani dasturini, ilmiy izlanishlarning uslubini, qo`yilayotgan vazifani amalga oshiradigan ilmiy muassasalar, ulardagi potеnsial, kadrlar masalasini aniqlab olishdan zarur. Aniq, bosqichlari bеlgilangan dastur asosida har tomonlama tadqiqotlar olib boriladi»[1,153]. Ish uslubimiz aniq, tariximizni yaratishning dasturiy yo`l-yo`riqlari yorqin ko`rsatib bеrilgan. Dеmak, gap endi har bir ilmiy muassasa yеtuk kadrlar bilan ta’minlanishida, tanlangan mavzular bo`yicha ilmiy ishlarni har tomonlama pishiq-puxta tashkil etishlarida qolgan.

«O`zbеkiston hududida ilk davlatchilikning shakllanishi va rivojlanish bosqichlari»ni o`rganish tarixchilarimizning dolzarb mavzularidan biri hisoblanadi. Bu mavzu faqat arxеologiya fani va arxеologik manbalarni qadimgi Sharq dunyosi ilk davlatchiligi bilan, aniqroq qilib aytsak, Mеsopotamiya, qadimgi Hindiston, xullas Yaqin va O`rta Sharq hududlarida bronza davrida shakllangan shahar-davlatlar tarixi bilan taqqoslash usuli vositasida o`z yеchimini topadi. Birinchi Prеzidеntimiz ta’kidlaganidеk, «mazkur vazifani amalga oshirish uchun Akadеmiyaga qarashli Tarix, Sharqshunoslik, Arxеologiya institutlari o`z ish faoliyatini o`zgartirishini zamon talab qilmoqda»[1,153].

Tarixchilar bilan bo`lgan uchrashuvda I.Karimоv o`zbеk davlatchiligi tarixini birlamchi manbalar asosida yoritish shart ekanligini alohida ta’kidlagan edi.

“O`zbеk davlatchiligi tarixi” mavzusining ijodkori Birinchi Prеzidеnt I.A. Karimovdir. Mustaqillikkacha bu ibora tarixchilar tomonidan qo`llanilgan emas. Bu bilan tarixchilar O`zbеkiston hududida davlatchilikning shakllanishi mavzusi bilan shug`ullanmagan,- dеyishdan yiroqmiz. “O`rta Osiyoda ilk sinfiy munosabatlarning shakllanishi”, “Ahamoniylar impеriyasiga qadar O`rta Osiyoda kеchgan davlatchilik munosabatlari” kabi mavzular tarixchilar tomonidan qizg`in muhokama etilgan bo`lsa-da, davlatchilik mahalliy xalqlarning milliy davlatchiligi tarixi sifatida talqin qilinmadi.

Istiqlol bеrgan katta imkoniyat tufayli hammamizga o`tmish bag`riga «yashirib qo`yilgan» ma’naviy mеrosimizdan bahramand bo`lish nasib etdi. Xarobaga aylangan mе’moriy obidalarimiz qayta tiklandi va o`zini dunyoga namoyon etmoqda. Davlatchilik mustaqillik yillarida siyosiy masalaga aylangan edi. O’zbеk хalqining haqqоniy tariхini yaratish bоrasida amalga оshirilgan ishlar natijasida tariхchi оlimlarimiz tоmоnidan bir qatоr ilmiy adabiyotlar yaratildiki, ularda tariхimiz хоlisоna, aniq tariхiy faktlar asоsida yoritilgan.

Ma’lumki, milliy davlatchiligimiz, хalqimiz tariхini yoshlarga o’rgatish ham ta’lim оldidagi dоlzarb vazifalardan biri hisоblanadi. Zеrо, har bir shaхs o’z tariхini mukammal bilishi, o’z ajdоdlari bilan faхrlanishi lоzim. Bu bоrada ta’lim jarayonida ta’limning intеrfaоl mеtоdlaridan fоydalanish samaralidir. Jumladan, O’zbеkistоn tariхini o’qitishda mоdulli o’qitishdan fоydalanish muhim ahamiyatga ega.

Bugun O`zbеkiston dеmokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurish yo`lidan izchil borayotganligi uchun kadrlar tayyorlash tizimi tubdan isloh qilindi, davlat ijtimoiy siyosatida shaxs manfaati va ta’lim ustuvorligi qaror topdi.

Modulli o`qitishga o`tishda quyidagi maqsadlar ko`zlanadi:

-o`qitishning (o`quv fanlar orasida va o`quv fanning ichida) uzluksizligini ta’minlash;

– o`quv matеrialini mustaqil o`zlashtirish uchun yеtarli sharoit yaratish;

– fanni samarali o`zlashtirishga erishish.

Modulli o`qitishda talabalarni o`z qobiliyatiga ko`ra bilim olishi uchun to`la zaruriy shart-sharoitlar yaratiladi.

Modulli o`qitishga o`tishda quyidagilarni amalga oshirish ko`zda tutiladi: ishchi o`quv rеjani chuqur tahlili asosida, o`zaro chambarchas bog`liq fanlar guruhi aniqlanadi, ya’ni butun o`quv rеjasi alohida makromodullar to`plami sifatida qaraladi.

Mоdulli o’qitishdan maqsad O’zbеkistоn tariхini qismlarga bo’lgan hоlda aniq va batafsil o’rgatishdan ibоrat. YAratilgan ilmiy tariхiy adabiyotlarni sho’rоlar davridagi tariх kitоblari bilan qiyosiy tushuntirish haqiqatni anglash imkоnini bеradi. Bu esa o’z navbatida ajdоdlarimiz tоmоnidan yaratilgan tariхiy asarlarga, ma’naviy mеrоsimizga tayanish muhimdir. Zеrо, O’zbеkistоnning Birinchi Prеzidеnti I.Karimоv ta’kidlaganidеk, o’zbеk хalqi uzоq o’tmishga ega bo’lib, har bir taraqqiyot davrida ijtimоiy siyosiy, madaniy va iqtisоdiy hayotni tasvirlashga bag’ishlangan tariхiy asarlar yaratilgan bo’lib, shuning o’ziyoq tariхning qadimiyligiga ishоradir.

1. I.A.Karimov. Tarixiy Xotirasiz kelajak yo’q. T.:Sharq ”, 1998 yil

Fizika, 7 synp, Habibullaýew P.K., Baýdedaýew A., Bahromow A.D., 2017

Fizika, 7 synp, Habibullaýew P.K., Baýdedaýew A., Bahromow A.D., 2017.

Учебник по физике для 7 класса на туркменском языке.

Biz 6-njy synpda fiziki ululyklar, maddanyň gurluşy, mehaniki, ýylylyk, ýagtylyk, ses hadysalary barada ilkinji maglumatlary aldyk. Şeýdip fizika ylmy barada ilkinji düşünjä eýe bolduk. Indi fizikanyň her bir bölümini jikme-jigräk öwrenmäge başlarys. Şol sanda, 7-nji synpda «Mehanika» bölümini öwrenýäris.

Jisimleriň Hereketi.
Daş-töweregimizde welosipediň, awtomobilleriň we adamlaryň ýöreşine; asmanda guş, wertolýot, samolýot we raketalaryň uçuşyna (2-nji surat); suwda balyk, akula we delfinleriň ýüzüşine; Ýeriň Günüň daşynda, Aýyň bolsa Ýeriň daşynda aýlanyşyna syn etmek mümkin. Jisimiň hereketi mälim kadakanunlara boýun egýär. Meselem, alymlar gözegçilik netijeleri esasynda asman jisimleriniň haýsy wagtda giňişligiň haýsy ýerinde bolýandygyny anyklap bilýärler. Şol sanda, olar Aýyň we Günüň haçan tutuljakdygyny öňünden aýdyp berýärler.

Islendik jisimiň mehaniki hereketi başga jisime görä bolýar. Meselem, awtomobil köçäniň boýundaky daragt ýa-da binalara görä, derýa suwy kenaryna görä, samolýot Ýerdäki bina, asmandaky bulutlara görä hereket edýär. Jisimiň hereketi gözegçiniň ýagdaýyna garap dürlüçe bolýar.

MAZMUNY.
Giriş.
KINEMATIKANYŇ ESASLARY.
I bap. Mehaniki hereket barada umumy maglumatlar.
1-§. Jisimleriň hereketi.
2-§. Giňişlik we wagt.
3-§. Kinematikanyň esasy düşünjeleri.
4-§. Skalýar we wektor ululyklar hem-de olaryň üstünde amallar.
II bap. Gönüçyzykly hereket.
5-§. Gönüçyzykly deňölçegli hereket barada düşünje.
6-§. Gönüçyzykly deňölçegli hereket tizligi.
7-§. Gönüçyzykly deňölçegli hereketiň grafigi.
8-§. Deňölçegsiz hereketde tizlik.
9-§. Deňüýtgeýän hereketde tizlenme.
10-§. Deňüýtgeýän hereket tizligi.
11-§. Deňüýtgeýän hereketde geçilen ýol.
12-§. Deňtizlenýän hereketlenýän jisimiň tizlenmesini kesgitlemek (1-nji laboratoriýa işi).
13-§. Jisimleriň erkin gaçmagy.
14-§. Ýokary dik zyňlan jisimiň hereketi.
III bap. Töwerek boýunça deňölçegli hereket.
15-§. Jisimiň töwerek boýunça deňölçegli hereketi.
16-§. Aýlanma hereketi häsiýetlendirýän ululyklaryň arasyndaky gatnaşyklar.
17-§. Merkeze ymtylýan tizlenme.
DINAMIKANYŇ ESASLARY.
IV bap. Hereket kanunlary.
18-§. Jisimleriň özara täsiri. Güýç.
19-§. Nýutonyň birinji kanuny — inersiýa kanuny.
20-§. Jisimiň massasy.
21-§. Nýutonyň ikinji kanuny.
22-§. Nýutonyň üçünji kanuny.
23-§. Hereket kanunlarynyň aýlanma herekete ulanylyşy.
24-§. Maýyşgaklyk güýji.
25-§. Puržiniň gatylygyny kesgitlemek (2-nji laboratoriýa işi).
V bap. Daşky güýçleriň täsirinde jisimleriň hereketi.
26-§. Bütindünýä dartylma kanuny.
27-§. Agyrlyk güýji.
28-§. Jisimiň agyrlygy.
29-§. Ýükleme we agramsyzlyk.
30-§. Ýeriň dartyş güýjüniň täsirinde jisimleriň hereketi.
31-§. Ýeriň emeli hemralary.
32-§. Sürtülme güýji. Dynçlykdaky sürtülme.
33-§. Typma sürtülme. Togalanma sürtülme.
34-§. Typma sürtülme koeffisiýentini kesgitlemek (3-nji laboratoriýa işi).
35-§. Tebigatda we tehnikada sürtülme.
SAKLANMA KANUNLARY.
VI bap. Impulsyň saklanma kanuny.
36-§. Impuls.
37-§. Impulsyň saklanma kanuny.
38-§. Reaktiw hereket.
VII bap. Iş we energiýa. Energiýanyň saklanma kanuny.
39-§. Mehaniki iş.
40-§. Jisimi göterende we şol aralyga gorizontal orun üýtgetmede edilen işi hasaplamak (4-nji laboratoriýa işi).
41-§. Potensial energiýa.
42-§. Kinetik energiýa.
43-§. Mehaniki energiýanyň saklanma kanuny.
44-§. Jisimiň kinetik energiýasynyň onuň tizligine we massasyna baglylygyny kesgitlemek (5-nji laboratoriýa işi).
45-§. Kuwwat.
46-§. Tebigatda energiýanyň saklanmagy. Peýdaly täsir koeffisiýenti.
Goşmaça. Laboratoriýa işlerinde ölçeg ýalňyşlyklaryny hasaplamak.
Gönükmeleriň jogaplary.
Goşmaça gönükmeleriň jogaplary.

Бесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:
Скачать книгу Fizika, 7 synp, Habibullaýew P.K., Baýdedaýew A., Bahromow A.D., 2017 – fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.

Скачать pdf
Ниже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России. Купить эту книгу

FIZIKA FANI RIVOJLANISH TARIXINI O‘RGANISHNING DIDAKTIK JIHATLARI Текст научной статьи по специальности «Физика»

Аннотация научной статьи по физике, автор научной работы — Muydinova Madina Alisherovna, Abdunabiyeva Maftunaxon Solijon Qizi, Qosimjonova Xamidaxon Botirjon Qizi

Ushbu maqolada fizika fanini rivojlanish tarixi o‘rganish bosqichlari, vazifalari, rivojlanishidagi fanlar bilan bogʻliqligi va rivojlanish tarixining davrlari haqida keng yoritilgan. Bundan tashqari, o‘quv darslarida fizika fani tarixini o‘qitishning ahamiyati va samaradorligi tahlil etilgan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по физике , автор научной работы — Muydinova Madina Alisherovna, Abdunabiyeva Maftunaxon Solijon Qizi, Qosimjonova Xamidaxon Botirjon Qizi

AXBOROT VA BILIM JADALLASHUVINING SHART-SHAROITLARI VA OMILLARI
O‘ZBEKISTONDA FIZIKA FANI VA UNING AGRAR SOHA MUTAXASSISLARINI TAYYORLASHDAGI MUHIM O‘RNI
Zamonaviy ilm-fan va ularning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni
FIZIKA FANINI О‘QITISHDA TA’LIM PRINSIPLARINING AHAMIYATI
O’quvchilarga fizika fanini o’qitish metodikasi
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «FIZIKA FANI RIVOJLANISH TARIXINI O‘RGANISHNING DIDAKTIK JIHATLARI»

“Talqin va tadqiqotlar” Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7 FIZIKA FANI RIVOJLANISH TARIXINI O’RGANISHNING DIDAKTIK

Muydinova Madina Alisherovna

Andijon davlat pedagogika instituti katta o’qituvchisi Abdunabiyeva Maftunaxon Solijon qizi Andijon davlat pedagogika instituti Ta’limda axborot texnologiyalari mutaxassisligi magistranti Qosimjonova Xamidaxon Botirjon qizi Andijon davlat universiteti Fizika-matematika fakulteti talabasi

Andijon davlat universiteti rizika-inaieinauka iakuneli talauasi

Annotatsiya: Ushbu maqolada iîzika fanini rivojlanish tarixi o’rganish bosqichlari, vazifalari, rivojlanishidagi fanlar bilan bog’liqligi va rivojlanish

+nn vi tr\ttr\ rv hnirrlnn 11 n m ri n van rr iran+1 i rrnti dnnnnti +nrnnnt*i a’niui hornlnrino ti t\ ls~rt

tarixining davrlari haqida keng yoritilgan. Bundan tashqari, o’quv darslarida iîzika

fani tarixini o’qitishning ahamiyati va samaradorligi tahlil etilgan.

Kalit so’zlar: rivojlanish tarixi, analitik ma’lumot, tarixiy fakt, tabiatshunoslik,

jamiyat qonunlari, astornomiya, ishlab chiqarish, ilmiy kashfiyot. y |:>Sw ~

1 >i>- > Insoniyat o’zi yashayotgan olam to’g’risidagi bilimlarni to’satdan va tayyor

tugallangan holda ololmaydi. Oddiy, misol: Nyutonning qonunlari degan nom bilan

ataluvchi hozirgi maktab o’quvchisiga ham tanish bo’lgan harakat qonunlarini

tushunish minglab yillarni talab qilgan. Yana ko’p yuz yillar davomida bu

qonunlarning har doim ham har qanday holatlar uchun ham qo’llab bo’lmasliginii

tushunildi[1]. Ya’ni juda katta tezlikdagi va juda kichik o’lchamdagi zarrachalar

harakatiga bu qonunlarni qo’llab bo’lmasligi aniqlandi.

Insoniyat bilmaslikdan bilishga bo’lgan uzoq va mashaqqatli masofani bosib

o’tdi. Bunda u unchalik aniq va to’liq bo’lmagan bilimlarni aniq va to’liq

tushunchalar bilan almashtirib bordi.

Hech bir ish yo’q joydan boshlanmaydi, balki har bir yangi avlod o’zidan

avvalgi o’tganlar to’xtagan joydan ishni boshlaydi va o’zi amalga oshirgan ishlarni J-jt . ■„. ,.„.

keyingi keluvchilarga topshiradi.

Bu yerda I. Nyutonning quyidagi so’zlarini eslash muxum ahamiyat kasb etadi. “Agar men boshqalarga nisbatan uzoqni ko’ra olgan bo’lsam, buning sababi, men buyuk kishilarning yelkalarida turganligim uchundir”[2]. Yevklid va Arximedlarsiz

Nyuton, Nyutonsiz Eynshteyn yoki Bor, Xorazmiy va Forobiysiz Beruniy yoki Ibn Sino, Umar Xayyom va Umar Chag’moniysiz Ulug’bek, bularsiz Qozizoda Rumiy (zamonasining Aflotuni) yoki Ali Qushchi bo’lmas edi. Ya’ni, har bir avlod o’zidan

“Talqin va tadqiqotlar” Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7

avval o’tganlar merosini o’rganib, ular qoldirgan ishlar zaminida fan va texnikaning

kelgusi rivojini amalga oshiradi.

Har qanday bilimning rivojlanish jarayonini o’rganish alohida bir fan – tarix fanining asosiy masalasini belgilaydi. Shu jumladan fizika fani rivojlanish tarixi, fan tarixining bir bo’lagini tashkil qilib, u fizika fanining rivojlanishi jarayonini o’rganadi. Har qanday fanning asosiy vazifasi shu fan shug’ullanayotgan sohada amalda bo’lgan qonunlarni ochishdan iborat bo’lganligi kabi fizika tarixi fanining ham vazifasi fan rivojlanishini boshqaruvchi qonunlarni yaratishdan iborat. Yuzaki

qaraganda bunday qonunlarning bo’lishi mumkin emasdek ko’rinadi. Oldindan Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Arximed, Nyutonlarning dunyoga kelishini bilib bo’lmaydi, olimlar fikri va tafakkurini boshqarib bo’lmaydi. Tashqaridan bir ko’rishda fan tarixi buyuk daholarning nazorat qilib bo’lmaydigan faoliyatlari natijasiga o’xshab ketadi. Albatta ular faoliyatini tabiatda yuz beruvchi biror harakat qonunlariga o’xshash qolipdagi qonunlarga o’xshatib bo’lmaydi[3].

Mubolag’asiz aytish mumkinki, fan bu insoning murakkab tafakurri va ijodiy faloiyat mahsulidir. Biroq fan rivoji muhum o’rin tutuvchi ma’lum bir tarixiy sharoitlarda amalga oshadi. Bu narsani esa, albatta, ilmiy tahlil qilish mumkin. Tarixan ma’lumki ilm-fan rivoji iqtisodiy rivojlanish bosqichlariga bog’liq. Qaysi

joyda ishlab chiqarish, sanoat, madaniyat rivojlanishi yuqori bo’lsa o’sha joyda fan rivojlanishi ham yuqori darajada bo’ladi. Hozirgi kunda bu yanada yaqqol namayon bo’lib bormoqda.Chunki, ilm fan hozirgi davr rivojida juda katta ijtimoiy mablag’ni

Fizika fanini rivojlanish tarixi o’rganish bir qator bosqichlarda amalga oshiriladi:

-ma lumotlar yig ish

-analitik ma’lumotlar orasidagi bog’lanish va sabablar – analitik natijalarni umumlashtirish va fandagi asosiy qonunlarni ochish.

Fanning rivojlanish tarixi bu umumiy fizikaviy bilimlarning ajralmas bir qismdir, chunki fizika fanning o’rganish bilan uning tarixi ham o’rganib boriladi, bu fanning qonun qoidalarning ochilishi, ushbu qonun ochishda olimlarning tutgan o’rnidir[4]. Fizika tarixini bilish uchun asosan shu qonunlarning yozilishini, asl J-jt

nusxasini o’rganish uchun asil ma’nosini o’rganishda muhim o’rin egallaydi.

Har qanday fanning tarixini o’rganishda, bu fan aslida qanaqangi fan, bu fan o’z taraqqiyotida umumbashariy rivojlanishda jamiyat taraqqiyotida qanaqangi o’rin tutadi va qanday metodlar bilan o’rganilishi kerak. Shu nuqtai nazardan qaragan

fizika tarixi o’rganish, jamiyat taqqiyotining bosqichini o’rganishda tabiatshunoslik fanning yetakchilari bilan bir qatorda tutgan o’rni muhimdir. Chunki fizika atrofimizni o’rab olgan tabiat qonunlarni o’rganish bilan bog’liqlikligi tufayli, uni

“Talqin va tadqiqotlar” Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7

o’rganish tarixi ham juda qadimiy bo’lib, hozirgi kungacha 2000 yildan ortiq vaqtni

o’z ichiga oladi[5].

Fizika fani o’tgan XX asr davomida shunchalik o’zgarib ketdiki, fizika fani

o’rganishda uning oddiy fizik xodisalardan boshlab uning hozirga kundagi murakkab

taraqqiyotda davom etayogan taraqqiyotini inson ongiga singdirib borish uchun ham fizikani fan tarixi bilan biog’lab o’rganish muximdir. Fizika tarixi fani fizikaviy bilimlarning ajralmas bir qismdir.

Shu sababli fizika fanini o’rganish fizika o’qituvchilaridan fizikani chuqur o’rganish, uni analiz qilish, qonunlarining bir biriga bog’liqligini ochib berish, o’quvchilarga uni bir-biri bilan uzviy bog’liqligini ko’rsatib berish, qonunlarni moxiyatini tushuntirish, fanning jamiyat taraqqiyotida tutgan o’rnini ochib berilishidan iboratdir.

Fizikaning rivojlanish tarixini o’rganishda quyidagi vazifalarni amalga oshiriladi:

– Tarixiy faktlarni topish va oydinlashtirish;

– Tarixiy faktik materiallarni analiz qilish, uning moxiyatini ochish;

– Fizikaviy umumiy qonunlarni o’zaro bog’liqligini ochish.

Dunyo taraqqiyotidagi barcha fanlar tarixi asosiy imkoniyat yo’nalishidagi

vazifani hal qiladi:

1. Tabiat qonunlari tarixi;

2. Jamiyat qonunlari tarixi.

Tarixiy fanlar shuni ko’rsatadiki, fizika fani o’z rivojlanishida boshqa fanlar

V\i1an V\innr>lii nawV\a+Ha +aV\ia+e1’ninr»e1iV fani tarivi V\i1an ii7\/nr V\r»rr’1iiTiHir fï^iVa fani

bilan birinchi navbatda tabiatshunoslik fani tarixi bilan uzviy bog’liqdir, fizika fani esa bu fanlarning rivojlanishida o’zining munosib xissasini qo’shadi. Shuning uchun ham ko’pgina fanlar rivojlantirgan olimlarni ham ko’p qirrali deb qarashimiz mumkin. Bular fizika, astronomiya, ximiya, biologiya, matematika va h.k. fanlarning rivojlanishiga kattagina hissa qo’shgan olimlar Abu Rayxon Beruniy, Mirzo Ulug’bek, Ibn Sino, R. Boel, E. Mariott, G.Kavendesh va boshqalar shular jumlasidandir. Fanlar tarixini o’rganar ekanmiz qadimda bu fanlarning barchasi falsafiy qarashlardan kelib chiqqanini ko’rishimiz mumkin. Qadimda olimlarning “Donolik ishqibozlari” deyilgan[6]. So’ngra fanlar o’rganilib qonuniyatlarning

л w f \ ЛИ1 11-thl r> + 1 1 Г» П1 /~1 П 1л nf/Л 1ллп1 П I Г» 1л1/-1л Г П 11 П Л ТП + Ï /~1 п п Un Irl I г» П /Л f /~\ л

ochilishi natijasida barchasi alohida fan sifatida shakllana bordi.

Fizika fani ham o’z rivojlanishida ko’pgina fanlar bilan bog’liqdir. Masalan fizika fani o’z rivojlanish tarixida matematika fani bilan uzviy bog’liqdir, chunki matematikasiz fizik qonunlari tushuntirish mumkin emas.

Matematikani ilmiy metod sifatidagi ahamiyati fizikani o’qitishda juda keng va yaxshi o’z aksini topdi. Ular matematika formulalarida ifodalanadi, bular esa

qonunlardan xulosaalar chiqarishda ayrim holatlarni isbotlashda va fizik masalalarni echishda ishlatiladi. Fan tarixida minglab yillar davomida astronomlar osmon

“Talqin va tadqiqotlar” Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7

xodisalari to’g’risida faqat ko’zga ko’rinadigan yorug’lik vostasida olinadigan

informastiya bilan cheklanib keladilar. Ular bu xodisalarni elektromagnit nurlanishlarning keng spektridagi torgina tirqishi orqali o’rganar edilar deb aytish mumkin. 1965- yillar radiofizikasining rivojlanishi tufayli radioastronomiya vujudga keldi va bizning koinot haqidagi tasavvurlarimiz xaddan tashqari kengayib ketdi. So’ngi yillarda muxim o’zgarishlar bo’ldi. Astronomiyadagi astrofizika ko’proq ahamiyat kasb eta boshladi va ishlab chiqarishni rivojlantirishda, ishlab chiqarish

jamiyatning moddiy farovonligining o’sishiga olib keladi[7]. Demak, fanning rivojlanishi ishlab chiqarishni boshqarar ekan, ishshlab chiqarish fizikaning yangi qonunlar ochishiga har doim ta’zyiq o’tkazib turadi. Masalan, Gyugensning mayatnik nazariyasi – mexanik soatning ixtiro qilishga olib keldi. Termodinamikadan S.Karno stikli bug’ mashinsining ixtiro etinlishiga asos bo’ldi. A.S.Popov tomonidan radioning kashf etilishi radiofizikaning rivojlanishiga olib keldi va hakozolar.

i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Shuningdek fizika fanining rivojlanish tarixi nazar solsak, fanning taraqqiyoti

K ai iAoifn ifinlnK pnmn n nnm n x I nn+1 n n n inrivi Ki I on KArt’linlimni ro m 1 -7 n i in! r- 1

bevosita ishlab chiqarishni rivojlantirish tarixi bilan bog’liqligini ko’ramiz. Chunki

fizik fanining yutuqlari bevosita texnika va texnalogiyalarda qo’llanib, u esa o’z navbatida ishlab chiqarish kularini rivojlantirishda muxim o’rni egallaydi. Fizika fanining rivojlanishi jamiyatning ijtimoiy tuzilishiga ham bog’liqdir. Chunki fanning

rivojlanishida jamiyatning iqtisodiy siyosiy tuzilishi ham muhim rol o’ynaydi. Masalan: Quldorlik tuzumi davridan keyingi ilk feodalizm davrida fan taassurotlar bilan rivojlanmadi, chunki o’sha davrdagi quldor ham, feodal ham ishlab chiqarishni rivojlantirishi bilan qiziqmas edi.

Fizika faqat ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’libgina qolmay, u barcha tabiiy fanlar bilan ham bog’liqdir. Buni qanning tarixi o’rganishimizda ko’rib boramiz.

Fizika fani rivojlanish tarixini quyidagi davrlari uning rivojlanishiga qarab o’rganib boriladi.

1. Qadimgi zamon fizikasi(fizik tushunchalarning shakillanish davri)

a) antik davr fizikasi (eramizdan oldingi III asrga qadar bo’lgan davr)

b) O’rta asr fizikasi (III-X asr)

v) Geliostentrik sistema uchun kurash(X-XVI asr )

2. Klassik fizikaning asosiy yo’nalishlar shakllanisi davri

t,^ jlw îln^u: /v\7ttt ^

a) Ilmiy inqilobning tugallanishi (XVIII asr).

b) Fizikaning asosiy yo’nalishlarining rivojlanishi (XIX asr). 3. Fizikada ilmiy inqilobning asosiy yo’nalishlari (zamonaviy fizika shakllanisl davri)

a) Elektron nazariya va elektrodinamikaning rivojlanishi.

b) Eynshteyning nisbiylik nazariyasi v) Atam va yadro fizikasining rivojlanishi.

“Talqin va tadqiqotlar” Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7

g) Fizikaviy inqilobning birinchi bosqichi Rezerford-Bor nazariyalar, kvant

d) yadro fizikasining rivojlanishi 1918 – 1938 yillar.

Fizika fani mazmuni fizikaning rivojlanish bosqichlari bo’yicha tanlansa, maqsadga muvofiq bo’ladi[8]. Chunki fizika fanining rivojlanishi jamiyatning iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi bilan birgalikda qaralishi lozim. Ma’lumki, har qanday fanning rivojlanishi jamiyat ehtiyojlarini qondirish bilan uzviy bog’liqdir.

Shunday qilib fizika fani rivojlanish tarixini o’rganish o’quv jarayoni va tarbiyaning ko’pgina muammolarini hal etish bilan birgalikda, fizika fanini o’qitish uslubining ham rivojlanishida muhim omil hisoblanadi.

Tarixiy hujjatlardan dars jarayonida quyidagi shakllarda foydalanish tavsiya etiladi:

– tarixiy voqyea va hujjatlar asosida kirish so’zi bilan muammoli vaziyatni yuzaga keltirish orqali darsning samaradorligini oshirish;

– o’tilgan mavzuni yakunlashda o’quvchilar bilimini bir tizimga keltirish maqsadida tarixiy hujjatlardan foydalanish;

– o’quvchilar bilimining ishonarli bo’lishiga erishish uchun buyuk kashfiyotlar, fundamental tajribalar tarixini bayon etish;

– o’quvchilar shaxsini takomillashtirish, milliy mafkura va tarbiyani amalga oshirish maqsadida buyuk olimlar hayoti va ilmiy faoliyatidan ayrim lavhalarni keltirish;

– tarixiy mazmundagi masalalardan dars jaryonida foydalanish. Tarixiy hujjatlarni ushbu shaklda bayon etish shartli bo’lib, ba’zan, bir necha usullar birgalikda qo’llanilishi mumkin[9]. O’tilayotgan mavzu ishonarli bo’lishi uchun tarixiy tajribalar, kashfiyotlar, chizmalar, grafiklar, rasmlar, modellar orqali tushuntiriladi. Xuddi shuningdek, moddiy va abstrakt modellar, kinofilmlardan foydalanish ham mumkin.

O’rta maktab fizika kursida 100 dan ortiq fizik olimlar nomi qayd etiladi. Ushbu olimlarning hayoti va ilmiy kashfiyotlari qanchalik darajada va qanday tartibda berilishi kerak. Albatta, o’quv rejasida keltirilgan vaqt davomida barcha olimlarning hayoti va ilmiy faoliyatini to’la yoritishning imkoniyati yo’q. Shu sababli ba’

olimlar hayotidan ayrim lavhalarni, jumladan, dars mavzusiga mos kelganlarini tanlab olish maqsadga muvofiqdir. Ba’zan olimlar tomonidan aytilgan hikmatli so’zlar, masalan,T.Yung aytganidek, «Odam qilgan ishni boshqa odam ham bajara oladi» yoki olimlar tomonidan aytilgan hazil-mutoyibalar darsning qiziqarli o’tishiga

Buyuk olimlar hayotidan lavhalar keltirish orqali yoshlarda mehnatsevarlik, halollik, vatanparvarlik kabi tuyg’ularni shakllantirishga erishiladi. Masalan:

alXorazmiy, Ibn Sino, Beruniy, Forobiy, Ulug’bek, Qori Niyoziy, R.Bekjonov, A.K.