Tarixin fəlsəfi araşdırması

Tarix hamısı keçmişlə əlaqəli çox mənalı bir sözdür. Bir təhsil sahəsinin adı olaraq istifadə edildikdə, tarix ənənəvi olaraq keçmiş insan fəaliyyətinin, insanların, cəmiyyətlərin və bu günə qədər gedən sivilizasiyaların yazılı qeydlərinin öyrənilməsinə və şərhinə aiddir. Daha geniş şəkildə, izah edildiyi kimi 1911 Britannica Ensiklopediyası, “Tarix, daha geniş mənada, baş verənlərin hamısıdır, yalnız insan həyatının bütün hadisələri deyil, həm də təbii aləmin hadisələri. Dəyişən hər şeydir; və müasir elmin göstərdiyi kimi, tamamilə statik bir şey yoxdur, buna görə də bütün kainatın və onun hər bir hissəsinin öz tarixi var. ” Termin tarix yunan dilindən gəlir tarix (ἱστορία), “bir sorğunun hesabı” və etimologiyasını ingilis sözü ilə paylaşır hekayə.

Tarix

Tarix hamısı keçmişlə əlaqəli çox mənalı bir sözdür. Bir təhsil sahəsinin adı olaraq istifadə edildikdə, tarix ənənəvi olaraq keçmiş insan fəaliyyətinin, insanların, cəmiyyətlərin və bu günə qədər gedən sivilizasiyaların yazılı qeydlərinin öyrənilməsinə və şərhinə aiddir. Daha geniş şəkildə, izah edildiyi kimi 1911 Britannica Ensiklopediyası, “Tarix, daha geniş mənada, baş verənlərin hamısıdır, yalnız insan həyatının bütün hadisələri deyil, həm də təbii aləmin hadisələri. Dəyişən hər şeydir; və müasir elmin göstərdiyi kimi, tamamilə statik bir şey yoxdur, buna görə də bütün kainatın və onun hər bir hissəsinin öz tarixi var. ” Termin tarix yunan dilindən gəlir tarix (ἱστορία), “bir sorğunun hesabı” və etimologiyasını ingilis sözü ilə paylaşır hekayə.

Tarixi akademik bir təhsil sahəsi olaraq nəzərdən keçirərkən, tarix haqqında biliklərin həm keçmiş hadisələr haqqında bilikləri, həm də tarixi düşünmə bacarıqlarını əhatə etdiyi deyilir. Bura yalnız tarixlərin və adların öyrənilməsi (tarixi bilmək) deyil, tarixi hesabların təhlili və təfsiri (tarix haqqında düşünmək) daxildir. Alternativ hesabların fərqli bir hekayə söyləyə biləcəyini və ya hesabın hər hansı bir qərəzli olub olmadığını soruşmağı əhatə edir.

Ənənəvi olaraq, tarixin öyrənilməsi ədəbiyyat kimi bir mövzunun yanında humanitar elmlərin bir hissəsi sayılır. Bununla birlikdə, müasir akademiyada tarix, xüsusilə xronologiyanın diqqət mərkəzində olduğu zaman, getdikcə bir sosial elm olaraq təsnif edilir.

Bilinən ən erkən yazılı və tarixi qeydlərin (insanların mövcud olduğu vaxtın 99 % -dən çoxunu əhatə edən) təqdim edilməsindən əvvəl baş verən hadisələr, paleontologiya və arxeologiya sahələri tərəfindən məlumatlandırılan bir dövrdən əvvəlki dövr kimi təsvir edilir. Yazılı qeydlərin daha yaxın zamanlara qədər ortaya çıxmadığı mədəniyyətlərdə şifahi ənənə istifadə olunur və hətta yazılı qeydlərin ümumi olduğu mədəniyyətlərdə bir çox tarixçi yazılı qeydləri şifahi tarixlə tamamlayır. Avstraliya aborigenlərinin tarixi demək olar ki, hamısı şifahi mənbələrdən götürülmüşdür.

Mütəxəssislər, tarix hadisələrinin tamamilə ixtiyari olması və ya tarixin ümumi bir təşkiledici mövzuya, mənaya, istiqamətə və ya sona malik olub -olmaması ilə bağlı fikir ayrılığı yaradırlar. İnsanın fərdi olaraq və ya kollektiv olaraq tarixin istiqamətinə nə dərəcədə təsirli ola biləcəyi mövzusunda da fərqlənirlər. Tarix qarşısında məsuliyyətini hiss edən insanlar üçün keçmişin öyrənilməsi indiki üçün dərslər aça bilər.

Etimologiya

Termin tarix 1390 -cı ildə İngilis dilinə qədim fransız dilindən “hadisələrin əlaqəsi, hekayə” mənası ilə girdi tarixçi, Latın dilindən tarix, “hekayə, hesab.” Bunun özü Qədim Yunan ἱστορία -dan götürülmüşdür. tarix, ἱστορεῖν felindən “sorğu, tarix, qeyd, povestlə öyrənmək və ya bilmək” mənasını verir, tarixçi, “soruşmaq.”

Bu da öz növbəsində ἵστωρ, əvvəllər (“müdrik adam”, “şahid” və ya “hakim”). Ἵστωρ -in erkən attestasiyaları Homerik Himnlərdən, Heraklitdən, Afinalı epheblərin andından və Boiot yazılarından (hüquqi mənada ya “hakim”, ya da “şahid” və ya bənzəri) aiddir. Spirant problemlidir və qohum yunan dilində yoxdur eidomai (“görünür”).

ἵστωρ nəticədə Proto-Hind-Avropa dilindəndir *wid-tor-, kökündən *weid- (“bilmək, görmək”), ingilis sözündə də mövcuddur ağıl, latın sözləri görmə və video, Sanskrit sözü veda uels sözü gwynn, və slavyan sözü videti, digərləri kimi. ‘Ἱστορία, tarix, İon elmi və fəlsəfəsi ilə ilk olaraq Klassik Yunanıstanda və sonda bütün Ellinizm üzərində yayılan sözün İon törəməsidir.

Orta İngilis dilində mənası ümumiyyətlə “hekayə” idi. Herodot mənasında “keçmiş hadisələrin qeydləri” mənasının məhdudlaşdırılması XV əsrin sonlarında yaranır (maraqlıdır ki, alman dilində bu fərq heç vaxt edilməmişdir və müasir Alman sözü “Geschichte” həm tarix, həm də hekayə deməkdir). Xüsusilə zamana işarə etmədən “sistematik hesab” hissi XVI əsrdə mövcud idi, lakin indi köhnəlmişdir. Sifət tarixi 1561 -ci ildən təsdiq edilmişdir tarixi 1669 -cu ildən. Tarixçi hadisələri yalnız meydana gəldikcə qeyd edən bir tarixçi və ya salnaməçidən daha yüksək mənada “tarix tədqiqatçısı” mənasında 1531 -ci ildən etibarən təsdiqlənir.

Tarixi qeydlər

Tarixçilər yazılı və ya çap edilmiş sənədlər, sikkələr və ya digər əsərlər, binalar və abidələr və müsahibələr (şifahi tarix) daxil olmaqla müxtəlif növ mənbələrdən keçmiş haqqında məlumat əldə edirlər. Müasir tarix üçün fotoşəkillər, səs yazıları və kinofilmlər əsas mənbələr ola bilər. Bəzi dövrlərin araşdırılmasında fərqli yanaşmalar digərlərinə nisbətən daha çox ola bilər və tarixin perspektivləri (tarixşünaslıq) çox fərqlidir.

Tarixi qeydlər idarəçilik (siyahıyaalmalar və vergi qeydləri kimi), siyasət (liderlərin və görkəmli şəxsiyyətlərin təriflənməsi və ya tənqidi), din, incəsənət, idman hadisələrinin qeydləri (xüsusən Olimpiada), maraq kimi müxtəlif səbəblərə görə saxlanılır. şəcərə, şəxsi məktublar və əyləncələrdə.

Tarixi metodlar

Tarixi tədqiqat metodlarını inkişaf etdirən tarixçilər arasında Leopold von Ranke (1795-1886), Lewis Bernstein Namier (1888-1960), Geoffrey Rudolph Elton (1921-1994), G.M. Trevelyan (1876-1962) və A.J.P. Taylor (1906-1990).

Von Ranke, tarixçinin “keçmişin daxili varlığının bir növ intuitiv hissinə” girə biləcəyinə, tarixin “mahiyyətcə [kimi]” olduğuna inanırdı. (wig es eigentlich gewesen). O, keçmişə öz mənasında baxmaq lazım olduğunu da müdafiə etdi; “keçmişi indiki standartlara görə” mühakimə etməmək lazımdır (Evans 2000, 14-15).

Elton (Çörçillin pərəstişkarı) postmodernizmin sərt tənqidçisi idi və sosiologiya və ya antropologiyanı kritik vasitələr kimi istifadə edən tarixi yenidənqurmaya çoxşaxəli yanaşmanı bəyənmirdi. Tarixin Marksizm kimi fəlsəfi və ya siyasi məqsədlər üçün istifadəsini bəyənmirdi (Marksistlər fəlsəfələrini sübut etmək üçün tarixdən sui -istifadə etdilər).

Taylor Marksizmə simpatiya bəsləyir, Nüvə əleyhinə hərəkatı dəstəkləyir və tarixə məna oxuyurdu. Düşünürdü ki, qəzalar daha çox tarixə səbəb olur və liderlər buna başlamaqdan çox buna reaksiya verirlər. Tarix səhvlərlə doludur. Taylor, kapitalizmin əsasən əxlaqsız olduğuna və ədalətli bir dünya nizamının yaradılmasına əngəl olduğuna inanırdı. O, hökumətin daha açıq olmasını və sənədlərə və arxivlərə daha çox daxil olmasına icazə verilməsini istəyirdi. Son illərdə postmodernistlər bütün tarixin mənbələrin şəxsi təfsirinə əsaslandığına əsaslanaraq tarixin öyrənilməsinin düzgünlüyünə və ehtiyacına meydan oxuyurlar.

Tarixşünaslıq

Tarixşünaslıq, bir inanc sistemi və ya fəlsəfə ilə tarixin öyrənilməsi və təhlilidir. Tarixi araşdırmalarda (bəlkə də ən önəmli olan milli qərəzlə) bəzi daxili qərəzlər olsa da, tarixi marksist tarixşünaslıq kimi və ya dinlərin öyrətdiyi kimi ideoloji baxımdan da öyrənə bilərik. insan hərəkət etmək azadlığı. İndus Vadisi Sivilizasiyası, qərəz iddiasına (bu vəziyyətdə Avro mərkəzli) qarşı çıxmaq üçün tarixin alternativ hesabları təqdim edildikdə kimlik və ya mədəni siyasət adlandırılan nümunələr təqdim edir. Kleopatra ilə bağlı məqalədə də bu məsələ müzakirə olunur.

Ümumiyyətlə virtual tarix (“əks -fakt tarix”) olaraq bilinən bir tarixi fərziyyə forması, bəzi hadisələr tərəfindən müəyyən hadisələrin baş verməməsi və ya fərqli şəkildə baş verməsinin mümkün nəticələrini qiymətləndirmək və araşdırmaq vasitəsi olaraq da qəbul edilmişdir. Bu, fantastikanın alternativ tarix janrına bir qədər bənzəyir.

Obyektivlik

Bəzi insanlar tarixi hadisələri, siyasi hadisələrə, silahlı qarşıdurmalara və məşhur insanlara çox az diqqət yetirildiyini söyləyərək tənqid ediblər. Fikir, texnologiya, ailə həyatı və mədəniyyət baxımından daha dərin və daha əhəmiyyətli dəyişikliklərə çox az diqqət yetirildi. Tarixdəki son inkişaflar bunu düzəltməyə çalışdı. Digərləri qeyd edirlər ki, tarix çox vaxt sadəcə olaraq “onun” hekayəsindən çox “onun” hekayəsidir və qadınların hekayələri, həyatı və nailiyyətləri kənarda qalıb. Bəziləri qeyd edirlər ki, tarix, həqiqətən də, canlı olan personajlardan istifadə edərkən, bədii ədəbiyyat insanları uydurur. Tarixə “bu hesabı kim yazdı, kimin maraqları naminə və kimin səsi susdu?” Kimi suallar verən müasir yanaşmalar. Tarixin “obyektiv faktlar” təqdim etdiyi ənənəvi fikrə meydan oxuyun və insanları, baş verənləri tam olaraq əlaqələndirdiyini iddia edən hər şeyi bilən, üçüncü şəxs səsinə etiraz etməyə təşviq edin.

Tarixçilər tarixlə bağlı əxlaqi suallar verməyi və ya tarixi hesablardan əxlaq dərsləri götürməyi seçə də bilər. Tarixə tez -tez neytral, obyektiv, faktiki bir intizam kimi baxılır. Lakin tarixşünaslığın mənbələrin qərəzli olması ilə bağlı verdiyi suallar tam obyektivliyin mümkün olub -olmaması məsələsini ortaya atır. Müxtəlif ideoloji baxımdan yazan tarixçilər, tarixlə bağlı nəzəriyyələrini sübut etmək və ya təsdiq etmək üçün lazım olan hər şeyi tarixdən əldə edəcəklər. Məsələn, Marksist bir hesab, siniflər arasındakı rəqabətin dialektik prosesinin Fransız İnqilabı kimi bir hadisəni necə izah etdiyini göstərəcək. Alternativ olaraq, tarixin yaxşı və pis zəfər uğrunda mübarizənin aparıldığı və tarixin sonunun ilahi bir gerçəklik tərəfindən idarə olunduğu bir teatr olduğuna əsaslanan hesabatlar, tarixi hadisələri ilahi niyyətə doğru və ya ondan uzaqlaşma nümunələri kimi şərh edəcək. Tarixə belə bir baxış bəsləyənlər, əxlaqsız davranışların əxlaqi tənqidindən çəkinən və ya hər bir tarixi hadisəni insan hərəkəti hesab edən, ilahi hərəkət ehtimalını göz ardı edən tarix hesablarını qeyri -kafi hesab edəcəklər.

Tarixin müdafiəsi üçün

Kitabında Tarixin müdafiəsində, Kembric Universitetinin müasir tarix professoru Richard J. Evans tarixin dəyərini müdafiə etdi. Son vaxtlara qədər tarixin faktları qeyd etmək üçün olduqca sadə bir iş olduğu düşünülürdü. Universitetdən olan alimlər tərəfindən yazılan mətnlər etibarlı sayılırdı. Tarixə sahib olmaq, xüsusən də tarixi qeyd etmək üçün yola çıxan insanların çoxunu ehtiva edən ideoloji gündəmə sahib olanlar üçün bir döyüş meydanına çevrildi.Tarixə sahiblik məsələsi Qara tarix, feminist tarix və Marksist tarix kimi adlarda olur. Yaxın Şərqdə (və dünyanın bir çox digər ərazi baxımından mübahisəli bölgələrində), bölgənin tarixini şərh etmək hüququna malik olan ən çox mübahisə edilən sahə narahatdır. Bu nümunədə, yəhudilər və ərəblər İsrail dövlətinin yaranması və Fələstin xalqının sonrakı tarixi haqqında çox fərqli hekayələr danışırlar (Bennett 2005, 209-218).

Alimlərin revizionist tarix və ya tarixin yenidən yazılması dedikləri qərəzləri və irqi üstünlük fərziyyələrini ortaya çıxara bilər və bütün Avropa araşdırmaçılarını və missionerlərini istər-istəməz imperialist və kapitalist halına gətirə bilər. Tarixi yenidənqurmada hər cür qərəzdən azad olmaq mümkün olmaya bilər. Daha az qərəzli bir tarix yazmaq cəhdinin, çox vaxt, qadınlar da, kişilər də daxil olmaqla, fəth edilənlər və fəth edənlər də daxil olmaqla, bir çox yazıçı tərəfindən mümkün qədər çox fərqli hesab oxuyaraq tarixi araşdırma aparmaqdan asılı olduğu görülür. vahid bir mənzərə ortaya çıxa bilməsi üçün müxaliflər və güc kürsülərini tutanlar tərəfindən. Bu ciddi və ədalətli düşüncəli tarixçinin əsas mənəvi məsuliyyəti ola bilər, lakin tarixən hakim mövqedə olanlar yazılı qeydlərə də hakim olmağa meylli olduqları üçün bu cür mənbələrin balanslaşdırılmış çoxluğuna nail olmaq özü mümkün olmaya bilər. Buna baxmayaraq, bu gün bir çox tarixçi, çoxlu vokalizmi, hər hansı bir tarixi yenidən qurulmanın bir məqsədi olaraq qəbul edir və bir alimin ola biləcəyi hər hansı bir gündəmin açıq elan edilməsi, məsələn, ənənəvi hesabları şübhə altına almaq və ya gizli və ya səssiz səsləri almaq kimi qəbul edir.

Təqaüddəki kritik paradiqma səhvləri düzəltmək üçün düzgün istifadə edilə bilər, ancaq tənqidçi alim də bilməlidir ki, iki səhv səhv etməz. Məsələn, afrikalıların da qul ticarətindən qazandıqlarını və köləliklə məşğul olduqlarını ortaya çıxarmaq, Avropa kölələrini əxlaqi çəngəldən çıxarmaq üçün istifadə edilə bilməz. Başqalarının tarixini heç vaxt yaza bilməyəcəyimiz mübahisəsi həddindən artıq bədbin və hətta təhlükəlidir, çünki yalnız öz mədəniyyətlərimiz və ya tarixlərimiz haqqında bilə və yaza bilsək, mədəniyyətlərarası və ya irqlərarası harmoniya şansı yoxdur. Evans (2000) “postmodern nəzəriyyəçilərin və tənqidçilərin tarixçiləri işlədikləri kateqoriyalara və fərziyyələrə yenidən baxmağa məcbur etmələri doğru və düzgün olsa da”, “həqiqətən çox diqqətli və diqqətli və tənqidi olsaq, “Keçmiş haqqında” məlumat əldə edin və bunun nə demək olduğu ilə bağlı bəzi qənaətcil nəticələrə gəlin “(220). Bir tarixçinin hesabının doğruluğu, böyük ölçüdə tarixçinin dürüstlüyündən və “nəzərdən keçirilən mövzunun doğru, ədalətli və dəqiq bir hesabını hazırlamaq istəyindən” asılı olacağını, “sərhədlərin . tarixi və onları ortaya çıxaran mənbələr . tarixi təsəvvürə yer verir. “

Eynilə, Oksford alimi Albert Hourani (1915-1993) Qərb olmayan dünyanın Şərqşünas (Qərb) təqaüdünü müdafiə etdi. Edward Said (1935-2003) 1978-ci ildə bu fikri sərt şəkildə tənqid etdi Şərqçilik Qərbi olmayanları yalnız Qərbin hökmranlığına layiq görən “bilik və nəzarət” dialektikası olaraq. Hourani, səhvlərə və qərəzlərə baxmayaraq, “bu mövzuların yüz il araşdırılması pis bir iş kimi qiymətləndirilə bilməyən bir iş ortaya çıxardığını” iddia etdi (1979: 29). Hourani, Səidin tənqidlərinin çoxunu qəbul etdi, amma Qərb elminin ədalətli bir şəkildə pislənməsindən xəbərdar etdi.

Xüsusi və universal tarixlər

Tarix çox böyük bir mövzu olduğundan, tarix araşdırmalarının çoxu müəyyən bir mövzuda ixtisaslaşmışdır. Tarixi məlumatların müalicəsi ola bilər

• Xronoloji (tarixə görə)
• Coğrafi (bölgələrə görə)
• Milli (millətə görə)
• Etnik (etnik qrupa görə)
• Mövzu (mövzu və ya mövzuya görə)

H.G. Wells kimi bir neçə yazıçı (onun Dünyanın qısa tarixi, 1922) və Will və Ariel Durant (Sivilizasiya Hekayəsi, 1993), ümumbəşəri tarixlər yazmışlar. Onlardan ən diqqət çəkəni, on iki cildində fəlsəfə və tarixi birləşdirən Arnold Toynbee (1889-1975) idi. Tarix Araşdırması(1946; 1987), sivilizasiyaların yüksəlişinin, çiçəklənməsinin və tənəzzülünün universal ritmlərini araşdırdı. Toynbee, sivilizasiyalara və qarşılaşdıqları çətinliklərə və necə cavab verdiklərinə diqqət yetirərək, yaradıcı cavab verdikdə çiçəkləndiklərini, cavab verə bilmədikləri zaman düşdüklərini irəli sürdü. Mədəniyyətlər ümumiyyətlə özlərini öldürürlər (1987: 262). “Sivilizasiyanın müqayisəli tədqiqatı” na (“mədəni-tarixi” məktəbi də deyilir) öncül oldu. Dünya tarixinin 16 bölgədəki 21 sivilizasiyanı araşdıraraq öyrənilə biləcəyinə və müəyyən bir bölgədəki sivilizasiyalar (ana-qız və ya bağlı sivilizasiyalar) arasında ailə münasibətlərinin mövcud olduğuna inanırdı. Bəzi sivilizasiyalar ləğv edildi, bəziləri inkişafda “həbs olundu”, amma bunu (digərlərindən fərqli olaraq) irqi xüsusiyyətlərə bağlamadı (51). Toynbee, ətraf mühit faktorlarının müəyyən sivilizasiyaların tənəzzülə uğramasına və ya dayanmasına səbəb olduğunu, xaricdən gələn stimul və mədəniyyətlərarası təmasların təqlid kimi dinamik bir artımla nəticələndiyini düşünürdü. Yaradıcı dahi digər mədəniyyətlərlə təmasdan faydalanır. Sivilizasiyalar ibtidai cəmiyyətlərdən “statik bir vəziyyətdən dinamik bir vəziyyətə” (50) keçdikdə ortaya çıxır və bu stimula cavab universal bir normadır:

Bütün sivilizasiyaların-əlaqəsi olmayan və əlaqəli sinif kimi-General Smutsun “İnsanlıq bir daha hərəkətdədir” ifadəsində təsvir edilə bilər.

Filosoflar, bir çox fərqli yaşlarda bu dəyişkən statik və dinamik, hərəkət və fasilə ritmini Kainatın təbiətində əsas bir şey kimi qiymətləndirmişlər (51).

Tarix dərsləri

Tarixçilər, maraqlı bir araşdırma mövzusu olmaqla yanaşı, tez -tez tarixin öyrənilməsinin liderlərin keçmiş uğurları və uğursuzluqları, iqtisadi sistemlər, idarəetmə formaları və insan hekayəsində təkrarlanan digər mövzularla bağlı dəyərli dərslər verdiyini iddia edirlər. . Milli dövlətlərin və ya sivilizasiyaların yüksəlişi və süqutu ilə nəticələnən tarixi faktorlardan, siyasi hərəkətlər üçün motivasiyalardan, sosial fəlsəfələrin təsirlərindən və mədəniyyət və texnologiyaya baxışlardan öyrənmək olar.

Bir çox tarixşünaslıq tarixin öyrənilməsini əxlaqi bir məqsəd olaraq görür. Tarixin və ya həyatın Edna St Vincent Millay (1892-1950) tərəfindən məşhur şəkildə ifadə edildiyi kimi, “bir-birinin ardınca gedən şeylər” olduğu fikrini rədd edirlər. Millayin “bu lənətə gəlmiş bir şeydir” ifadəsinin ikinci hissəsini dərs alaraq qarşısını almağı hədəfləyirlər. Roma alimi və senator, Markus Tullius Cicero (e.ə. 50 -ci il.), “Doğulmamışdan əvvəl baş verənlərdən xəbərsiz olmaq həmişə uşaq olaraq qalmaqdır. Çünki tarixin qeydləri ilə atalarımızın həyatına toxunmadıqca insan həyatının dəyəri nədir?” ? ” İspan filosofu Corc Santayananın tarix və tarix öyrənməyin dəyəri ilə bağlı ən məşhur sitatlarından biri belədir: “Keçmişi xatırlaya bilməyənlər onu təkrar etməyə məhkumdurlar”.

Digərləri tarixdən dərs almaq bacarığına şübhə ilə yanaşırlar. Alman filosofu Georg Wilhelm Friedrich Hegel öz əsərində qeyd etmişdir Tarix fəlsəfəsi ki: “Tarix və təcrübənin bizə öyrətdiyi budur: Xalqın və hökumətin heç vaxt tarixdən heç nə öyrənmədikləri və ondan çıxarılan prinsiplər əsasında hərəkət etmədikləri.” Bu, İngiltərənin Baş naziri, dövlət xadimi və Nobel mükafatı laureatı tərəfindən məşhur şəkildə izah edilmişdir İngilis dilli xalqların tarixi, Winston Churchill: “Tarixdən öyrəndiyimiz bir şey, tarixdən öyrənməməyimizdir.” Çörçill özü tarixi əsərlərini əsas etibarilə tarixi yazmağa kömək etmək baxımından yazmışdı və bu barədə yazmışdı: “Bacardığı qədər, Defonun” Cavalerin xatirələri “nin müəllifin asdığı ​​metodu böyük bir hərbi və siyasi hadisələrin salnaməsi və bir şəxsin şəxsi təcrübəsinin ipi üzərində müzakirəsi “(1986: xiii). Tarix, Çörçill üçün əxlaq fəlsəfəsinin bir qolu idi və onun devizi “Müharibədə, Qətnamədə; Məğlubiyyətdə, Məğlubiyyətdə; Zəfərdə, Möhtəşəmlikdə; Sülhdə, Xoş Niyyətdə” idi (x).

Tarixin istiqaməti

Bir çox mütəfəkkir, müxtəlif tarixi hadisələrin görünən özbaşınalığına baxmayaraq, bəşər tarixinin məcmusunun böyük bir təşkil mövzusuna, mənasına və ya istiqamətinə malik olduğunu müdafiə edir. Əlbəttə ki, tarixdə məna və ya istiqamət tapmaq səyləri, Fridrix Nitsşe, Mişel Fuko və Gilles Deleuze kimi mütəfəkkirlər tərəfindən tənqid olunaraq, heç kimin ola bilməyəcəyi bir yerdə məna axtarmağın böyük bir səhv olduğunu iddia edir, çünki tarix ən yaxşı xarakterizə olunur. fasilələrlə, cırılmalarla və müxtəlif zaman miqyasları ilə. Ancaq bir çoxları dini, fəlsəfi və ideoloji mənşəyinin müxtəlifliyinə baxmayaraq, tarixin istiqamətini tapmaqla çox maraqlandılar. Onları üç fərqli kateqoriyaya bölmək olar: İlahiyyat, “metahistorik” və mütərəqqi şərhlər.

Digər tərəfdən, tarixdən dərs götürə biləcəyinizə dair şübhələr, hər hansı bir tarixi hadisənin özünəməxsusluğu səbəbindən tarixin təkrarlanmadığı fikri ilə əlaqədardır. Bu baxımdan, faktorların spesifik birləşməsi zamanın istənilən anında təkrarlana bilməz və buna görə də keçmişdəki hadisələr haqqında biliklər bu günə birbaşa və faydalı şəkildə tətbiq oluna bilməz. Bu yanaşma, tarixi dərslərin hadisələrdən götürülə biləcəyi və alınmalı olduğu və bənzərsiz hadisələrin diqqətlə ümumiləşdirilməsinin faydalı olduğu anlayışı ilə daha az metaistorik baxımdan mübahisə edilir. Məsələn, təbii fəlakətlərə təcili müdaxilə təkmilləşdirilə bilər, baxmayaraq ki, hər bir fəlakət özlüyündə tamamilə bənzərsizdir.

Teoloji şərh

Bu yanaşma teodisiya və ya esxatologiya sahəsinə aiddir. Tarixin sonunu ilahi iradə ilə tapır və bütün tarixi hadisələrlə bu məqsəd baxımından əlaqələndirir. Tarixin faciələrində görünən pislik problemini, tarixin sonunda gerçəkləşəcək xeyirxah bir Tanrının iradəsinə uyğun olaraq izah edir. Tövhidçilik ənənələri, xətti tarix nəzəriyyəsinə malik olaraq, bu yanaşmanı qəbul edir. Bunun klassik bir nümunəsi, Müqəddəs Avqustinin Allahın şəhəri olduğuna dair düşüncəsidir (Civitas Dei) tarixdə xeyirlə şər arasında bir çox mübarizədən sonra göydə gerçəkləşəcək. Leibniz Teodicée (1710), ilahi təyin olunmuş plan işığında tarixdəki pislik problemini birbaşa həll etmək məqsədi daşıyırdı. Bu yanaşmanın bir az daha fəlsəfi və dünyəvi versiyası, Hegelin tarixi fəlsəfəsi olardı ki, bu tarixi Mütləqə Ruhun sonuna qədər özünü açmağa davam etdiyi dialektik bir proses kimi dəyərləndirər və Hegelə görə konkret olaraq həyata keçirilməsi Prussiya dövləti idi.

Metahistorik şərh

Metahistorik təfsir, tarixi nümunələri və tarixdən kənar ümumiliyi tapmaq səylərindən ibarətdir. Oswald Spengler və Arnold Toynbee kimi metahistorilər, tarixin mədəniyyətlərin yüksələn və yıxılan bu ümumi nümunələri baxımından gördülər. Məşhurunda Qərbin tənəzzülü (1918-1922), Spengler, dinlərdən gələn bütün mədəniyyətlərin, doğumdan olgunlaşmaya və qaçılmaz tənəzzülə qədər orqanik təkamül kimi bir həyat dövrü keçdiyini və Qərb mədəniyyətinin son tənəzzül mərhələsinə qədəm qoyduğunu müdafiə etdi. Spenglerin dövri baxışından daha optimist olan, Toynbee’nin tarixdəki hər dövrün bir hədəfə yönəlmiş yaradıcı inkişaflar yarada biləcəyi ilə bağlı fikirləridir. Onun Tarix Araşdırması (1914-1961), Toynbee, Spengler kimi eyni şəkildə genezis, böyümə, parçalanma və parçalanma baxımından iyirmi bir ya da daha çox sivilizasiyanı öyrəndi, lakin Toynbee əlavə etdi ki, sivilizasiyalar problemlərə yaradıcı şəkildə cavab versələr, dağılmadan sağ çıxa bilərlər; İndiyə qədər yalnız dördünün dağılmadan xilas olduğu görülür: Xristianlıq, Mahayana Buddizmi, Hinduizm və İslam; və bu ali dinlərdən ibarət sintetik bir inanc dünyadakı sivilizasiyanı əvəz edir.

Proqressivist şərh

Maarifçi mütəfəkkirlər, ilahi iradəyə əsaslanan tarixin hər hansı dini və teoloji şərhini rədd etdilər, lakin insan təbiətinin mükəmməlliyə qədər irəliləyəcəyini söyləyərək teleologiyanın öz humanist versiyasını gətirdilər. Onun Bəşəriyyətin Təhsili (1780), Lessing insan tərəqqisinin üç mərhələsini təklif etdi: Əhdi -Ətiq Çağı (körpəlik dövrü), Yeni Əhdi -Cədid (uşaqlıq dövrü) və XVIII əsr (yetkinlik yaşı). Bu mütərəqqi yanaşmanı Condorect -də də görmək olar İnsan Zehninin Tərəqqisinin Tarixi Təsviri üçün eskiz (1795) və Jean-Jacques Rousseau Emil (1762). Adam Smith, insan təbiətindəki bu nikbinliyin bir hissəsini, müasir Avropa iqtisadi sisteminin ortaya çıxması haqqındakı hesabına tətbiq etdi Millətlərin Sərvətinin Təbiəti və Səbəbləri Araşdırılması (1776). Marksın yanaşması əsasən Hegelin ideal idealizmini alt-üst etdikdən sonra Hegel dialektikasından gəlsə də, humanist, teoloji olmayan və materialist mövqeyi səbəbiylə Maarifçilik ənənəsinə sərbəst şəkildə bağlı olan, tarixdə sinifsiz bir utopiyanın olacağını proqnozlaşdıran Karl Marksın tarixi materializmi idi. aşağı. Marksın dialektik mübarizənin tarixi irəliləyişin səbəbi olduğu tezisi diqqəti çəkir, çünki bir çox Maarifçi mütəfəkkirlər üçün tərəqqinin səbəbi çox aydın deyildi. Hegelçi-Marksist ənənənin maraqlı bir nəticəsi Francis Fukuyamadır Tarixin sonu və son insan (1992), nəticəsi Marksın fikrinin tamamilə əksinə olsa da, çünki Soyuq Müharibə sona çatanda dünyanın liberal demokratiya üzərində qurulduğu tarixin irəliləməsi sona çatdı.

Tarixi determinizm insanlara qarşı tarix quranlar kimi

Tarixin istiqaməti müzakirə edildikdə təbii olaraq bir sual ortaya çıxır: Belə bir təhlil, tarixin gələcək gedişatına töhfə vermək üçün insan məsuliyyətinə yer verməyən tarixin deterministik olduğunu nəzərdə tuturmu? Spenglerin meta -tarixi şərhləri əsasən deterministik və fatalist görünür, Toynbee -nin sivilizasiyaların parçalanmadan xilas olmaq üçün çətinliklərə yaradıcı şəkildə cavab verə biləcəyini söylədiyi zaman insan məsuliyyətinə yer var. Maarifçilik tərəqqisi nəzəriyyəsi, tərəqqinin geri dönməz zəruriliyindən bəhs edərkən də çox dərəcədə deterministik görünür, lakin bu, Maarifçiliyin insanların muxtar olduğu digər vacib prinsipi ilə uzlaşmaq çətin deyil. Ola bilər ki, insanlar muxtar yetkinlik nöqtəsinə çatdıqdan sonra determinizm artıq əldə olunmaz.Marksın tarixi materializmi, dialektik zərurətdən ötəri deterministdir, baxmayaraq ki, Marks bunu dəyişdirərək demişdir: “İnsanlar öz tarixlərini özləri qururlar, amma istədikləri kimi yaratmırlar; bunu öz seçdikləri şəraitdə deyil, mövcud şərtlər altında edirlər. artıq, keçmişdən ötürülmüş və ötürülmüşdür. ” Bəziləri buna “parametrik determinizm” deyirlər.

Tarixin istiqamətliliyinin teoloji şərhlərinə gəldikdə, müxtəlif mövqelər tapmaq olar: Kalvinist predestinarizmdən xristian indeterminizminə qədər. Ancaq bütün dini təfsirlərdə ortaq olan bir məqam, insanların iradəsi ilə tarixin arxasında duran Allah tərəfindən verilir. Bu anlayışa əsaslanaraq, əksər mövqelər tarixin ilahi müdaxilənin şahidi olmasına baxmayaraq, insanların buna cavab verməli olduğuna inanırlar ki, ilahi məqsəd ilahi-insan qarşılaşması ilə həyata keçsin. Augustinin Allahın birgə lütfünə olan münasibəti (Pulsuz əməkdaşlar) insan iradəsi ilə əməkdaşlıq, insan yetişməsinin daha yetkin mərhələsində, Allahın iradəsi ilə insan iradəsinin birliyinin əsas Katolik anlayışını təşkil edirdi. Böyük ölçüdə ermənilər olan metodistlər üçün, Tanrı ilə insanlar arasındakı əməkdaşlıq “sinerjizm” səbəbiylə mümkündür. Məhəmməd İqbal kimi müsəlman mütəfəkkirlər də Allah qarşısında insan məsuliyyəti üçün yer təmin etmişlər. Təxminən 1730-1760 -cı illərdə Amerikada Böyük Oyanış zamanı, Puritan irsinə sahib olan əsas canlandırıcı Jonathan Edwards millətdən sonrakı mesajını verdi, insanları əxlaqi və sosial cəhətdən aktiv məsuliyyət götürməyə təşviq etdi ki, Məsihin qayıda bilsin.

Faydalı terminlər və təriflər

• Tarixçi: Tarixi öyrənən insan
• Yalançı tarix: Ümumi tarix sahəsindən kənarda qalan keçmiş haqqında məlumat üçün bir müddət

Metodlar və vasitələr

• Müasir təsdiq: Tarixçilərin məhdud ömrü xaricində faktlar qurmaq üçün istifadə etdikləri bir üsul
• Prosopoqrafiya: Müəyyən bir müddət ərzində fərdlər haqqında bilinən bütün məlumatların toplanması üçün metodik vasitədir
• Dövrləşdirmə: Tarixi vaxtı diskret adlandırılmış bloklara bölmək cəhdi
• Tarixi revizionizm: Ənənəvi olaraq, müəyyən bir mövzuya əvvəlcədən qəbul edilmiş baxışını yenidən nəzərdən keçirmiş bir tarixçinin əsərini və ya fikirlərini təsvir etmək üçün tamamilə neytral mənada istifadə edilmişdir. Bəzən bu ideoloji cəhətdən, məsələn, Holokostun baş verdiyini inkar etməklə və ya dini və irqi harmoniya tarixini bölünmə və qarşıdurma kimi təsvir etməklə irqçi münasibətləri və ya antisemitizmi davam etdirmək üçün yönləndirilə bilər. Alternativ bir hekayə danışmaq cəhdi də ola bilər, məsələn, qadınlar, fəth edilənlər və ya müxaliflər baxımından. Məsələn, Osmanlı İmperatorluğunun tarixi, dini azlıqların nisbətən yaxşı keçdiyini (Avropada azlıqlara qarşı necə davranıldığı ilə müqayisədə) və ya qeyri-müsəlmanların yaşadıqları dezavantajları və məhdudiyyətləri vurğulaya bilər.

Xüsusi tədqiqatlar və sahələr

• Tarixi Antropologiya: Ənənəvi olaraq, antropoloqlar yazılı qeydləri olmayan və tarixlə maraqlanmayan cəmiyyətləri araşdıraraq müəyyən bir zamanda müəyyən bir cəmiyyətin anını çəkməyə çalışırdılar. Bununla birlikdə, getdikcə daha çox antropoloqlar, məsələn, mədəniyyətin zamanla necə dəyişdiyini öyrənmək üçün mətn materiallarından istifadə edirlər. Bu, Charles Lindholme əsərinin nümunəsi olan Tarixi Antropologiya adlı bir yanaşma ilə nəticələndi. Onun İslam Yaxın Şərqi: Antropoloji Tarix (1996) rəsmi hesabların arxasında olanları araşdırmaq üçün antropoloji nəzəriyyədən istifadə edir. Bu tip araşdırmalar, tarixin möhtəşəm hekayələri ilə daha az maraqlanır, daha çox yerli insanların həyatlarını necə yaşadıqları ilə maraqlanır, tez-tez rəsmi olaraq təsdiqlənənlərə rəğbət bəsləmir.
• Arxeologiya: Maddi qalıqların və ətraf mühit məlumatlarının bərpası, sənədləşdirilməsi və təhlili vasitəsilə tarixdən əvvəlki və tarixi insan mədəniyyətlərinin öyrənilməsi
• Arxontologiya: Dövlət, beynəlxalq, siyasi, dini və digər təşkilat və cəmiyyətlərdə tarixi vəzifələrin və əhəmiyyətli vəzifələrin öyrənilməsi
• Futurologiya: Gələcəyin öyrənilməsi: cəmiyyətlərin və fiziki dünyanın orta və uzun müddətli gələcəyini araşdırır. Tarix haqqında bəzi dini və ya təsəvvürlü anlayışlar və bu barədə yazanlar futurologiya ilə məşğul olurlar, çünki nələrin baş verəcəyini və ya müəyyən şəraitdə nələrin baş verə biləcəyini proqnozlaşdırırlar.
• Tarix rəssamı: Tarixi motivlərin və xüsusilə də böyük hadisələrin rəssamları
• Paleoqrafiya: Qədim mətnlərin öyrənilməsi. Məsələn, Qədim Misir haqqında bildiklərimizin çoxu paleoqrafiyadan qaynaqlanır
• Psixoloji tarix: Tarixi hadisələrin psixoloji motivlərinin öyrənilməsi. Bu metodologiya insanların etdiklərini niyə etdikləri ilə bağlı suallar verir. Tarixi hadisələri, tarix yaza biləcəkləri şəxsiyyət növləri baxımından izah edir.
• İnsan təkamülü: İnsanların fərqli növlər olaraq ortaya çıxdıqları dəyişiklik və inkişaf prosesi və ya təkamül. Bəziləri təkamülün insan tərəqqisini başa düşməyin açarı olaraq qaldığını düşünür. Yəni yaşamaq instinktimiz bizi elmi və texnoloji kəşflərə və tarixi hadisələrin meydana gəlməsinə səbəb olan ətraf mühiti idarə etməyə çalışmağa sövq edir. Bəziləri, yaşamaq üçün bu instinkt səbəbiylə müharibənin və planetlərin çökməsinin qarşısını alacağını düşünür.
• Sosial dəyişiklik: Bir cəmiyyətin və ya insanlar cəmiyyətinin təbiətində, sosial institutlarında, sosial davranışında və ya sosial münasibətlərində dəyişikliklər

İstinadlar

• Bennett, Klinton. 2005. Müsəlmanlar və Müasirlik: Məsələlərə və Müzakirələrə Giriş. London: Davam. ISBN 082645481X.
• Churchill, Winston S. 1948. Toplanan Fırtına: İkinci Dünya Müharibəsinin tarixi. New York: Mariner Books/Houghton Mifflin, 1986. ISBN 039541055 X.
• Evans, Richard J. 2000. Tarixin Müdafiəsində. New York: W. W. Norton və Co. ISBN 0393319598.
• Hourani, Albert. “Mərakeşə gedən yolda.” Kitablara Nyu -Yorkdan baxış Mart 1979: 27-30.
• Lindholme, Charles. 1996. İslam Yaxın Şərqi: Antropoloji Tarix. Oxford: Blackwell. ISBN 1557864217.
• Mernissi, Fatimə. 1994. İslam və Demokratiya: Müasir Dünyanın Qorxusu (tərc. Mary Jo Lakeland). Cambridge: Dürüst Kitablar. ISBN 0738207454.
• Dedi, Edward. 1978. Şərqçilik. New York: Vintage Kitablar. ISBN 039474067X.
• Toynbi, Arnold. 1987. Tarix Araşdırması. New York: Oxford University Press. ISBN 0195050800.

Tarixin fəlsəfi araşdırması

Tarixin fəlsəfi əsasları

Tarix və fəlsəfə

“Tarix” anlayışı üç müxtəlif səviyyədə və mənada istifadə olunur. Birincisi, sosial-tarixi proses – ictimai inkişaf kimi; ikincisi, ictimai-siyasi hadisələrin xronoloji ardıcıllıqla təsviri kimi və nəhayət, üçüncüsü, bu prosesin insan tərəfindən bütöv bir fenomen kimi dərk olunması mənasında – “tarix fəlsəfəsi” kimi. Burada terminlərin ənənəvi işlənməsindən yaxa qurtara bilsək və məsələyə konseptual yanaşmağa çalışsaq, görərik ki, tarixçilərin tədqiqat predmeti olan “tarix” və filosofların tədqiqat predmeti olan “tarix”, heç də həmişə üst-üstə düşmür. Belə ki, birinci halda söhbət zaman və məkanca bölünmüş, ayrılmış və müstəqilləşmiş lokal hadisələrin “canlandırılması” və sonradan ipə-sapa düzülməsindən, canlı hadisələrin cansız toplusundan gedirsə, ikinci halda söhbət məkan-zaman müəyyənliyi və sərhədləri itmiş, bütövün içinə qatılmış hadisələrdən, daha doğrusu, hadisələrdən yox, bütövün özündən gedir. Hadisənin “canlandırılması”, onun təsvirinin “elmiləşdirilməsi” – daxili səbəbiyyət əlaqələrinin tapılması heç də o demək deyil ki, hər bir hadisəni başqa hadisələrin səbəbiyyət zəncirində davamı kimi vermək mümkündür. Hər hansı bir hadisənin tarixi zərurət kimi anlaşılması onun bütöv sosial tarixi proses kontekstində nəzərdən keçirilməsini tələb edir. Bu isə ancaq o zaman mümkündür ki, mərkəzində həmin hadisə dayanan bütöv tarix mənzərəsi çəkilmiş olsun. Onda biz nə qədər hadisə varsa, o qədər alternativ tarixlər yaratmış olarıq. Tədqiqata cəlb olunmuş hadisəni zərurət kimi təqdim edə bilmək üçün tarixçilər digər hadisələri təsadüf � və ya ictimai-tarixi fon kimi verməyə məcbur olurlar. Bəs tarixi prosesin bütövlüyü necə dərk oluna bilər? Ancaq fəlsəfi fikrin köməyi ilə! Çünki fəlsəfə üçün zaman və məkan lokallığı yoxdur! İlk baxışda nə qədər paradoksal görünsə də, əsas mövzularından biri zaman və məkanın tədqiqi olan fəlsəfənin özü – fəlsəfi düşüncə zaman və məkanın fövqündə dayanır.

Tarix dəyişiklikləri, elm dəyişmənin qanunauyğunluqlarını, fəlsəfə sabit qalanları əks etdirir. Zaman və məkan müəyyənliyi tarixin tələbi olub, elmə və fəlsəfəyə aid deyil.

Tarixin fəlsəfə kontekstində öyrənilməsi ona görə vacibdir ki, keçib gedənlərin üzərində çox da bənd olmayaraq, diqqəti daha çox tarixdən bizə qalanlara, bu gün də davam edənlərə yönəldək.

Tarix indi yaşadığımız həyatın deyil, nə vaxtsa keçmişdə yaşanmış bir həyatın fikirlərdə və mətnlərdə bərpası cəhdidir. Tarixçi artıq keçmişdə qalmış hadisələrin maketini yenidən qurur və bu zaman faktlarla yanaşı, öz interpretasiyasını da ortaya qoyur. Yəni istər-istəməz müəyyən bir metodoloji prinsipdən və ideoloji mövqedən çıxış edir. Ən pisi odur ki, tarixçi özündən əvvəl hansı isə məşhur tarixçinin (əcnəbi və ya “milli-əcnəbi”) yazdıqlarını interpretasiya kimi yox, ehkam kimi, fakt kimi qəbul edir və öz şəxsi mövqeyini ortaya qoymur. Bu halda o, başqalarının dəyirmanına su tökmüş olur.

Vəziyyəti yoluna qoymaq üçün fəlsəfənin köməyinə müraciət etmək lazım gəlir. Akademik Ramiz Mehdiyevin baxılan əsərində ancaq tarix məsələləri nəzərdən keçirilmir. Burada həm də fəlsəfənin bir sıra fundamental məsələlərinə müraciət edilir və hətta bəzi fəlsəfi anlayışların müəllif versiyasında yeni, orijinal izahı verilir. Məsələn, “tarixi şüur”, “tarixi bilik”, “tarixi proses”, “tarixi idrak” anlayışlarına yenidən baxılır. Onların qarşılıqlı əlaqəsi və dialektikası şərh olunur. Həm də bu yanaşmalar o dərəcədə orijinaldır ki, onların hər biri gələcək müzakirələrin predmeti ola bilər.

Azərbaycan tarixinin konkret bir dövründən, tarixşünaslığın müəyyən bir bölməsindən – Səfəvilər dövlətindən, Şah İsmayıldan başlanan söhbətin belə mürəkkəb nəzəri ümumiləşdirmələrlə nəticələnəcəyini öncədən təsəvvür etmək çətin olardı. Amma akademik Ramiz Mehdiyev tarixin müəyyən bir bölməsini, səhifəsini, hətta ən kiçik bir hissəsini belə tamın kontekstində araşdırmaq zərurətini əsaslandırır. Müəllif tarixi kompilyasiya kimi anlayanları tənqid edir. Onun fikrinə görə, tarixçilər əvvəlcə fəlsəfəni öyrənməli, fəlsəfi metodologiya ilə silahlanmalı və bunun sayəsində sadəcə faktları təsvir etməklə kifayətlənməyərək və onları fikir süzgəcindən keçirərək, müəyyən bir ideya istiqamətində yönəltmək qabiliyyətini nümayiş etdirməlidirlər. O, tarix fəlsəfəsinə də orijinal tərif verir: “Tarix fəlsəfəsi tarixin tədqiq edilməsi təcrübəsi üzərində düşünməkdir”.

Bu məqamda akademik Ramiz Mehdiyevin yazdığı bu əsəri dəyərləndirmək üçün onun öz dediklərindən çıxış etmək yerinə düşər: “Tarixi idrakın xüsusiyyətləri barədə yalnız o adam düşünə bilər ki, o, bunun üçün zəruri olan idrak sistemini tətbiq etməyi öyrənmişdir”. Lakin bu, kifayət qədər ciddi bir tələbdir və müasir Azərbaycanın elmi mühitində bu şərtləri ödəyən şəxslər çox azdır. Çünki ilk ixtisasına görə tarixçi olub, daha sonra ölkəmizdə tarixi prosesin iştirakçısı olmaq, müasir Azərbaycan tarixinin memarı Heydər Əliyevin yaxın silahdaşlarından biri kimi bu quruculuq işində fəal iştirak etmək, sonra isə fəlsəfə sahəsində akademik kimi tarixin həm təcrübəsinə, həm də nəzəriyyəsinə fəlsəfi təhlil səviyyəsindən qiymət vermək heç də hamıya nəsib olmur. Yəni akademikin bu əsərdə irəli sürdüyü ideyaları mənimsəmək, qəbul etmək və inkişaf etdirmək səviyyəsində tədqiqatçıları haradan və necə tapmaq olar? Ara-sıra tarix fəlsəfəsinə dair məqalələr yazsam da mənim ilk ixtisasım fizikadır və mən tarix məsələlərinə olsa-olsa elmşünaslığın aspektlərindən biri kimi yanaşıram. Yəni müəllifin bu əsərdə qaldırdığı konkret məsələlərin böyük bir qismi mənim üçün qaranlıqdır. Peşəkar tarixçilər fəlsəfəni, fəlsəfəçilər isə tarixi yetərincə bilmədikləri üçün akademikin qarşıya qoyduğu vəzifələri yaxın gələcəkdə həll etmək elə də asan görünmür. Lakin başqa yol yoxdur: “Tarix fəlsəfə metodunu, onun idrak imkanlarını mənimsəməlidir, fəlsəfə isə tarixi təfəkkürün təcrübəsinə arxalanaraq öz nəzəriyyə və metoduna zəruri düzəlişlər etməlidir”. Yaxud: “Tarixin dərindən dərk edilməsi fəlsəfənin və tarixin yaxınlaşmasını nəzərdə tutur”. Bu müddəalar ölkəmizdə ictimai elmlərin, xüsusilə tarixin inkişaf perspektivləri ilə bağlı yeni bir doktrina kimi dəyərləndirilə bilər.

Tarix fəlsəfəsi və fəlsəfə tarixi

Bəşər tarixi özünü “tarix” (tarix fənni və ya tarixşünaslıq) səviyyəsində dərk edə bilmədiyi üçün tarixin fəlsəfəsi yaranır.

Tarix fəlsəfəsinin predmetinə hadisələrin təsviri və xronoloji düzümü deyil, cəmiyyətdə gedən proseslərin ümumiləşdirilməsi və burada ənənələrin, qanunauyğunluqların aşkara çıxarılması və müasir ictimai gerçəkliklə, bəşəriyyətin müasir problemləri ilə əlaqələndirilməsi daxildir.

Fəlsəfə ilə tarixin arasında çox geniş bir fikir sahəsi dayanır ki, elmi və bədii təfəkkür də bura daxildir. Aristotelin “poeziya fəlsəfəyə tarixdən daha yaxındır” fikri də bu kontekstdə daha çox aydın olur.

Tarixçi mahiyyətləri yox, hadisələri təsvir edir. Hadisədən mahiyyətə keçid cəhdi isə artıq tarix fəlsəfəsidir.

Mənə elə gəlir ki, akademik Ramiz Mehdiyevin tarix və fəlsəfənin ittifaqı ilə əlaqədar dedikləri tək tarixçilərə aid olmayıb, həm də və daha çox dərəcədə fəlsəfəçilərə aiddir. Çünki son illərdə tarixçilərimizin aktual mövzular üzrə fəaliyyəti xeyli dərəcədə məqsədyönlü və intensivdir. Düzdür, hələ ki tədqiqatlar əsasən müəyyən mövzular üzrə materialların toplanması və sistemləşdirilməsi istiqamətində gedir. Lakin bu mərhələ də çox vacibdir. Metodoloji əsasların işlənib hazırlanması və tədqiqatların fəlsəfi yükünün artması məsuliyyəti isə daha çox fəlsəfəçilərin üzərinə düşür.

Hazırda fəlsəfə sahəsində yazılan dissertasiyaların və tədqiqatların böyük əksəriyyətinin kimə və nəyə xidmət etdiyi bəlli deyil. Tarix qarşısında məsuliyyətin ədalətli bölgüsü milli tariximizin metodoloji, ideoloji və ideya-siyasi əsaslarının fəlsəfi tədqiqatların prioritet istiqamətlərindən birinə çevrilməsini tələb edir. Amma, təəssüf ki, ölkəmizdə bu sahədə fundamental tədqiqatlar, demək olar ki, aparılmır. �

Azərbaycanla bağlılıq, milli maraqlar təkcə şəxsiyyətlərə münasibətdə yox, tarixi hadisələr, təlimlər, fəlsəfi cərəyanlarla bağlı yazılarda da önə çəkilməlidir. Akademik yazır: “Təəssüf hissi ilə deməliyik ki, Azərbaycanın bir sıra layiqli oğulları, onların fəaliyyəti və irsi insafsızcasına unudulmuşdur və heç kəs etiraz edə bilməz ki, bunun səbəbi bizim tarixçilərin və mənbəşünasların passivliyidir”. Mən buraya fəlsəfə tarixçilərini də əlavə edərdim. Çünki zehniyyət tarixinin araşdırılması tarixçilərlə yanaşı və bəlkə daha çox dərəcədə filosofların işidir. Akademik Ramiz Mehdiyev başqa bir kontekstdə milli mədəni irsin konkret aspektlərini də sadalayır: “Azərbaycan xalqının görkəmli siyasi, elm və mədəniyyət xadimlərinin dünya sivilizasiyası xəzinəsinə töhfələri haqqında elmi araşdırmaların olmaması yalnız təəssüf doğurur”. Etiraf etmək lazımdır ki, tarixçilər əsasən, siyasi liderlərin, dövlət başçılarının həyat və fəaliyyətini işıqlandırırlar. Halbuki, tarix anlayışı çox genişdir və hər bir sahənin öz daxili tarixi vardır. Elm və mədəniyyət xadimlərinin miras qoyduğu irsin öyrənilməsi isə daha spesifik səciyyə daşıdığından bu iş tarixçilərdən daha çox, müvafiq sahə üzrə mütəxəssislərin üzərinə düşür.

Akademik Ramiz Mehdiyev “Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət kimi” məqaləsində yazır: “Qədim dövrə və orta əsrlərə aid ilk mənbələri öyrənməklə asanlıqla yəqin etmək olar ki, Azərbaycan tarixində həm siyasi, həm də mədəni və elmi sahələrdə parlaq şəxsiyyətlər çox olmuşdur. Lakin indi böyük təəssüf hissi ilə deməliyik ki, Azərbaycanın bir sıra layiqli oğulları, onların fəaliyyəti və irsi insafsızcasına unudulmuşdur və heç kəs etiraz edə bilməz ki, bunun səbəbi bizim tarixçilərin və mənbəşünasların passivliyidir”. Daha sonra akademik Ramiz Mehdiyev milli fikir tariximizin unudulmuş böyük nümayəndələrindən bəzilərinin adlarını çəkir və bizim əslində necə böyük bir mədəni intellektual sərvətdən və tarixi dəyərlərdən imtina etdiyimizi yada salaraq, keçmişimizə münasibətdə köklü dəyişikliklər etməyin vaxtı çatdığını bildirir. Olduqca haqlı iradlardır. Çünki azərbaycanlılar bütün dünya xalqları arasında nəinki siyasi təşkilatlanma və dövlətçilik tarixi baxımından, həm də dünya fikir xəzinəsinə misilsiz şəxsiyyətlər bağışlamaq və ümumbəşəri intellektual və fəlsəfi tərəqqi prosesinə əvəzsiz töhfələr vermək baxımından seçilirlər.

Belə böyük abidələr içərisində bilavasitə dünya fəlsəfi fikrinin təməlində dayanan mənbələrdən biri də “Avesta”dır. Onun məhz Azərbaycan xalqının ideya sərvəti kimi təsbit olunması məsələsi qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdəndir. Dünya fikir tarixi əksər hallarda bu böyük abidəni fərqinə varmadan İrana aid etsə də, onun məhz Azərbaycanla bağlı olduğunu sübut edən mənbələr də az deyil. Lakin biz müstəqil dövlət olduqdan sonra Zərdüştün timsalında öz milli fikir sərvətimizə sahib çıxmaq baxımından nə kimi bir yaradıcılıq axtarışları aparmışıq? Arada bir kiminsə, haradasa göstərdiyi şəxsi təşəbbüsləri, sistemsiz, arqumentsiz çalışmaları çıxsaq, bu sahədəki tədqiqatlar yox dərəcəsindədir. Hətta Azərbaycan xalqının tarixinə, habelə fəlsəfi fikir tarixinə aid ensiklopedik kitablarda da bu böyük və əhəmiyyətli məsələyə başdansovdu yanaşılır. Ən azından, vahid mövqe və ciddi metodoloji əsasın çatışmazlığı göz qabağındadır.

Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının Azərbaycana həsr olunmuş ayrıca cildində “Avesta” məhz ölkəmizin tarixi və mədəniyyəti ilə əlaqələndirildiyi və milli-fəlsəfi fikrin ilk abidəsi kimi təqdim olunduğu halda, 2-ci cilddə “Avesta” haqqında ayrıca məqalə verilərkən ölkəmizlə əlaqə tamamilə unudulmuş və iranpərəst mövqelərdən yazılmış bir mənbə tərcümə edilərək ensiklopediyaya daxil edilmişdir. Nəticədə bir ensiklopediyada iki bir-birinə zidd məlumat və izahlar verilmişdir.

Milli ensiklopediya çox ciddi bir mənbədir və burada fəlsəfi mətnlərin işıqlandırılması üçün ölkəmizin bütün fəlsəfi potensialı səfərbər olunmalıdır. Xüsusi cilddəki “Fəlsəfə” məqaləsində Azərbaycan fəlsəfi fikrinin təməllərini nə üçünsə zərvaniliklə əlaqələndirirlər. Halbuki, zərvaniliyin Azərbaycan məfkurəsinə heç bir aidiyyəti yoxdur. Əgər biz zərdüştiliyi milli fəlsəfi fikir mənbəyi kimi qəbul ediriksə, onda zərdüştliyin və “Avesta”nın ilk mətnlərinin təhrifləri üzərində qurulmuş, əsl zərdüştiliyə və təkallahlıq ideyasına bidət kimi yaranmış, Xeyiri təmsil edən Hörmüzü (Ahura Mazda) hər vasitə ilə aşağılayaraq Əhrimənə üstünlük verən və şərin ideologiyası kimi çıxış edən bir təlimə sahib çıxmaq cəhdi nə ilə izah oluna bilər?

Başqa bir misal: yenə həmin “Fəlsəfə” məqaləsində zərvaniliyə iki səhifə yer ayrıldığı halda, Azərbaycana aidiyyəti şübhə doğurmayan “işraqilik” təliminin sadəcə adı çəkilir, halbuki bu təlim dünya fəlsəfi fikrinin fundamental mənbələrindən biridir, müasir dövrdə Qərb filosoflarının maraq dairəsindədir. Bu sətirlərin müəllifinin Romada və Oksforddakı məruzələrində və Avropanın mötəbər jurnallarında çap olunmuş məqalələrində sübut etdiyi kimi, Husserl fenomenologiyasının əsas ideyaları yeddi əsr əvvəl işraqilik təlimində öz əksini tapmışdır. Habelə, Kant fəlsəfəsi ilə müqayisələr göstərir ki, onun inqilabi çevriliş sayılan bir çox ideyaları Ş.Y.Sührəvərdinin əsasını qoyduğu işraqilik təlimindən hasil olur. Lakin təəssüf ki, son onilliklərdə aparılmış bu tədqiqatların nəticələri nə ensiklopediyada, nə də “Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi”ndə öz əksini tapmamışdır. Təsadüfi deyil ki, akademik Ramiz Mehdiyev də öz məqalələrində milli irsimizin yetərincə tədqiq olunmadığını vurğulayır. Halbuki, akademik nəşrlər çox ciddi elmi araşdırmaların nəticəsinə əsaslanmalı və mötəbər ekspertizadan keçməlidir. ��

“Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi”nin müəlliflərinə bütün hörmət və minnətdarlığımıza rəğmən, nə vaxtsa rusca yazılmış və əsasən marksist metodoloji prinsiplərə söykənən, bir çox bölmələri elmi və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş bu çoxcildliyin yeni metodoloji və konseptual əsasda, daha geniş və hərtərəfli şəkildə yazılmasına böyük ehtiyac vardır. Eyni sözləri “Azərbaycan tarixi” haqqında da demək olar. Əksər bölmələri sovet dövründə yazılmış bu çoxcildlik də müasir tələblərə cavab vermir və hər dəfə yenidən nəşr olunmaqdansa, yenidən yazılması daha məqsədəuyğundur.

Səlahəddin XƏLİLOV,

AMEA-nın müxbir üzvü,

Azərbaycan.-2013.- 22 may.- S.4.

Tarixin fəlsəfi araşdırması

Üzeyir bəyin üçüncü və sonuncu operettası – “Arşın mal alan”. Buradakı Əsgəri az adam tapılar ki, tanımasın. Mən Əsgəri də bir qisim adam tapılar ki, tanısın. Sözün müxtəsəri. Tacir əyninə arşınmalçı paltarı keçirib öz işində olsun, mən də qələmimi əlimə alıb yazmağımda.

. Doğrusu, qaralamağımda. Necə deyərlər, ağ kağıza yaz qara.

Qara demişkən, Bakının ağlı-qaralı ilk şəkilləri, kapitan-leytenant A.F.Ulskinin Qız qalası, Qala divarları, Şirvanşahlar sarayının məscidi fonunda Bakının Xəzər görüntüsü, “Renesans”, “İşıq və Kölgə”, “Çic”, “Əzizbala” foto-atelyeləri, xarkovlu Mişo, onun Fransa və Bakı fəaliyyəti və s. və i. Bütün bunlar:
– Dərsin cəmi-cümlətanı.
– Qarşıda “JK010-A”, yəni hamı.
– Nəhayətdə fənnin tamı.

Fənn – Fotojurnalistika.
Müəllim – Zaur Babayev.

Müəllim, fənni zahir etdi hasil. Tələbə müdam dərsə hazır. Və birdən auditoriyada maraqlı sual olur nazil:
– Belə, mənim əzizlərim, deyin görək, əvvəllər foto-atelyelər necə adlanırdı?

Tələbələr növbə ilə fərqli fikir bildirir, maraqlı yanaşma sərgiləyir. Zaur Babayev hər dəfəsində “Hardasa sualın cavabına yaxınlaşırsınız” – deyir. Ancaq tələbələr nə tövr etsələr də, heç cürə sualın doğru variantını tapmağa müfəssəl olmur. Bu məqamı görən Zaur Babayev heç kimi həvəsdən, nəfəsdən, ruhdan, kökdən salmır. Və sakit tərzlə, xoş halla: “Bu, əksxana adlanırdı” deyərək fikrinə əlavə edir: “Birlikdə hələ çox öyrənəcəyik”.

Ümumiyyətlə, Zaur Babayevin dərslərində ən nadinc tələbə belə, bisdən-təvərədən çıxmaz və tıncıxmaz. Özüm bilərək dialekt sözlərdən istifadə etdim. Çünki Zaur Babayev daxilində Azərbaycan dilinin incəliyini, şirəsini yaşadan müəllimdir.

Yazını cümlə-cümlə yazır, hər dərsi söz-söz xatırlayıram.

. Dərs gözümün önündə kadr-kadr canlanır.

“Bəyin oğurlanması” filmində Səməndər Rzayevin sözləri yadıma düşür: “Bu kino ki var, çox qəliz məsələdir, həm qəliz, həm də ki, vacib”. Frazanı Zaur Babayevin dərsləri haqqında da söyləmək olar, bircə “qəliz” ifadəsini ixtisar etməklə. Çünki Zaur Babayev, çətini asanlaşdıran, uzağı yaxınlaşdırandı. Hər dərsi bir kinoya bərabərdi: əyani, fəlsəfi, maraqlı, düşündürücü.

O, bizim Zaur müəllimdi.

Müəllim biliyi dərsi hərəkətə gətirən təvərədir.
Müəllim üçün qiymətli, dəyərli olan tələbədir.

Tələbə üçün də qiymətli olan müəllimdir. Tədris etdiyi dərsdir.

“Bizim Cəbiş müəllim” filmində Cəbiş müəllim öz şagirdi Namiqin timsalında bütün çocuklara xitabən səslənir: “Səndən ancaq bir şey tələb olunur, öz borcunu layiqincə yerinə yetirmək. Vəssalam. Bunun üçün də çox şey lazım deyil”. Şəkk-şübhəsiz, bu, dərsdi: oxumaq və öyrənməkdi.

Gərək şagird, tələbə müəllimdən də, dərsdən də dərs almağı bacarsın, bu qabiliyyəti özündə formalaşdırsın. Dərs də müqəddəsdir: “Torpaq. Dəniz. Od. Səma.” kimi. Dırnaqiçində ismini çəkdiyim kinonun giriş kadrları qayaüstü rəsmlərlə, şiş qayalıqlarla, tariximizin müxtəlif görüntülərilə başlayır. Dərs tarix deməkdir. Dərs alan şagird, tələbə tarixin dərslərindən də yaxşı nəticə çıxara bilir.

Maraq üçün deyək ki, dünya tarixinin ilk ağ-qara, qısametrajlı, səssiz sənədli filmi 1895-ci ildə Lümyer qardaşlarının rejissorluğu ilə çəkilmiş “La-Sota vağzalına qatarın gəlməsi” filmidir. Filmin ilk ictimai nümayişi 1896-cı ilin yanvarında baş tutur. Deyilənə görə, filmin nümayişi zamanı tamaşaçılara elə gəlir ki, qatar onların üstünə gəlir. Bu hadisə zalda qorxu və təlaşa səbəb olur.

Sonralar Maksim Qorki, “Kölgələr Səltənəti” adlı məşhur oçerkində yazır: “Qəflətən nə isə basılır, hər şey yoxa çıxır və qatar ekranda görünür. Qatar elə sizə doğru şütüyür – ehtiyyatlı olun!”

Əlbəttə, o dövr üçün bu mənzərə qeyri-adi idi. Qorkinin də yarızarafat, yarıciddi şəkildə dediyi kimi, ehtiyyatlı olmaq labüddür: ya təbii, ya da qeyri-ixtiyari.

Bugünkü dövrdə texnologiya adamı bəzi məqamlara sakit və təmkinli halda yanaşır. Bütün bunlar təhsillə, təlimlə bağlıdır. Bugünün insanı anlayır ki, onun qarşısında texnoloji biliklərini müdam inkişaf etdirmək kimi, məqsəd – missiya dayanır.

Bundan irəli gələrək auditoriyada “The New York Times”, “Washington Post”, “The Guardian”. qəzetləri, habelə “Reader’s Digest” kimi dünyaşöhrətli jurnalların foto seçimi, rənglərdən istifadə qaydaları, günün tələblərinə cavab vermək bacarığını Zaur Babayevdən ən incə xırdalıqlarını qədər əxz etməyə çalışırıq.

Texnologiya demişkən, bildiyimiz bir məqamı xatırlayaq. Yunan sözü olan texnologiya “məharət elmi” deməkdir. “Texniki elm” və “Metodların cəmi” olmaqla iki istiqamətdə işlədilir. Bu mənada Zaur Babayev bacarığı, elmi özünü həm texniki, həm də humanitar sahədə təcəlla etdirir. Dövrün texniki vasitələri müəllim biliyi, səriştəsi qarşısında naçar qalır. Onlayn dərslər söylədiklərimin dəlilidir.

Zaur Babayevin tədris etdiyi “Fotojurnalistika” və digər fənlər də bu məqsədə, mərama, missiyaya xidmət və hizmət duruşunda və hikmət məqamındadı (ənənəvi və onlayn tədrisdən asılı olmayaraq). Hikməti anlamaq üçün, tələbə gərək gözünü ön plana çıxartsın – fotokamera kimi: diqqətli, qeydli, qələmli, dərsli, həvəsli olsun.

Aristotel zamanı hərəkətə, Kant da hərəkəti zamana tabe edir. Obyektiv üçün iki məfhum da mütləqdi, elə tələbə üçün də. Bu məqamı tutan tələbə hər dərsdən bir yazı hazırlayar, kino çəkər.

Sadəcə inadlı olmaq lazımdır. “Uzaq sahillərdə” filmindəki Mixaylo kimi, “Yol Əhvalatı”ndakı Mustafa kimi. Yekun “Romeo mənim qonşumdur” filminin təntənəsidi. “Onun böyük ürəyi” ifadəsi də mənəvi mükafat.

Göründüyü kimi, mən fotoaparatımla kino – kadr deyil, kino adları çəkirəm, yəni yazı yazıram. Düşünürəm ki, “O olmasın, bu olsun”. Bəlkə də bu yazını hazırlamasaydım, daxili mənim məni işarə edərək “Onu bağışlamaq olarmı?” deyərdi.

2 iyul. “Qızmar günəş altında”, “Küçələrə su səpmişəm”. Və “Mən evə qayıdıram”.

Evə çatan kimi, “Mən mahnı qoşuram”, yəni yazı hazırlayıram. Və düşünürəm ki, “Mahnı belə yaranır”.

Beləliklə, “Gün keçdi” və mən “Ad günü” yazımı tamamlamaq üzrəyəm.

3 iyul. Bir ayın “Dörd bazar günü”. Bu ayın ilk bazarı. Çalışdım ki, Zaur Babayevin doğum gününü ilk təbrik edənlərdən olum.

Söz-söz yazının sonuna – “Xatirələr sahili”nə yan alırıq. Xoş xatirələr fikrimizə “Böyük dayaq”dı. Xatirələr həm də adamı “Bəxtiyar” edir. Yaxşı xatirələri barmaqda “Bəxt üzüyü” də hesab etmək olar. Çünki xatirələrin yaxşısı elə yaxşı adamlardan qalır.

Yazının sonuna yaxın oxuculara “Bir qalanın sirri”ni açım. Sonuncu dərs günü Zaur Babayevlə birlikdə “Sehrli xalat”ımızı geyinib yaxın keşmişə döndük. “Qaladan tapılan mücrü”dən nə çıxsa yaxşıdır?

– “Asif, Vasif, Ağasif”? – yox,
– Qızların gözlədiyi “Ağ atlı oğlan” – o da yox,
– “Firəngiz”, “Hacı qara”, “İsmət”, “Qatırməmməd”, “Lətif”, “Təhminə” – yox, yox, heç biri.

Mücrüdən əsrlərin söz yadigarı, demokratik mətbuatın pöhrələnməsinə töhfə verən, dünənin və bugünün “Molla Nəsrəddin”i, “Zənbur”u və s. görünür. İnanıram ki, əsrlərin yadigarı olan jurnallar, qəzetlər bizi də görür. Jurnalist-tələbə üçün orijinal nüsxələri canlı görmək, onlara toxunmaq, o möcüzəni barmaqlarla, qəlblə, düşüncəylə yaşamağın özü belə sözlə ifadə edilməzdi.

“Molla Nəsrəddin” jurnalında dahi Üzeyir Hacıbəyli “Ordan-burdan” başlığı altında “Ü”, “Çı”, “Filankəs”, “Behmankəs” və s. kimi gizli imzalarla hər dövr üçün aktual olan məqalə, felyeton, satirik miniatürlər dərc etdirib.

Jurnalların sehrafərin cazibəsindən ayılan kimi, yada Üzeyir bəyin “Ordan-burdan” başlıqlı yazısından bir sətir düşür: “. hissin tərcümani olmalıdır ki, oxuyan kəsdə də o hiss oyansın. ” – Həqiqətən də Zaur Babayevin peşəsinə duyduğu, dünənimizə bağlı olduğu təmiz hissləri bizim də jurnalistika marağını birə-beş artırdı. Zaur Babayevin qoruduğu, saxladığı jurnalların ətrafında tik-tok çəkən gəncdən tutmuş, jurnalistika peşəsinin təəssübünü çəkən tələbəyə qədər hər kəs cəm oldu.

Xoşbəxtlik və fəxarət hissinin vəhdət anı. M.F.Axundov, H.Zərdabi, Səid, Cəlal, Kamal Ünsizadə, M.Şahtaxtlı, Ə.Hüseynzadə, C.Məmmədquluzadə, Ə.Ağaoğlu, Üzeyir və Ceyhun Hacıbəyli, Ə.Müznib, H.Vəzirov. ruhunun şad olduğu gün.

Üzeyir bəy Hacıbəyli o zaman ağrılı kədərlə milli mətbuatımızdan gen düşənlərdən yazır, doğma dilimizdə oxuyub-yazmağı ar bilən fasonlu ədabazların halına acıyır, din əbasına bürünən mollaların, intelligent libası geyinən “ziyalı”ların müsəlman qəzetinə olan nifrətini görüb “Qərəz, getdim. ” deyir. Düşünürəm ki, Üzeyir bəy bu günü görsəydi, “Qərəz, gəldim. ” deyərdi.

Ən duyğulu, fəxarət hissilə alışıb-yanan məqam. İlk redaktoru Üzeyir Hacıbəyov olan, “Temrin” dərgisinin üz qabığında Şirməmməd Hüseynovun əlində tutduğu istiqlal qəzeti. Bəli, “Azərbaycan” qəzeti. Bu qəzeti də görmək tələbə qismətin(m)də varmış.

Beləcə “Koroğlu” kimi aşırımlar aşıb, keçirimlər keçib yazının “Axırıncı aşırım”ına yavaş-yavaş yetişirəm.

Adlı-sanlı film rejissorlarından biri Jak Tati deyirdi: “Mən istəyirəm ki, film siz kinoteatrı tərk etdikdən sonra başlasın”.

Xeyli zamandır ki, Zaur Babayevin “Fotojurnalistika” dərsləri yekunlaşıb, ancaq hələ də xoş xatirələr göz önündə canlanır. İstərdim ki, Jak Tatinin dediyi kimi olsun. Yazı oxunub bitdikdən sonra, bir də qəlblərdə yer alsın, ürəklərə sətir-sətir köçürülsün. Könül evindən də qəlbimizin səsi duyulsun: “Əziz Zaur Babayev, doğum gününüz mübarək!”

Əsgər İsmayılov,
BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin tələbəsi