Romanlar turlari

Haqiqiy hikoyalar bo’lsa, muallif ma’lum bir vaqtda tegishli bo’lgan bir qator voqealar yoki belgilar haqidagi tegishli dalillarga va ma’lumotlarga tayanishi kerak.

Tarixi romanlar

Azərbaycan tarixinin ən parlaq şəxsiyyətlərindən biridir. İlk dəfə xalqımıza azadlıq dadızdırmış, müsəlman və türk dünyasında ilk Respublika qurmuş, bütün şüurlu həyatını .

Bədii ədəbiyyatımızın zəngin tarixi əsərlər ənənəsi var. Bu ənənənin şah təməlini öz «İsgəndərnamə» epоpeyası ilə Nizami qоydu. Bu ənənəni M.F.Axundzadə «Aldanmış kəvakib» pоvesti .

Türklərin bütün tarix bоyunca bəlkə də ən böyük nailiyyəti оlan Оsmanlı İmperiyası var оlduğu 622 il ərzində Şərqdən Qərbə böyük bir cоğrafiyada hökmranlıq etmiş, yalnız hərbin və .

20 ildən çoxdur yarayan qanamıza çevrilən Qarabağ! Artıq onsuz bir nəsil böyüyür bu ölkədə. Qarabağ haqqında yalnız böyüklərdən eşitdikləri, televiziyalardan gördükləri, .

20 ildən çoxdur yarayan qanamıza çevrilən Qarabağ! Artıq onsuz bir nəsil böyüyür bu ölkədə. Qarabağ haqqında yalnız böyüklərdən eşitdikləri, televiziyalardan gördükləri, .

“Tanrının qəzəbi” dedilər ona . Roma İmperiyasını bir ucdan bir uca titrədən Hunların qorxmaz lideri Attilanın əhvalatı . Onun Roma saraylarındaki tustaklığından, .

Dünya ədəbiyyatında müharibə mövzusunda çоxlu əsərlər yazılıb və bu əsərlərin bir qismi sözün əsl mənasında bədii təsir gücü, tarixi əhəmiyyəti baxımından həmişə оxucuların .

Romanlar turlari

Video: Kobra Murat’ın sıra dışı evi! Romanların prensi evinin kapılarını UçanKuş TV’ye açtı!

Tarkib

• Qisqa roman
• Epistolyar roman
• Avtobiografik roman
• Satirik roman
• Picaresque romani
• Ritsarlik romani
• Realistik roman
• Tarixiy roman
• Ilmiy-fantastik roman
• Fantastik roman
• Dahshatli roman
• Sarguzashtlar romani
• Romantik roman

Roman a real yoki xayoliy voqealarga asoslangan bo’lishi mumkin bo’lgan adabiy asar. Shu ma’noda, romanda hikoyalar muallifning izlanishlari yoki xayollari va o’quvchiga etkazish uchun muallif tilidan foydalanganligi ta’sirida.

Shu sababli, turli xil roman turlarini, ularning shakli, mazmuni, janri, maqsadli auditoriyasi, boshqa narsalar qatori haqiqiy yoki xayoliy voqealar asosida bo’ladimi, bir qator mezonlarni hisobga olgan holda eslatib o’tish mumkin.

Qisqa roman

Qisqa roman – bu romanga qaraganda kamroq uzunlikdagi, ammo hikoyadan kattaroq rivoyat turi.

Qisqa roman roman bilan bir xil elementlardan tashkil topgan, shu bilan birga uzunligining o’ziga xos xususiyati tufayli personajlar, syujet, sozlamalar va tavsiflar qisqa va kam rivojlangan.

Qisqa romanlarga misollar kiradi Polkovnikning unga yozadigan odami yo’q (1957), Gabriel García Markes tomonidan, Rojdestvo ertaklari (1843), Charlz Dikkens tomonidan, Metamorfoz (1915), Frants Kafka va boshqalar.

Epistolyar roman

Bu uchinchi shaxsda rivoyat qilingan va xatlar, kundaliklar yoki boshqa shaxsiy hujjatlar orqali hikoya qilingan roman turidir, shuning uchun ham hikoyachining hikoyadagi ishtiroki tufayli avtobiografik romanga o’xshash yozish tendentsiyasiga ega.

Bu samimiy, haqiqiy xarakterga ega bo’lishi, ziddiyatli vaziyatni taqdim etishi va VXIII asr davomida roman evolyutsiyasining bir qismi bo’lganligi bilan ajralib turadi.

Misol tariqasida siz aytib o’tishingiz mumkin Julia yoki yangi Heloise (1761), Jan-Jak Russo tomonidan, Drakula (1887), Bram Stoker tomonidan, Kambag’al odamlar (1844-1846), Fyodor M. Dostoevskiy.

Avtobiografik roman

Avtobiografik roman muallif hayoti haqidagi ma’lumotni fosh qilish bilan ajralib turadi. Shu ma’noda, asar muallifi hayotining turli lahzalarini, umuman olganda yutuqlar, muvaffaqiyatsizliklar, kasalliklar, yo’qotishlar, sevgi haqidagi hikoyalar va boshqalarni iz qoldirgan voqealarni bayon qiladi va ularni ommaga ma’lum qiladi.

Avtobiografik roman muallifning ichki qarashidan kelib chiqqan asar ekanligi bilan ajralib turadi. Ba’zi misollar E’tiroflar (397-398), Gippo Avgustin tomonidan, Aytish uchun yashang (2002) Gabriel García Markes tomonidan, Rasmiy yosh ayolning xotiralari (1958), Virjiniya Volf tomonidan.

Satirik roman

Satirik roman, nomidan ko’rinib turibdiki, satira elementlaridan foydalanish bilan ajralib turadi. Ushbu turdagi romanlarda muallif muayyan vaziyatga nisbatan o’z nuqtai nazarini ochib beradi, bu esa uni o’quvchida reaktsiya hosil qilish uchun masxara qiladi.

Misol tariqasida Gulliverning sayohatlari (1927), Jonathan Swift tomonidan, Fermadagi isyon (1945), Jorj Oruell tomonidan, Omon qolgan (2000), Chak Palahniuk va boshqalar.

Picaresque romani

Bu birinchi shaxsda yolg’onchi qahramonning, hatto anti-qahramon sifatida paydo bo’lgan sarguzashtlarini hikoya qiladigan roman turi.

Ushbu turdagi roman Uyg’onish davridan Barokkoga o’tish davrida, 16-17 asrlar orasida, “Oltin asr” deb nomlangan davrda, Ispaniya adabiyotiga xosdir.

Ushbu romanlar XVI asrdagi hayotning xususiyatlarini o’z ichiga oladi, shuning uchun u o’sha vaqtdagi urf-odatlarni tanqid qiladi va axloq va ushbu ijtimoiy haqiqat haqida mulohaza yuritishga chaqiradi.

Asosiy misollar orasida Tormesning qo’llanmasi (1554), muallif noma’lum va Buskoning hayoti (1626), Frantsisko Quevedo tomonidan.

Ritsarlik romani

Ritsarlik romani XV asrda paydo bo’lgan. Ushbu turdagi roman hayoti davomida turli xil qiyinchiliklarga duch kelgan ritsarlarning qilgan ishlari va qahramonliklari haqida hikoya qilish bilan tavsiflanadi.

Ritsarlik romanlari ertaklari o’sha paytdagi haqiqatni eng yaxshi tarzda namoyish etishga intiladi, shu tariqa voqea yanada ishonchli bo’ladi.

Shu ma’noda, asosiy qahramon, ritsar, har qanday tavakkal qilishga va kerak bo’lganda kurashishga qodir jasur, jasur va kuchli odam sifatida tavsiflanadi. Xuddi shunday, janob ham ko’pchilik hurmat qiladigan aqlli, ayyor va sharafli mavzudir.

Misol tariqasida biz romanni tilga olishimiz mumkin Tirante el Blanko (1490), valensiyalik muallif Joanot Mastorell tomonidan. Biroq, keyinchalik ushbu turdagi roman nashr etilishi bilan ajralib turdi La Manchaning mohir janobi Don Kixotasi (1605), Migel de Servantes tomonidan.

Realistik roman

Realistik roman XIX asr o’rtalarida Ispaniyada keng rivojlandi. Bu kundalik hayot sharoitlari va turli xil ijtimoiy voqealar haqiqatini juda aniq aks ettiruvchi rivoyatni taqdim etish bilan tavsiflanadi.

Ushbu romanlar, shuningdek, muallif ma’lum bir daqiqadagi voqelikni tasvirlash va ochish uchun ishlab chiqadigan ob’ektiv qiyofasi bilan ajralib turadi.

Misol tariqasida siz romanlarni eslatib o’tishingiz mumkin Fortunata va Xasinta (1886-187), Benito Peres Galdos va Bovari xonim (1857), Gustave Flober tomonidan.

Tarixiy roman

Uning tipologiyasidan ko’rinib turibdiki, tarixiy roman o’tmishdagi va tarixdagi voqealarga asoslangan. Hatto aytilgan hikoyalar ham tarixiy lahzada o’rnatilgan bo’lsa, haqiqiy yoki xayoliy bo’lishi mumkin. Bu juda muvaffaqiyatli bo’lgan roman turidir.

Haqiqiy hikoyalar bo’lsa, muallif ma’lum bir vaqtda tegishli bo’lgan bir qator voqealar yoki belgilar haqidagi tegishli dalillarga va ma’lumotlarga tayanishi kerak.

Agar bu xayoliy voqea bo’lsa, muallif ham voqeani o’tgan zamonda topishi va ijodidan dalil yaratishi kerak.

Misol tariqasida siz aytib o’tishingiz mumkin Echki partiyasi (2000), Peru yozuvchisi Mario Vargas Llosaning Dominikan Respublikasida Rafael Leonidas Trujillo diktaturasiga asoslangan romani.

Yana bir ajoyib asar Gulning nomi (1980), Umberto Eko tomonidan yozilgan, uning hikoyasi muallif tasavvuridan kelib chiqqan, sirli muhitda rivojlangan.

Ilmiy-fantastik roman

Ilmiy fantastika romanlari xayoliy makonda sodir bo’ladigan bir qator voqealar haqidagi taxminlarga asoslangan. Ushbu hikoyalar kosmosga sayohat, o’zga sayyoraliklar borligi, inson evolyutsiyasi, dunyoning oxiri, vaqt sayohati va boshqalar haqidagi futuristik hikoyalarga asoslangan.

Xuddi shu tarzda, u hikoyalarni rivojlantirish uchun fizika fanlari, texnologik elementlar, sun’iy hayot va boshqa robot resurslari kabi elementlardan foydalanadi. Belgilar, hatto muallif tasavvuridan qaytadan yaratilgan odamlar yoki mavjudotlar ham bo’lishi mumkin.

Dunyolar urushi (1898), H. G. Uells tomonidan, Enderning o’yini (1985), Orson Skot Kard tomonidan, boshqalar qatori, fantastika romanlarining namunalari.

Fantastik roman

Fantaziya romanlari – bu o’ziga xos va o’ziga xos bo’lmagan xususiyatlarga ega bo’lgan olamlarni va belgilarni qayta tiklash uchun tasavvur elementlaridan foydalanadigan romanlar. Ularni hikoyalari asosan texnologik elementlarga asoslangan ilmiy fantastika romanlari bilan adashtirmaslik kerak.

Ushbu hikoyalarni qayta yaratadigan belgilar odatda parilar, jodugarlar, sehrgarlar, elflar, trollar va boshqalar. Eng ko’zga ko’ringan misollar – trilogiya Uzuklarning Rabbisi, J. R. R. Tolkien va dostoni Garri PotterJ. K. Roulling va boshqalar.

Dahshatli roman

Dahshatli romanlar voqealarning rivojlanishi davomida qo’rquv va qo’rquvni keltirib chiqaradigan hikoyalarni aytib berish bilan tavsiflanadi. Biroq, bu hikoyalar ko’pincha o’quvchini hikoyaning oxirigacha ushlab turadi.

Ushbu turdagi romanlarni yozish bilan ajralib turadigan yozuvchi – amerikalik Stiven King, uning eng taniqli dahshatli romanlaridan biri Yorqinlik (1977).

Sarguzashtlar romani

Belgilar yangi narsalarni boshdan kechirish uchun noma’lum joylarga kiradigan voqealarni hikoya qiluvchi romanlar, bu joyni bilish, sayohat qilish, sirni ochish, sevgi munosabatlarini boshlash va boshqalar.

Ushbu romanlarning xarakteristikasi shundaki, personajlar tavakkal qilishi kerak, ular jasoratli, sirni o’ziga jalb qiladi, ular noma’lum vaziyatlarni va harakatlarni boshdan kechiradi, ba’zida ular omadga ham bog’liqdir.

Masalan, Robinzon krousi (1719), Daniel Defo tomonidan, Xazina oroliyoki (1883), Robert Lui Stenvenson va boshqalar.

Romantik roman

Romantik romanlar – bu sevgi hikoyasi rivojlanadigan, umuman olganda baxtli tugaydigan romanlar.

Ushbu romanlarning asosiy syujeti muhabbatga uchragan qahramonlarning his-tuyg’ulari tasviriga to’la, ular muhabbatga kirishish, jirkanch uchrashuvlar, shahvoniylik, raqiblar o’rtasidagi to’qnashuv va boshqalar.

Misol tariqasida siz aytib o’tishingiz mumkin Wuthering balandliklari (1847), Emily Brontë tomonidan, Medisonning ko’priklari (1992) Robert Jeyms Uoller tomonidan, G’azablangan paytlarda sevish (1985), Gabriel García Markes tomonidan.

Shuningdek, romanga qarang.

ABDULLA QODIRIY ROMANLARIDA TARIXIY SHAXSLARNING O‘ZIGA XOS O‘RNI VA AHAMIYATI Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Gulnoza Rayhonova

Ushbu maqolada Abdulla Qodiriy asarlarining naqadar serqirra va rangbarangligi, xususan, uning romanlarida tarixiy shaxslarning o‗rni va ahamiyati haqida fikrlar bayon etiladi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Gulnoza Rayhonova

ABDULLA QODIRIY IJODI VA MILLIY RUH
ABDULLA QODIRIY ASARLARINI O’RGANISHDA INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISH
REALIYALAR SEMANTIKASINING TARJIMA MATNLARDAGI IFODASI
O’ZBEK TILI MILLIY KORPUSIDA YORDAMCHI SO’ZLAR BAZASI (SO’ROQ -TAAJJUB YUKLAMALARI MISOLIDA)
“Mehrobdan chayon” romanida troplarning ishlatilishi
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE SPECIFIC PLACE AND SIGNIFICANCE OF HISTORICAL PEOPLE IN THE NOVELS OF ABDULLAH KHADIRI

This article discusses the diversity and diversity of Abdullah Khadiri`s works, in particular, the role and importance of historical figures in his novels.

Текст научной работы на тему «ABDULLA QODIRIY ROMANLARIDA TARIXIY SHAXSLARNING O‘ZIGA XOS O‘RNI VA AHAMIYATI»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

ABDULLA QODIRIY ROMANLARIDA TARIXIY SHAXSLARNING O’ZIGA XOS O’RNI VA AHAMIYATI

Jurnalistika fakulteti, Filologiya va tillarni o’qitish: O’zbek tili yo’nalishi

Ushbu maqolada Abdulla Qodiriy asarlarining naqadar serqirra va rang-barangligi, xususan, uning romanlarida tarixiy shaxslarning o’rni va ahamiyati haqida fikrlar bayon etiladi.

Kalit so’zlar: Moziyg’a, eng kirlik, boshig’a, xayrliq, so’l.

THE SPECIFIC PLACE AND SIGNIFICANCE OF HISTORICAL PEOPLE IN THE NOVELS OF ABDULLAH KHADIRI

This article discusses the diversity and diversity of Abdullah Khadiri’ s works, in particular, the role and importance of historical figures in his novels.

Keywords: the past, the dirtiest, head, goodness, left.

So’z insonning eng kuchli quroli.1 Insondagi hech bir narsa so’zchalik kuchli ta ‘sir kuchiga ega emas. So’z bo’lganda ham har qanday so’z emas, balki badiiy, adabiy til me’yorlariga amal qilgan so’zdir. Uni mahorat bilan go’zal tarzda yetkazib beruvchi ijodkor esa u dunyodagi eng daxshatli texnik quroldan ham kattaroq kuchga ega bo’ladi. Mana shunday qudratli qurolni ishlata olgan buyuk ijodkor, yozuvchilardan biri Abdulla Qodiriydir.

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA

Buyuk va zabardast ijodkorimiz bo’lgan Abdulla Qodiriy XX asrning ko’zga ko’ringan, asarlari qalbimizdan joy olishga ulgurgan, fidoyi insondir. U butun umr halol, rostgo’y va haqiqatparvar inson bo’ldi, hattoki uning har bir asarining bosh qahramonlarini shunday bo’lishiga davat etgan. Misol uchun uning birgina suddagi nutqiga ahamiyat beradigan bo’lsak, unda shunday jumlalar bor: “Men to’g’rilik

1Yunon olimi Aristotel. Google Scholar

Academic Research, Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

orqasida bosh ketsa “ih” deydigan yigit emasman. Ko’nglida shamsi g’uboroti, teskarichilik maqsadi bo’lmog’on sodda, go’l, vijdonlik yigitga bu qadar xo’rlikdan o’lim tansiqroqdir. Bir necha shaxslarning orzusicha manaviy o’lim bilan o’ldirildim. Endi, jismoniy o’lim menga qo’rqinch emasdir”.

Hayot shunday tuzilgan, hayotning qonuni, mohiyati shundan iborat. Abdulla Qodiriyning bizga qoldirgan adabiy merosi esa juda ulkandir. Har bir asarida uning hayotiy haqiqatlari aks etadi. Shulardan eng mashhurlari esa uning romanlaridir.

Haqiqatdan, Abdulla Qodiriy nomi tilga olinganda bir entikib, hayratlar bilan romanlaridagi Otabek va Kumush, Anvar va Ranolar taqdirini esga olmaydigan inson topilmaydi. Adibning badiiy so’zida betakror joziba mujassam bo’lgani bois “O’tkan kunlar”ni yoki “Mehrobdan chayon”ni necha topqir o’qilsa ham, odam to’ymaydi, zerikmaydi; qayta o’qishga zarurat sezaveradi. Romanlar zavq-shavq bilan o’qiladi, qayta o’qishda asarlarning yangidan-yangi qirralari ochilib boradi. Bir o’qilganda e ‘tiborsiz o’tilgan tasvir va epizodlar boshqa safar diqqatni tortadi. Shubhasiz, bu adibning obraz yaratish mahoratiga, inson qalbini chuqur anglashiga, voqea-hodisalar bayonining usuliga tegishlidir. Zeroki, adabiyotdek so’z san atida badiiy til juda muhim sanaladi, so’z vositasida obrazlar, manzaralar, tuyg ‘ular suvratlantiriladi. Shu jihatdan shuni anglaymizki, Abdulla Qodiriyning so’zga, badiiy tilga, o’zbek adabiy tiliga e’tibori juda kuchlidir. Uning so’zida insonni o’ziga bog’lab turadigan mustahkam ma naviy iplar, odamni o’ziga ohanrabodek tortib turgan kuch-quvvat bor. Uning romanlarida har bir qahramonning nutqini hissiyotsiz va tasirsiz o’qiy olmaymiz. Chunki har bir qahramonni tirik va voqealar rivojini chetdan turib emas, balki aynan uning ichida bo’lgandek his etilishi ham, ijodkorning buyuk so’z san atkori ekanligidan dalolat beradi.

Abdulla Qodiriy asarlarida nafaqat badiiy adabiyot, balki tarixiy shaxslar va tarixiy voqealarni, umimiy qilib aytganda, o’tmishimizdagi tarix haqida ham ancha to’liq malumotlarga ega bo’lamiz. Xususan, bir necha asrlar muqaddam bizning yurtimiz amirlik va xonliklarga bo’linib ketgan bir davr edi. Bular: Buxoro amirligi, Xiva va Qo’qon xonliklari edi. Shu xonliklardan bir bu Qo’qon xonligi bo’lib, bu xonlik XVIII asrda asos solingan,unda ko’plab hukmdorlar birin-ketin yurtga humronlik qilishgan. Xonlarning so’nggi vakili esa bu Xudoyorxondir. Abdulla Qodiriy ikkala romanida ham Xudoyorxon obrazini kiritadi va “Tariximizning eng kirlik, qora kunlari”3 deb aynan shu davr yani Xudoyorxon davrini aytib o’tadi.

21926-yil iyundagi suddagi nutqidan.

3A.Qodiriy “O’tkan kunlar” romanidan. Google Scholar

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

Tarixiy malumotlardan shuni bilamizki, XIX asrda Rossiya deyarli bizning yurtimizni o’z tassarufiga olishga ulgurgan bir payt edi. Shunday bo’lishiga qaramasdan o’z yurtiga, undagi aholi turmushiga bee’tibor bo’lgan Xudoyorxon shaxsiga qanday qarashimiz kerak.

Abdulla Qodiriy “Mehrobdan chayon” asarida zulm o’chog”i deb aynan saroyni shu nom bilan atagan. Shuncha imoratlar, masjidlar, bog’lar bo’lishiga qaramasdan, go’zaldan go’zal va bahaybat imoratlar, ariqlar qazilishi hammasi qora xalqning peshona terisidan bunyod bo’lgan edi, aynan ularning achchiq ko’z yoshlari ariqlarda suvlar bo’lib oqqan edi va bu mashaqqat va azoblar xalqni xonga nisbatan nafratining paydo bo’lishiga sabab bo’lgan edi. Oddiy bir qora ish bilan shug’ullanayotagn ishchining uyida bir burda non bo’lmagan, ochlikdan qiynalayotgan paytda, xonning xonadonida o’g’li O’rmonbekning to’yi munosabati bilan har kuni sakkiz yuz qozonda oshlar pishishi, ikki yuz tandirda nonlar yopilishi, yuzdan ziyod chorva mollarning suyilishi4 insofdanmikan? Shunday xonni biz beklikka loyiq deb qaray olamizmikan?

Ahmad Zaki Validiy o’zining asarida shunday malumot keltiradi: “Xudoyorxon—ko’p badavlat bo’lib, xotinlarni ko’paytirishga hirs qo’ygan, kayf-u safoni, rohatni va tinchlikni yaxshi ko’rgan. Xalqning foydasiga ish yuritmagan. Mamlakatning turli tomonlarida bir nechta bog’larida gullar orasida kayf-u safo qilib yotgan, bedana, kaklik va xo’rozlarni urushtirish bilan shug’ullangan. Masxaraboz va hofizlar hamda manosiz o’yinlar bilan umrini o’tkazgan. Mol-u dunyoga haddan ziyoda hirs qo’ygan va o’zining xazinasini boyitish uchun ko’p soliqlar solgan”. 5 Hayotning beshavqatligi, undagi zamon kamchiliklari, katta va boy insonlarning oddiy xalq ustidan beayov azoblashi, bu o’tmishimizning “eng qora va eng chirkin” kunlaridir. Shu o’rinda “Haram” ahli va “qirq qizlar” haqidagi boblariga ham to’xtalib o’tish o’rinlidir. Boisi, bu yer bir qaraganda jannatdek tuyulishi, ahli ayol-qizlarning shodligini ko’rish mumkin, ammo ularning qalbi dard, iztirobga limmo-limdir. Shu o’rinda Uvaysiyning “Anor” chistoni yodga keladi: Ul na gumbazdir, eshig-u tuynugidin yo’q nishon, Necha gulgunpo’sh qizlar manzil aylabdir, makon? Sindirib gumbazni, qizlar holidin olsam xabar, Yuzlariga parda tortig’liq turarlar bag’ri qon!

4″Mehrobdan chayon” romanidan.

5 Ahmad Zaki Validiy “Xudoyorxonning so’nggi kunlari” asaridan

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

NATIJALAR VA MUHOKAMA

Uvaysiz bu chistoni orqali saroydagi haramni shunday tasvirlaydiki, unga ortiqcha izohga hojat qolmaydi. “Mehrobdan chayon” asarida Xudoyorxonning haramida yuz ellikdan ziyod qiz-u juvonlar borligi aytib o’tiladi. Nahotki, ular hayotda bag’ri qon holatda yashashga majbur, nahotki ularni bir buyumchalik qadri bo’lmagan bo’lsa(chunki, bir davlat boshqa bir davlat tomonidan bosib olinga, mag’lub xonning harami to’liq holatda boshqa xonga o’tib ketgan)? Shu jarayonlardagi holatlarni o’qiganda, yuzda mahzunlik, ko’zda yosh va qalbda og’riq paydo bo’lishi tabiiy holatdir. Shu o’rinda Nazmi(haramdagi kanizaklardan birinining ismi)ning nazmidan keltirib o’tish o’rinlidir: Tirnamagil sen yaram, yig’latma ko’p, qil karam, Turgan o’rningdir haram, ya ni shohim bazmidir!

Jabru sitam bazmidur! Oy-u yillar yig’lagan, bag’rini har dam tig’lagan, Hasratidan yiqilgan, baxtsiz bir qiz Nazmidur!

Baxtsiz bir qiz Nazmidur!

Bundan tashqari, Abdulla Qodiriy “O’tkan kunlar” asarini ham shunday boshlagan:

“Moziyg’a qaytib ish ko’rish xayrlik, deydilar. Shunga ko’ra mavzuni moziyda, yaqin o’tkan kunlardan, tariximizning eng kirlik, qora kunlari bo’lg’an keying — xon zamonlar”dan belguladim” Tarixiy-biografik romanlarda zamon va makon chegaralari tanlangan tarixiy shaxs-qahramon hayoti solnomasiga ko’p jihatdan muvofiq keladi. Ammo adabiyot olamidagi tarixiy asarlar turli asoslar ustiga quriladi. Abdulla Qodiriy o’zining kamtarona ta’biri bilan “havas’lanib roman yozishga kirishar ekan, moziyga nazar tashlaydi. Moziy esa zamon va makon jihatidan cheksiz hamda mavhumdir. A.Qodiriy “moziy”ga aniqlik kiritaroq “yaqin o’tgan kunlar”, “xon zamonlari” birikmalarini kiritib o’tadi. Bu o’ziga xos ahamiyatga ega jarayondir.

Abdulla Qodiriy romanlarida Musulmon va Abdurahmon oftobachi kabi tarixiy shaxslar ham uchraydi. Birinchi navbatda, Abdurahmon oftobachi haqida aytib o’tadigan bo’lsam, u asarda Musulmonqulning o’g’li, Xudoyxonning ishonchli amaldorlaridan biri ekanligi aytib o’tiladi. Tarixiy manbalarda, Xudoyorxon davrida Abdurahmon boshchiligida qo’zgo’lon bo’ladi, ammo bu Oftobachi Abdurahmon emas, butunlay boshqa shaxs, yani ikkalasini bitta odam deb hisoblasak, katta tarixiy

Academic Research, Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

xatoga yo’l qo’ygan bo’lamiz. Xudoyorxon, Abdurahmon qo’zg ‘olonini bostirib uchun oftobachini yuborganida, Abdurahmon oftobachi xonga xiyonat qiladi va qo’zg’olonchilar tarafiga o’tib ketadi. Shuni eslatib o’tish joizki, “Mehrobdan chayon” asarida Abdurahmon oftobachi obrazi bir marotaba qo’llanilgan xolos. Keyingi tarixiy obrazlardan biri bu Musulmonquldir. U asarda shunday tariflanadi: “Xonning so’l tomonidag’i oltin hallik kursi kishidan bo’sh, o’ngdagi -ichki saroyga kiradirgan eshikcha yonidag’i kursi ustida O’ratepa chakmani ustidan qayish kamar bog’lab, soddag’ina qilich taqing’an, boshig’a oq barra popoq kiyib, basharasidagi burni yuzi bilan bir qatorda deyarlik tekis yaratilg’an, o’rtacha soqol, qisiq ko’z, bug’doy rang, o’rta yoshliq bir qirg’iz—Musulmonqul o’lturar va hozirg’ina hudaychi tarafidan o’ziga topshirilg’an ariza va maktublardan ochib o’qur edi”.6

Darhaqiqat, tarixiy malumotlarga ko’ra, Musulmonqul—Qo’qon xonligida qipchoqlar rahbari bo’lgan va bir qancha qo’zg’olonlarga boshchilik qilgan. Musulmonqul o’zining qizini Sheralixonning o’g’li Xudoyorxonga turmushga beradi va Qo’qonda muvaqqat hukmdorlikni qo’lga kiritadi. O’sha davrdan boshlab Qo’qonda faqat qipchoqlar to’dasining hukmronligi boshlanadi. Musulmonqul xonning yoshligidan foydalanib xonlikni deyarli mustaqil ravishda o’zi boshqaradi. “O’tkan kunlar” romanida ham bu eslatib o’tiladi: ” Arkoni davlat yig’ilib, Xudoyor taxtiga mingan, Musulmonqul xon bo’lmasa ham xonlikdan-da yuqori bir kuchga molik bo’lg’an siyosat kursisiga o’ltirgan edi”. Hayotda yomon inson yoki yaxshi inson bo’lmaydi, aksincha, yaxshi yoki yomon amal qilguvchi insonlar bo’ladi, shu xolos. Musulmonqul ham yomon amal qilguvchi, o’z manfaatlari ustun qo’yguvchi bir inson edi. Ammo, ” Yomonning umri qisqa” — deb bejizga aytishmagan ajdodlarimiz. Yani Musulmonqulning ham hukmronlik davri uzoqqa bormaydi. 1852-yil farg’onalik mulkdorlar toshkentliklar yordamida qipchoqlar hokimiyatiga qarshi qurolli kurash boshlashadi va Farg’onaning sharqidagi Bilqillama hududidagi

jangda qipchoqlar yengiladi, Musulmonqul esa shu jangda o’ldirilgan. Bunga qo’shimcha tarzida shuni aytish mumkinki, asarda xudaychi, jallod, darvozabon,qo’shbegi,dasturxonchi, qo’rboshi kabi kasb egalarining ham nomlari keltirib o’tiladi, bularning barchasi qadimgi kasb nomlari, ammo ulardagi lavozim egalarining nomlari aniq tarixiy faktga ega emas.

6″O’tkan kunlar” romanidan.

7H.Bobobekov “Qo’qon tarixi” asaridan

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

Xulosa qilib aytadigan bo’lsam, asar romantik va tarixiy jarayonni o’zida birlashtirib juda go’zal badiiyatni yaratgan. Bir oilaning taqdiri orqali Abdulla Qodiriy butun bir jamiyatning ahvoli, vaziyati, o’sha davrdagi tuzumga bo’lgan munosabatini aks ettirgan. Bu asarni o’qigan har bir kitobxon o’ziga nafaqat estetik zavq, balki tariximiz, qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz va eng muhimi, o’tmishimizning eng qiyin damlarini o’zining qalbi ila his etadi. Abdulla Qodiriy romanlarining qiymati va qadri shundadir va ular bebaho va durdona asarlarimiz bo’lib qoladi.

1. B.Karimov “Jahon adabiyoti” jurnali. T. 2013.

2. H.Bobobekov “Qo’qon tarixi” T.1996.

3. Ahmad Zaki Validiy “Xudoyorxonning so’nggi kunlari”.

4. I. J. Ibrat. “Farg’ona tarixi”.

5. O’zME. 1-jild. T. 2000.

6. A. Qodiriy “Mehrobdan chayon”. T. 1994.

7. A. Qodiriy “O’tkan kunlar” T. 2007.

9. www.ziyonet.uz saytidan.

Academic Research, Uzbekistan