Məqsədimiz öyrənmək və bildiklərimizi paylaşmaqdır

66.Tarix təlimində şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi meyarları.

Ozbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari O’ZBEKISTON TARIXI 2 -KURS O’ZBEK XONLIKLARI IQTISODIY VA SIYOSIY TARIXINING MANBASHUNOSLIK MASALALARI Nizomiy nomidagi TDPU “О‘zbekiston tarixi” kafedrasi professori v/b, tarix fanlari nomzodi Z. Ilhomov

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari Reja: • Manbashunoslik masalalarining asosiy xususiyatlari va tarixnavislik maktablari • XVI- XIX asrning о‘rtalarigacha yaratilgan xonliklar tarixiga oid manbalar • XIX asrning ikkinchi – XX asr boshlarida yaratilgan manbalar • Arxiv manbalari.

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari XVI-XX asr boshlarida О‘rta Osiyo hududlarida mavjud bо‘lgan davlatlar, ularning siyosiy tarixi, iqtisodiy va madaniy hayoti masalalariga bag‘ishlagan bir necha о‘nlab tarixiy asarlar yaratildi. Turli davrlarda о‘zbek xonliklari tarixiga bag‘ishlab yaratilgan bu asarlar bugungi kunda mazkur davr tarixini о‘rganishda muhim manbalar bо‘lib xizmat qilmoqda. Shayboniylar va ashtarxoniylar hukmronligi davri tarixiga oid Buxoro xonligi tarixini yoritib beruvchi manbalar, mang‘itlar hukmronligi davri tarixiga oid Buxoro amirligi tarixi manbalari, Qо‘qon xonligi hamda Xiva xonligi tarixiga oid yaratilgan manbalar kо‘p sonli bо‘lib, mazkur davrlarda tarixnavislikning о‘ziga xos maktablari yuzaga keldi. О‘zbek xonliklari tarixining manbashunoslik sohasida yirik tadqiqotlarni amalga oshirgan Rashid Nabiyev, Bо‘riboy Axmedov, Asomiddin О‘rinboyev, Omonulla Bо‘riyev kabi о‘zbek tarixchilari XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab manbalarning tadqiqotlarini amalga oshirgan bо‘lsalar, О‘zbekiston Respublikasining mustaqilligi yillarida bu borada yanada kо‘plab tadqiqotlar amalga oshirila boshlandi va bir necha yuzlab manbalar tadqiqot obyekti sifatida tanlangan bо‘lsa, ularning bir qanchasi yurtimizda, xatto horijda nashrdan chiqrildi. Bu borada Qо‘qon tarixnavislik maktabining rivojlanishi tadqiq qilgan Shodmon Vohidov va Xiva tarixnavislik maktabi tadqiqotlarini amalga oshirgan Quvomiddin Munirovlarning mehnatini alohida kо‘rsatib о‘tish mumkin. Mavjud manbalarni shartli ravishda ikki qismga bо‘lib о‘rganish mumkin, ya’ni XVI- XIX asrning о‘rtalarigacha yaratilgan о‘zbek xonliklari tarixiga oid manbalar, jumladan, “Shayboniynoma”, “Abdullanoma” yoki “Sharafnomayi shohiy”, “Shajarai turk”, “Shajarai tarokima”, “Tarixi olamoroyi Abbosiy”, “Bahr ul-asror fi manoqib ul-ahyor”, “Ubaydullanoma”, “Tuhfat ul-xoniy”, “Tarixi Amir Haydar”, “Fathnomayi sultoniy”, “Muntaxab ut-tavorix” va boshqalar, hamda, XIX asrning ikkinchi – XX asr boshlarida Rossiya imperiyasining harbiy tajovuzi va hukmronligi davrida yaratilgan manbalarga, jumladan, ”Tarjimai ahvoli amironi Buxoroyi sharif az amir Doniyol to asri amir Abdulahad”, “Tarixi salotini Mang‘itiya”, “Tarixi Salimiy”, “Amirlashkar jangnomasi”, “Tarixi jahonnamoyi”, “Tarixi Aliquli Amirlashkar”, “Tuhfai Toib”, “Xadoyiq ul anvor”, “Aliquli jangnomasi va Mullo Holbek sarguzashtlari”, “Tarixi jadidi Toshkand”, “Tarixi Shoxruxiy”, “О‘rus lashkarining Turkistonda tarix 1269 -1282 sanalarda qilg‘on futuxotlari”, Mullo Yunus Toshkandiy “Xotiralar”i, “Mirot ul-futux”, “Tarixi Turkiston”, “Shajari Xorazmshoxiy”, “Tarixi Farg‘ona”, “Ansob us salotin va tavorix ul xavoqin” kabi manbalarga bо‘lib о‘rganish mumkin.

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari XVI- XIX asrning о‘rtalarigacha yaratilgan xonliklar tarixiga oid manbalar “Тарихи Рашидий” асарига ишланган миниатюра

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari Kamoliddin Binoiy “Shayboniynoma” fors tilida bitilgan she’riy doston bо‘lib, uning muallifi atoqli shoir va tarixnavis olim Kamoliddin Binoiydir (1453 -1512 yy. ). Uning asli ismi Ali ibn Muhammad al-Haraviy. Kо‘proq Kamoliddin Binoiy nomi bilan mashhur. Hirotda kо‘zga kо‘ringan me’mor ustod Muhammadxon Sabz oilasida dunyoga kelgan. Yoshlik paytlari og‘ir sharoitda, Shohruh Mirzo vafotidan keyin mamlakatda kuchayib ketgan toju taxt uchun kurash va о‘zaro urushlar sharoitida kechdi. Ma’lumki, 1458 yili Qora qо‘yunlular sulolasidan bо‘lgan Jahonshoh (1438 -1467 yy. ) Xurosonga bostirib kirdi va Hirotni egalladi. Lekin oradan kо‘p vaqt о‘tmay, 1459 yili Temuriyzoda Sulton Abu Said Mirzo qо‘shinlarining tazyiqi ostida poytaxt shahar va mamlakatni bо‘shatib chiqishga majbur bо‘ldi. Ushanda Jahonshoh yuz nafar hunarmand oilani о‘zi bilan birga Fors viloyatiga olib ketdi. Bular orasida me’mor Muhammad Sabz va uning oilasi qariyb uch yil Sherozda istiqomat qilib, 1461 yili yana Hirotga qaytib keldi. Manbalarning guvohlik berishiga qaraganda, Kamoluddin Binoiy keng ma’lumotli kishi bо‘lib, she’riyat, insho, ilohiyot, musiqa va tarix ilmlarini chuqur bilgan. Bundan tashqari u me’morchilik san’atida ham о‘z zamonasining peshqadamlaridan hisoblangan. Muhammad Sabz va uning о‘g‘li ishtirokida qurilgan binolar Hirotda va mamlakatning boshqa shaharlarida juda kо‘p bо‘lgan. Masalan, 1481 yili hozirgi Afg‘onistonning Mozori sharif shahrida, eski nomi Xoja hayron, Ali ibn Abu Tolib (656 -661 yy. ) mozori tepasiga qurilgan muhtasham maqbara va boshqa binolar shular jumlasidandir. Shoir va olimning “Binoiy” deb taxallus tanlashi ham mana shundandir. Қора қўюнлу – 1380 -1468 йиллари Ироқи Ажам ва Озарбайжонни идора қилган сулола, асосчиси Қора Муҳаммад Турмуш (1380 -1389 йй. ).

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari “Abdullanoma” yoki “Sharafnomayi shohiy” asarining ijodkori XVI asrda о‘tgan buxorolik shoir va yirik tarixchi olim Hofiz Tanish Buxoriydir. U 1549 yili Buxoroyi sharifda nufuzli mansablor xonadonida dunyoga kelgan. Otasi Mir Muhammad al-Buxoriy Buxoroning kо‘zga kо‘ringan boyonlaridan bо‘lib, shayboniy Ubaydullaxonning yaqin kishilaridan bо‘lgan, 1550 yilning boshlarida Koshg‘arga ketib qolgan va oradan ikki yil chamasi vaqt о‘tgach, о‘sha. rtda vafot etgan. Hofiz Tanish Buxoriy о‘z davrining chuqur va keng ma’lumotli kishilaridan bо‘lib, 1584 yili Abdullaxon soniyning (1583 -1598 yy. ) yaqin odami Qulbobo kо‘kaltoshning tavsiyasi bilan Abdullaxonning xizmatiga qabul qilingan va uning shaxsiy voqeanavisi, tarixchisi vazifasiga tayinlangan. Hofiz Tanish Buxoriy umrining oxirigacha shu lavozimda ishlagan. Maleho Samarqandiyning ma’lumotiga kо‘ra, Hofiz Tanish 1589 yili xotini tarafidan zaharlab о‘ldirilgan. Hofiz Tanish о‘zining “Abdullanoma” yoki “Sharafnomayi shohiy” asari bilan nom chiqargan. Kitobda О‘zbekiston, Qozog‘iston, shuningdek, qisman, Afg‘oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixi bayon qilinadi. Undan tashqari, asarda Buxlol xonligi bilan Eron, Hindiston, Koshg‘ar va Rossiya о‘rtasidagi munosabatlar haqida ham qimmatli ma’lumotlar bor. Asar XVI asrning 80 -yillari oxirida yozib tamomlangan. Hofiz Tanishning zamondoshi shoir va adabiyotshunos olim Mutribiyning guvohlik berishiga qaraganda, asarning oxirgi qismini, xonning topshirig‘i bilan, qozi Poyanda Zominiy (1602 yili vafot etgan) yozgan. Lekin bu fikrni boshqa manbalar tasdiqlamaydi. “Sharafnomayi shohiy” asari muallifning rejasiga kо‘ra, muqaddima, ikki qism yoki maqola va xotimadan iborat qilib yozilishi mо‘ljallangan.

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari “Tarixi olamoroyi Abbosiy” (“(Shoh) Abbosning olamni bezovchi tarixi”) nomli asar garchi XVI asrda о‘tgan yirik Eron tarixchisi Iskandarbek Munshiy tomonidan yaratilgan bо‘lsa-da, unda О‘zbekistonning tarixi va uning boshqa mamlakatlar bilan munosabatini о‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Iskandarbek Munshiy о‘z asarida keltirgan ayrim dalil va ma’lumotlariga qaraganda, 1561 yoki 1562 yili tug‘ilgan. U saroy yumushiga qabul qilingunga qadar kichik moliya xizmatchisi bо‘lib ishlagan, keyinchalik devoni inshoga qabul qilingan. Bо‘lg‘usi tarixchi 1587 yili harbiy xizmatga jalb etilgan va shoh Abbos avval Safaviy (1587 -1629 yy. )ning harbiy yurishlarida voqeanavis bо‘lib ishtirok etgan, 1593 yili esa saroy munshiysi lovozimiga tayinlangan va umrining oxirigacha shu lavozimda turgan. Iskandarbek Munshiy 1634 yili vafot etgan. Iskandarbek Munshiyning “Tarixi olamoroyi Abbosiy” nomli asarida Eronning 1588 -1634 yillar orasidagi tarixi xronologik, yilma-yil tartibida yuayon qilingan. Bu asar ham “Akbarnoma” singari saroyda. ritilgan kundalik daftar, rasmiy hujjatlar, bayon etilgan voqealar ishtirokchilarining og‘zaki axboroti hamda muallifning shaxsiy kuzatuvlari bilan tо‘poangan ma’lumotlar asosida yozilgan. “Tarixi olamoroyi Abbosiy” asari tarkibi muqaddima, uch jild va xotimadan iborat. Asarning I-II jildlari 1616, uchinchi jildi esa 1628 yili yozib tamomlangan. “Tarixi olamoroyi Abbosiy” asarining II-III jildlari mazmuni yangi b о‘lib, mustaqil ahamiyatga ega. Ularda Eronning 1588 -1628 yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixi keng yoritib berilgan. Uchinchi jild oxirida shoh Abbos avval bilan zamondosh b о‘lgan shayxlar, olimlar, shoirlar va xattotlar haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Asar О‘zbekiston tarixini о‘rganishda ham katta ahamiyat kasb etadi. Unda О‘zbekistonning XVI asr oxiri va XVII asrning birinchi choragidagi siyosiy ahvoli haqida noyob ma’lumotlarni uchratamiz. Bundan tashqari, asar XVI asrning oxiri va XVII asrning birinchi choragida Eron bilan Buxoro xonligi о‘rtasidagi siyosiy munosabatlarni о‘rganishda muhim manbalardan biri hisoblanadi. Asardan ayrim parchalar B. Dorn (matni) va V. V. Velyaminov-Zernov tomonidan matni va qisqartirilgan ruscha tarjimasi nashr etilgan. Kitob matni yana ikki marta Tehronda 1896 yili toshbosma va 1956 yili bosmasi chop etilgan.

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari “Bahr ul-asror fi manoqib ul-ahyor” (“Olijanob kishilarning jasorati haqidagi sirlar dengizi”) nomli asar muallifi XVII asrda о‘tgan balxlik yirik qomusiy olim Mahmud ibn Validir. Uning otasi Mir Muhammad Vali asli farg‘onalik, kosonlik bо‘lib, Shayboniylardan Pirmuhammadxon avval (1546 -1567 yy. ) davrida Balxga borib qolgan. U о‘qimishli va keng ma’lumotli kishi bо‘lib, asosan fiqh ilmida zamonasining peshqadam kishilardan hisoblangan. U Mir Xislat taxallusi bilan she’rlar ham yozgan. Mahmud ibn Valining amakisi Muhammad Poyanda (1602 yili vafot etgan) Samarqand hokimi Boqi Muhammad (1603 -1606 yillari Buxoro xoni) dnvonida xizmat qilgan. Akasi amir Abulboriy esa fiqh, tafsir va tibb ilmini yaxshi egallagan olim kishi edi. Mahmud ibn Vali 1596 yili tug‘ilgan. 19 yoshga borganda, ya’ni 1614 yili u yirik fiqh va hadis olimi MMahmud ibn Valirakshoh Husayniyning xizmatiga kiradi va qariyb о‘n yil undan saboq oladi. Mirakshoh Husayniyning boy kutubxonasi bо‘lib, unda, Mahmud ibn Valining sо‘zlariga qaraganda, tarix, geografiya, mumtoz adabiyot, fiqh, hadis va boshqa ilmlarga doir juda kо‘p kitoblar saqlanar edi. Bu ilmga chanqoq yosh olim uchun bkbaho xazina bо‘ldi, albatta. Keymnchalik Mahmud ibn Valining о‘zi kutubxonadagi kо‘p kitoblarni о‘qib kо‘p foyda topganini aytadi. 1634 -1640 yillar orasida yozilgan “Bahr ul-asror” asari mundarijasida kо‘rsatilishicha, yetti jilddan iborat bо‘lgan. Uning II-VII jildlari jahon tarixiga bag‘ishlangan bо‘lib, О‘zbekiston va u bilan qо‘shni mamlakatlarning qadim zamonlardan to 1640 yilgacha kechgan tarixidan baxs yuritadi. Asarning birinchi jildi ilmi nujum, geografiya, ma’danshunoslik va botanika fanlariga oid ma’lumotlarni о‘z ichiga oladi. Afsuski, bu muhim va qimmatli asarning faqat I va VI jildlarigina topilgan, xalos.

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari “Tarixi Muqimxoniy” nomli tarixiy asar muallifi XVII asrda о‘tgan yirik olim Muhammad Yusuf Munshiydir. Asarida keltirilgan ma’lumotlarga qaraganla, asli balxlik bо‘lgan va Subxonqulixon (1651 -1680 yillari Balx, 1680 -1702 yillari Buxoro xoni) hamda Muhammad Muqimxon (1697 -1707 yillari Balx xoni) saroyida munshiy bо‘lib xizmat qilgan. Muhammad Yusuf Munshiy Muhammad Muqimxonga bag‘ishlangan “Tarixi Muqimxoniy”nomli asarini yozgan. Mazkur asar 1697 -1704 yillar orasida yozilgan bо‘lib, Balx va qisman Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiysiyosiy tarixini bayon etadi. Muhammad Yusuf Munshiy agar “jahon hodisalarining kuchli shamoli uning (Muhammad Muqimxonning) hayot о‘tini о‘chirmasa, yо‘qsizlik dengizining tо‘lqinlari о‘ynoqi otini о‘z girdobiga tortib ketmasa” ushbu asarining ikkinchi qismini ham yozish niyatida ekanligini aytadi. Lekin “Tarixi Muqimxoniy”ning ikkinchi kitobi yozilmay qolgan. Fikrimizcha, bunga qandaydir kutilmagan hodisa, balki muallifning biron falokatga uchrab qolganligi sabab bо‘lgan. “Tarixi Muqimxoniy” muqaddima va uch bodan iborat.

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari “Ubaydullanoma” XVII asrda о‘tgan Mir Muhammad Amini Buxoriy asaridir. U о‘qimishli va fozil kishilardan bо‘lib, 1645 yilda tug‘ilgan, vafot yili ma’lum emas. Ashtarxoniylardan Subxonqulixon va Ubaydullaxon (1702 -1711 yy. ) saroyida bosh munshiylik vazifasida xizmat qilgan. “Ubaydullanoma” Buxoro xonligining 1702 -1716 yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti haqida hikoya qiladi. Asar 1716 yildan keyin yozilgan, muqaddima, xotima va 80 bobdan iborat. Muqaddimada muallifning hol-ahvoli, ya’ni Subxonqulixon hukmronligining sо‘nggi yillarida xizmatdan chetlashtirilib, og‘ir ahvolga tushib qolganligi va Uaydullaxon xizmatiga qabul qilinishi, Abdulazizxon va Subxlnqulixon davrida Buzoro xrnligining ijtimoiy-siyosiy ahvoli qisqa tarzda bayon qilingan. 1 -80 – boblarda Buxoro xonligining qariyb 15 yillik (1702 -1711 yy. ) ijtimoiy-siyosiy tarixi batafsil yoritilgan. Muallif mazkur asarida katta yer egaligi, aholidan yig‘iladigan soliq va jarimalar, Buxoro xonligining ma’muriy tuzulishi, tarqoqlikning kuchayishi, mamlakat boshiga tushgan iqtisodiy qiyinchiliklar va uning afrim sabablari kabi masalalarga keng о‘rin bergan. Asarda geografik va etnografik ma’lumotlar ham kо‘p. Xotimada muallif bilan zamondosh bо‘lgan va Buxoroda istiqomat qilgan olimlar, shoirlar, masalan, Sayido Nasafiy, Qosixoja, mulla Sarfaroz, Fitrat, Mulham, mashhur qozilar haqida qisqacha, lekin e’tiborga molik ma’lumotlar keltirilgan. “Ubaydullanoma” asarining 10 dan ortiq qо‘lyozma nusxasi mavjud. Asar A. A. Semenov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan va 1957 yili Toshkentda nashrdan chiqarilgan.

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari “Tarixi Abulfayzxon” asarini Ubaydallaxon va Abulfayzxon (1711 -1747 yy. ) saroyida xizmat qilgan munajjim, shoir va tarixchi olim Abdurahmon Davlat yozgan. Muallif kо‘proq Abdurahmon Tole nomi bilan mashhur. Mazkur asar hajm jihatdan kichik, 161 varaq bо‘lib, “Ubaydullanoma”ning davomi hisoblanadi va Buxoro xonligining 1711 -1723 yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini о‘z ichiga oladi. Ma’lumki, XVIII asrning birinchi choragida Buxoro xonligining iqtisodiy va siyosiy ahvoli zaiflashadi, ulus boshliqlarining, ya’ni mahalliy hukmdorlarning mustaqillik uchun olibborgan harakati kuchaydi, ularning ayrimlari, masalan, Balx va Samarqand markaziy hukumatga bо‘ysunmay qо‘ydilar, Farg‘ona XVIII asr boshlarida, 1709 yili Ashtarxoniylar davlatidan ajralib chiqdi va о‘lkada mustaqil Qо‘qon xonligi tashkil topdi, 1722 yili Samarqand ham mustaqillik e’lon qildi va Rajabxon ismli kimsani xon qilib kо‘tardilar (1722 -1728 yy. ), о‘zaro urushlar boshlanib ketdi. “Tarixi Abulfayzxon” asarida mana shu masalalar keng yoritib berildi. Bundan tashqari, asarda Buxoro xonligining ma’muriy tuzulishi va о‘zbek xalqining о‘sha yillardagi etnik tarkibi haqida ham ayrim, diqqatga sazovor dalil va ma’lumotlar bor. “Tarixi Abulfayzxon”ning tо‘la ruscha tarjimasi, zarur izohlar bilan 1959 yili A. A. semenov tarafidang Toshkentda nashr qilingan.

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari “Tuhfat ul-xoniy” КАРМИНАГИЙ, Охунд мулла Муҳаммад Вафо (1685— 1769) — тарихнавис олим. «Туҳфаи хоний» асарининг муаллифи. Асарни манғитлар сулоласи асосчиси. Муҳаммад Раҳимхон топшириғига биноан тайёрлаган. Шуҳрат тахаллуси билан шеърлар ёзган. Қози Вафо номи билан ҳам машҳур бўлган. Баъзи тарихчилар (Мир Муҳаммад Амин Бухорий) нинг ёзишича, Карминагий Убайдуллахон саройида китобдор (кутубхоначи)лик қилган. Кейинчалик Абулфайзхон ҳамда Муҳаммад Раҳимхон даврида ҳам шу мансабда бўлган. “Tuhfat ul-xoniy”(“Xonning tuhfasi”) yoki “Tarix Rahimxoniy”(“(Muhammad) Rahimxon tarixi”) nomli asar Buxoro xonligining 1722 -1782 yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini о‘z ichiga oladi. Uni tarixchi olim Muhammad Vafoyi Karminagiy (1685 -1769 yy. ) yaratgan. Tarixchining tо‘la nomi Mulla Muhammad Vafo ibn Muhammad Zohir Karminagiydir. U Buxoroning о‘qimishli va taniqli kishilaridan biridir. Karminagiy nisbasiga qaraganda, asli Buxoroning Karmana tumanidan bо‘lgan. “Ubaydullanoma” kitobining muallifi Mir Muhammad Amin Buxoriyning shuvohlik berishiga qaraganda, Muhammad Vafoyi Karminagiy Ashtarxoniylardan Ubaydullaxon saroyida kitobdor bо‘lib xizmat qilgan. Fikrimizcha, u Ubaydullaxondan keyin taxtga о‘tirgan Abulfayzxon davrida ham shu lavozimda turgan. Mulla Muhammad Vafo Karminagiy “qozi Vafo” nomi bilan ham mashhurdir. U qozilik lavozimiga yangi sulola-Mang‘itlar sulolasining asoschisi Muhammad Rahimxon (1753 -1759 yy. ) zamonida erishgan. Muhammad Vafo Karminagiy 1769 yili “Tuhfat ul-xoniy” nomli asarida faqat 1722 -1768 yil voqealarini о‘z ichiga olgan qisminigina yozib ulgurgan, xalos. Uning davomini, ya’ni 17681782 yillar voqealarini bayon etuvchi qismini nasaflik domla Olimbek ibn Niyozqulibek yozgan.

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari “Tarixi Amir Haydar” XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning birinchi yarmida о‘tgan buxorolik olimlari asaridir. Kitobning noma’lum muharrir tomonidan qisqartirilgan nusxasi yetib kelgan bо‘lib, qо‘lyozma О‘z. RFA Sharqshunoslik institutida 1836 raqami ostida saqlanmoqda. “Tarixi Amir Haydar” kichik hajmdagi asar, jami 96 varaqdan iborat, muhim tarixiy manbalar asosida yozilgan, Buxoro xonligining Ashtarxoniylar, shuningdek, asosan, Mang‘itlar sulolasidan bо‘lgan amir Haydar hukmronligi (1800 -1826 yy. ) davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini о‘z ichiga oladi. Asar 81 bob, yoki dostondan iborat. 1 -2 – boblari Buxoro shahri tarixiga bag‘ishlangan, 3 -6 – boblarda Ashtarxoniylar tarixi qisqacha bayon etilgan, 7 -81 – boblarida esa Buxoro amirligi amirzoda Haydarning tug‘ilishidan to uning 1826 yil 6 oktabridagi vafotigacha bо‘lgan tarixi hikoya qilinadi. Kitob 50 – yillarda A. A. Semenov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan, lekin nima sababdandir qо‘lyozma nashr etilmay qolgan. Tarjima qо‘lyozmasi О‘z. R FA SHI kutubxonasida saqlanmoqda. “Fathnomayi sultoniy” (“Sulton fathnomasi”) asari muallifi Mir Olim Buxoriy bо‘lib, kitobini Amir Nasrulloh davri (1826/27 – 1869/79 yy. )da G‘uzor hokimi bо‘lgan Muhammad Olimbekning xizmatida bо‘lgan va uning topshirig‘i bilan yozgan. “Fathnomayi sultoniy” amir Shohmurod (1785/86 -1800 yy. ) davridan to Nasrulloh hukmronligining dastlabki yillarigacha Buxoro amirligida bо‘lib о‘tgan voqealarni о‘z ichiga oladi, lekin Shohmurod va amir Haydar davrlari qisqacha (О‘z. R FA SHI qо‘lyozmasi, inv. № 1838, vv. 7 b-55 b), Nasrulloh davri esa batafsil yoritilgan. Mazkur qо‘lyozma asarning birinchi jildi bо‘lib, ikkinchisi bizga ma’lum bо‘lmagan sabalarga kо‘ra yozilmay qolgan. “Fathnomayi sultoniy”ning birinchi qismi marhum O. D. Chexovich tarafidan rus tiligatarjima qilingan. Tarjima qо‘lyozmasi О‘z. R FA Sharqshunoslik instituti kutubxonasida saqlanmoqda.

Кўкча даҳаси. Чиғатой, Ҳофиз Куйкий, Қўшчи | Shosh. uz shosh. uz O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari XIX asrning ikkinchi – XX asr boshlarida yaratilgan manbalar Кўкча даҳаси. Чиғатой, Ҳофиз Куйкий, Қўшчи, Шоҳнишин тепа маҳаллалари

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari “Muntaxab ut-tavorix” (“Saylanma tarix”) asarining muallifi qо‘qonlik yirik tarixchi olim Hakimxon tо‘radir (taxm. 1802 -vafot etgan yili maxlum emas). Ota tarafidan naqshbandiya tariqatining yirik namoyondalaridan biri, yirik ilohiyot olimi Mahdumi A’zam Kosoniy (1461/62 -1542/43 yy. )ning avlodi, ona tarafidan Qо‘qon xoni Norbо‘taxon (1770 -1800 yy. )ning nabirasidir. Otasi sayyid Ma’sumxon tо‘ra Umarxon davri (1809 -1822 yy. )da va Muhammad Alixon hukmronligi (1822 -1842 yy. )ning dastlabki yillarida xonlikning shayxulislomi lavozimini egallab turgan. Hakimxon tо‘ra Muhammad Alixon hukmronligiavvalida Namangan, Tо‘raqо‘rg‘on va Kosonsoyda hokim bо‘lgan. Lekin kо‘p о‘tmay otasi ham, о‘zi ham xonning g‘azabiga duchor bо‘lib, egallab turgan lavozimlaridan bо‘shatilganlar va haj marosimini ado etish uchun Arabistonga jо‘natib yuborilgan. Otasi yо‘lda, Mozori sharifda 1834 yili vafot etgan. Hakimxon tо‘ra esa kо‘p mashaqqatlar chekib, yetti yildan keyin Rossiya, Turkiya, Iroq, Suriya va Falastin orqali Mkkaga yetib bordi. О‘shanda 1834 yili u Orenburgda podshoh Aleksandr 1 bilan uchrashish sharafiga muyassar bо‘lgan. Hakimxon tо‘ra Makka va Madina ziyoratidan qaytgach, 1828 yili, Muhammad Alixondan chо‘chib Qо‘qonga bormadi va qolgan umrini Kitobda kechirdi. О‘zining yozishicha, Kitobda uning qarindoshlari va ozmi-kо‘pmi yer-suvi bо‘lgan. Hakimxon tо‘ra yirik tarixnavis olim bо‘lib, о‘zining “Muntaxab ut-tavorix” asarini 1843 yilning 29 may kuni yozib tamomlangan. “Muntaxab ut-tavorix”da qadimiy zamonlar, islomiyatdan avval о‘tgan payg‘ambarlar, qadimgi Eron podshohlari, Xitoy va Yevropaning qadimiy podshohlari, xalifayi Roshidindan to Movarounnahrning Mang‘it va Ming sulolasidan chiqqan oliy hukmdorlar zamonigacha kechgan tarixi bayon etiladi. Asarda Qо‘qon xonligining xonlik asoschisi Shohruhxon(1709 -1721 yy. )ning о‘g‘li va toj-taxt vorisi Abdurahimxon (1721 -1724 yy. ) zamonidan to Norbо‘taxon, Olimxon va Umarxon davri tarixi yaxshi yoritilgan. Ayniqsa, Norbо‘taxon, Olimxon va Umarxon davri yaxshi yoritilgan. Asarda muallifning Rossiya, Turkiya, Iroq, Shom (Suriya) va boshqa mamlakatlarga qilgan sayohati chog‘ida olgan taassurotlari va о‘sha mamlakat xalqlarining ijtimoiy-siyosiy hayoti, tarixi va hayot tarzi haqida keltirgan maxlumotlari ham diqqatga sazovordir. “Muntaxab ut-tavorix”ning qо‘lyozma nusxalari kam. Uning Dushanbeda, Tojikistonda A. A. Semenovning uy muzeyida saqlanayotgan forscha fotonusxasini Ahror Muxtorov 1983 yili ikki kitob holida chop etdi. Asarning о‘zbekcha nusxasi ham bо‘lib, hozirda О‘z. R FA Sharqshunoslik instituti xazinasida (raqami № 594) saqlanmoqda.

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari “Tarixi salotini Mang‘itiya” (“Mang‘it sultonlarining tarixi”) asari buxorolik mashhur tarixchi olim va shoir Mirzo Abduazim Somiy Bо‘stoniy (1838/39 -1914 yildan keyin) qalamiga mansubdir. Bо‘lg‘usi tarixchi boshlang‘ich ma’lumotni ona yurti Bо‘ston qishlog‘ida, Buxoroning shimolida, undan 40 km narida olgan, sо‘ngra Buxoro madrasalaridan birida о‘qigan, dastlab viloyat hukmdorlari qо‘lida kotib, amir Muzaffar taxtga о‘tirgandan keyin uning shaxsiy kotibi, munshiysi bо‘lib xizmat qilgan. Amir Abdulahad hukmronligi (1885 -1910 yy. )ning sо‘nggida 1898 yoki 1899 yilda podshohlikka qarshi fikrlari uchun saroydan chetlatilib, umrining oxirini nochorlikda kechirgan. Somiy bir necha adabiy va tarixiy asar yozib qoldirgan. “Mir’ot ul-hayol” (“Xayol kо‘zgusi”), “Insho”, “Tuhfayi shohiy” (“Podshohning tuhfa”), “Tarixi salotini Mang‘itiya” shular jumlasidandir. Bularning ichida tarix ilmi uchun eng muhimi sо‘nggi ikki asardir. 1900 -1902 yillar orasida yozilgan “Tuhfayi shohiy” va 1907 yili yozib tamomlangan “Tarixi salotini Mang‘itiya” bir davr, Buxoro xonligining amir Muzaffar davridagi tarixga bag‘ishlangan. Biroq ular ma’lum darajada bir-biridan farq qiladi. Masalan, “Tuhfayi shohiy” tо‘laroq, lekin oliy hukmdorni kо‘klarga kо‘tarib maqtash, panegrik ruhida bitilgan. “Tarixi salotini Mang‘itiya” esa nisbatan xolisona yozilgan. Asarning ilmiy ahamiyati shundaki, unda Buxoro amirligining О‘rta Osiyoning Rossiya tarafidan bosib olinishi arafasidagi iqtisodiy va siyosiy ahvoli, shuningdek, Buxoro-Rossiya munosabatlari birmuncha keng yoritilgan. Kitobning qо‘lyozma nusxalari kо‘p. Uning О‘zbekistonlik olima L. M. Yepifanova tomonidan qilingan ruscha tarjimasi, sо‘zboshi va zarur izohlari bilan birga, 1962 yili, Moskvada chop etilgan.

Tarixin təlimində fənlərarası və fəndaxili əlaqələrdən istifadə

«Ümumi Təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulumu)» sənədi və onun əsasında hazırlanmaqda olan Azərbaycan tarixi kurikulumu fəndaxili və fənlərarası əlaqələrin geniş tətbiqini nəzərdə tutur. Ənənəvi təlimdə şagirdlərə faktlar toplusu verilir və onları əzbərləmək tələb olunur. Nəticədə isə şagirdlər həyatda onlara lazım olmayan məsələləri də öyrənməli olurlar. Onlar çox vaxt cəmiyyətdə və öz kollektivlərində baş verən proseslərdən baş çıxara bilmirlər. İnteqrativ kurikulum isə fənn sahələrinin kombinasiyasını özündə əks etdirməklə şagirdi obeyktə deyil, subyektə çevirir. Burada təhsilin məqsədinə hadisə və təzahürləri yalnız öyrənmək və bilmək deyil, həm də əldə olunmuş bilik, bacarıq və dəyərlərdən müxtəlif situasiyalarda istifadə etmək, araşdırmaları təkmilləşdirmək, anlama, birbaşa şəxsi iştirak daxildir. Belə kurrikulum şagirdlərə öyrənmə zamanı müxtəlif fənlər arasında bilik, vərdiş və konsepsiya səviyyəsində dəyərli əlaqələr yaratmaqda köməklik göstərir.

Digər fənn kurrikulumları kimi Azərbaycan tarixi kurrikulumu da biliklərin fənlər vasitəsi ilə təşkil olunmuş konsepsiyasına əsaslanır. Bu yanaşmaya görə şagird məktəbdə tədris olunan fənlər vasitəsi ilə müxtəlif sahələr üzrə seçilmiş məzmunu öyrənməli və tətbiq etməyi bacarmalıdır. Azərbaycan tarixinin inteqrativ kurrikulumu aşağıdakı səciyyəvi xüsusiyyətlərə malikdir:

-təlimin fəal, cəlbedici və əyləncəli olması;

-çoxlu hissələrə bölünməməsi;

-məzmunun sadə, əhatəli və anlaşıqlı olması;

-fənlərinin sayının çox olmaması (iki, üç və dördə fənn);

-eyni konsepsiyanın iki müxtəlif fəndə öyrənilməsi;

-təlimin müxtəlif mərhələlərinin əlaqələndirilməsi (şaquli inteqrasiya);

-konsepsiyaların əlaqələndirilməsi (üfüqi inteqrasiya);

-yüksək nailiyyət səviyyəsinin və intellektual bacarığın inkişafının stimullaşdırılması.

Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan tarixinin məzmunu yüksək dərəcədə inteqrativdir. Çünki hər növbəti tarixi mərhələnin hadisə və təzahürləri müəyyən dərəcədə əvvəlki hadisələrlə bağlıdır və onlardan asılıdır. Buna görə də şaquli inteqrasiya prinsipi gözlənilmədən tarixin gedişini anlamaq mümkün deyildir. Həmin prinsipin gözlənilməsi Azərbaycan tarixi fənninin əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Digər tərəfdən, Azərbaycan tarixi ölkəmiz ərazisində yaşamış və yaşayan insanların həyatının bütün sahələrini və təzahürlərini əhatə etdiyi üçün onun başqa fənlərlə, başqa bilik sahələri ilə yüksək bağlılığı vadır. Buna görə də Azərbaycan tarixi fənninin hər mərhələsində üfqi inteqrasiya gözlənilməlidir. Bu şagirdlər tərəfindən fənnin məzmununun mənimsənilməsinin zəruri şərtlərindən biridir.

Azərbaycan tarixinin tədrisində iki tip inteqrasiya tətbiq etmək məqsədəuyğundur: Birinci tipə fənn daxilində (şaquli) inteqrasiya, ikinci tipə isə fənlərarası (üfqi) inteqrasiya daxildir. Birinci tip inteqrasiya özündə aşağıdakı modelləri birləşdirir:

-fraqmentlənmiş (hissələrə bölünmüş) inteqrasiya;

-sıxlaşdırılmış (iç-içə yerləşdirilmiş) inteqrasiya.

Kurikulumun ənənəvi planlaşdırma və təşkili modeli olan fraqmentlənmiş (hissələrə bölünmüş) model ayrı-ayrı fənlərin olmasını tələb edir. Burada da digər fənnlərdə olduğu kimi, Azərbaycan tarixi də müstəqil tədris sahəsidir. Əsas və Orta təhsil pillələrində Azərbaycan tarixi ayrıca fənn kimi tədris olunur. Bu modeldə fraqmentlənmə olmasına baxmayaraq, Azərbaycan tarixi fənni daxilində tədris prioritetlərini sistemli təşkil etmək, üst-üstə düşmə və yüklənmə hallarını azaltmaq üçün inteqrasiya mövzuların, bacarıqların və konsepsiyaların sıra ilə qeyd olunması və dəyərləndirilməsi ilə başlana bilər. Məsələn, VII sinifdə “Albaniya Erkən Orta əsrlərdə” və “Atropatena Erkən Orta əsrlərdə” mövzuları bu qəbildəndir. Belə ki, Erkən Orta əsrlərdə Albaniya və Azərbaycan Sasanilər imperiyasının tərkibində olduğundan onların hər ikisində baş vermiş hadisə və təzahürlərdə oxşarlıq çoxdur. Bu mövzuların inteqrasiyası şagirdlərə Azərbaycan tarixinin həmin dövrünü tam halda dəyərləndirməklə yanaşı, hadisə və təzahürlər arasında oxşar və fərqli prosesləri müqayisə edərək səbəb-nəticə əlaqələrini müəyyənləşdirmək imkanı verir. Bu inteqrasiya modeli məzmun, konsepsiya və bacarıqların şaquli əlaqələndirilməsinin sadə forması da ola bilər. Məsələn, VII sinifdə Azərbaycan tarixindən “Ərəb xilafəti dövründə torpaq mülkiyyəti formaları” mövzusunda verilmiş məzmun, konsepsiya və bacarıqlar VIII-X siniflərdə iqtisadi məsələlərlə bağlı mövzuların tədrisi zamanı əlaqələndirilir. Əsas torpaq mülkiyyəti formaları kimi iqta, divan, mülk, vəqf və icma torpaq mülkiyyəti anlayışları bütün siniflərdə müvafiq mövzularda öyrənilir. Onlar haqqında əvvəllər əldə olunmuş bilik və bacarıqlara istinad etməklə şagirdlər daha ətraflı məzmun və bacarıq əldə etmək, müqayisələr aparmaqla torpaq mülkiyyəti formalarında baş vermiş dəyişiklikləri izləmək və onların səbəblərini müəyyənləşdirmək imkanı əldə edirlər.

Əlaqəli inteqrasiya modeli Azərbaycan tarixi fənni daxilində diqqəti mövzulara, bacarıqlara və konsepsiyalara yönəldir. Bu modeldə fənn daxilindəki mövzular, bacarıqlar və konsepsiyalar arasındakı əlaqələr aydın şəkildə qurulur. Məsələn, insanlar arasında bərabərsizlyin yaranmasının nəticəsi olaraq sosial qrup və təbəqələrin meydana çıxması ilk dövlət qurumlarının və dövlətlərin yaranması ilə, onlar da öz növbəsində xalqın fiziki və mənəvi varlığının qorunması üçün tariximizin bütün mərhələlərində müstəqil dövlətçiliyə malik olmaq, onu qorumaq və möhkəmləndirmək uğrunda mübarizə, son nəticədə isə dövlətçiliyin inkişafı, demokratik idarəetmə formalı dövlətin-Şərqdə, bütün türk-islam dünyasında ilk demokratik respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması ilə əlaqələndirilir. Bu modelin üstünlüyü ondadır ki, hər bir sinifdə, hər bir təhsil mərhələsində dövlətçlik və onun qorunması konsepsiyası əlaqələndirilir, sistemləşdirilir və genişləndirilir. Bu da öz növbəsində fənn daxilində mövzuların və bacarıqların əvvəlkilərə istinad olunaraq yenidən nəzərdən keçirilməsinə və mənimsənilməsinə gətirib çıxarır.

Sıxlaşdırpılmış (iç-içə yerəlşdirilmiş) modelə çox vaxt “yuva” modeli də deyirlər. Azərbaycan tarixinin inteqrativ kurikulumnda bu modeli açıq şəkildə əlaqələndirmələrin və ya kombinasiyaların qurulması yolu ilə tətbiq etmək mümkündür. Bu modelin tətbiqi əsas diqqətin fənnin daxilində çoxşaxəli bacarıqlara (sosial bacarıq, düşünmə bacarığı və məzmunyönümlü bacarıq) yönəldilməsinə şərait yaradır. Məslən, müəllim sasanilərin, ərəblərin və monqolların Azərbyacan torpaqlarına köçürmə siyasətini şagirdlərin diqqətində saxlamaqla yanaşı, Rusiya hakim dairələrinin erməniləri Azərbaycanın şimal torpaqlarına köçürməsi siyasətinin doğurduğu demoqrafik, siyasi və iqtisadi problemlərin onlar tərəfindən müəyyənləşdirilməsinə, o dövrə aid sənədlərin təhlili əsasında “Azərbaycan torpaqlarına köçürülmələr: nəticə və reallıqlar” mövzusunda esse yazılmasına nail ola bilər. Bu modelin tətbiqi eyni vaxtda müxtəlif sahələrə diqqətin yönəldilməsinə, əhatəli və nəticəyönümlü bilik əldə olunmasına şərait yaradır.

İnteqrasiyanın ikinci tipi fənlər arasında tətbiq olunur. Bu zaman Azərbaycan tarixinin əsas və orta təhsil pillələrində Ana dili, Oxu, Riyaziyyat, Ümumi tarix, Coğrafiya, Kimya, Biologiya, Həyat bilgisi, Musiqi və nəğmə, Təsviri incəsənət fənləri ilə inteqrasiyası mümkündür. Azərbaycan tarixinin inteqrativ kurrikulumunda fənlər arasında inteqrasiyanın aşağıdakı modellərini tətbiq etmək mümkündür:

-ardıcıl (sıralanmış) model;

-ümumi (ortaq) model;

-zəncirvari (hörülmüş) model;

-inteqrasiya olunmuş model.

Azərbaycan tarixinin inteqrativ kurikulumunda Ümumdünya tarixi ilə inteqrasiya daha çox ardıcıl (sıralanmış) modelin tətbiqi nəticəsində mümkündür. Bu fənlərdə çoxlu oxşar bölmələr və mövzular vardır ki, onlar ayrı-ayrılıqda tədris olunur. Lakin onları elə planlaşdırmaq olar ki, (bunun üstün cəhəti həmin fənlərin eyni müəllim tərəfindən tədris olunmasıdır) əlaqəli konsepsiyalar, biliklər və bacarıqlar eyni çərçivədə yaranır və eyni vaxtda öyrənilir. Bu cür inteqrasiyanın həyata keçirilməsi üçün kurrikuluma dair sənədlərdə məzmun hökmən balanslaşdırılmalıdır. Azərbaycan tarixi və Ümumdünya tarixi fənləri üzrə oxşar mövzular əsasən aşağıdakılardır: “İbtidai dövr”, “İlk dövlət qurumları”, “Manna dövlətinin xarici siyasəti (Urartu və Assuriya ilə münasibətlər)”, “Azəraycan ərazisində Sak-İskit padşahlığı”, “Azərbaycan torpaqları Midiya və Əhəməni imperiyalarının tərkibində”, “Atro­patena və Albaniyanın Roma işğallarına qarşı mübarizəsi”, “Albaynia və Atropatena Erkən Orta əsrlərdə”, “Azərbaycan Ərəb xilafətinin tərkibində”, “Azərbyacan Böyük Səlcuq, Monqol və Hülakü imperatorluqlarının tərkibində”, “Əmir Teymurun və Toxtamışın Azərbaycana yürüşləri”, “Azərbaycan Əfşar və Qacar imperatorluqlarının tərkibində”, “Azər­bay­can Birinci və İkinci Dünya müharibələri illərində”, “Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1991-2006-cı illər)”, “Azərbaycanın neft strategiyası” və s. Bu zaman fənlər ayrı olsa da, biliklər, konsepsiyalar və bacarıqlar əlaqəli şəkildə öyrənilir.

Ümumi model iki müxtəlif fənni vahid istiqamət üzrə bir araya gətirir. Bu modelin də Azərbaycan tarixindən inteqrativ kurrikulumda tətbiqi imkanları genişdir. Ümumi model üzrə yanaşmaya əsasən inteqrasiya apara bilmək üçün fənn müəllimləri təlim prosesinə fənlərarası mövqelərdən yanaşaraq fənbirləşmə yığıncaqlarında əsas konsepsiyaları, bacarıq və dəyərləri müəyyənləşdirirlər. Bu daha çox Azərbaycan tarixi və ədəbiyyat fənlərinin tədrisində mümkündür. Məslən, ədəbiyyat müəllimi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının təhlilini bir konsepsiya kimi seçə bilər. Bu yolla ədəbiyyat və tarix müəllimləri komanda formasında fəaliyyət göstərərək şagirdlərə ümumi cəhətləri göstərə və ümumi əlamətləri müəyyənləşdirmə prosesinə kömək edə bilərlər. Məsələn, VII sinifdə Azərbaycan tarixindən “Türk tayfalarının Azərbaycan xalqının təşəkkülündə rolu” mövzusunu tarix və ədəbiyyat müəllimləri komanda şəklində tədris edə bilərlər. Azərbaycan xalqının təşəkkülündə mühüm rol oynamış ikinci və üçüncü etnik axınlar tarix müəllimi tərəfindən şərh olunduqdan sonra ədəbiyyat müəlliminin istiqamətvericiliyi ilə şagirdlər belə bir nəticəyə gəlirlər ki, ikinci axın zamanı Azərbaycana gələn türk mənşəli hun tayfaları ilə yanaşı oğuz türkləri daha çox üstünlük təşkil etmişlər. Bu mühüm tarixi faktı təsdiq edən ən etibarlı yazılı mənbə isə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanıdır. Dastanın ayrı-ayrı boylarından məlum olur ki, xalqımızın soykökündə duran güclü və nüfuzlu Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu tayfaları VI əsrin sonu-VII əsrin əvvəllərində Dərbənd keçidindən və Böyük Qafqaz sıra dağlarının ətəklərindən tutmuş Zəncanadək uzanan tarixi Azərbaycan torpaqlarının müxtəlif bölgələrində məskunlaşmışlar. “İslam dininin Azərbaycanda yayılması” mövzusunun tədrisi zamanı da ümumi modeldən istifadə etmək mümkündür.

İnteqrasiya olunmuş model Azərbaycan tarixinin inteqrativ kurrikulumunda fənlərarası mövzuların üst-üstə düşən konsepsiyaları və onların məlum olan xüsusiyyətləri əsasında tətbiq olunur. Bu model ortaq (ümumi) modellə oxşardır. Lakin fərqli cəhət ondan ibarətdir ki, buraya ikidən artıq fənn daxil edilir. İnteqrasiya olunmuş model elm sahələri üzrə üst-üstə düşən bacarıqlar, konsepsiyalar və dəyərlər üzərində qurulur. Bu model fənn sahələrini sinergetik birləşdirir, yəni bir fənn üzrə biliklər digər fənndən ayrılmır, bölünmə yalnız fərqləndirilən məzmunun və ya anlayışın tədrisində baş verir. Bu model inteqrasiya fənlərinin məzmunundan əlaqəli fikirləri seçib ayırmaq nəticəsində yaranır. Azərbaycan tarixindən inteqrasiya olunmuş modelə uyğun gələn müəyyən dərs nümunələri vardır. Onlara “Azərbyacanın neft strategiyası” (Azərbaycan tarixi, kimya və biologiya müəllimləri tərəfindən aparılır), və “Xəzər dənizi və onun problemləri” (Azərbaycan tarixi, coğrafiya və biologiya müəllimləri tərəfindən aparılır) mövzularını misal göstərmək olar.

Metodiki Tövsiyə

Biz Hər zaman sizinləyik! Sualınız var? Dərsi qurmaqda çətinlik çəkirsiniz? İmkan tapıb kurslara gedə bilməmisiniz? İmtahana hazırlaşmaq üçün metodiki vəsaitlərə ehiyacınız var? Narahat olmağa dəyməz! Sullarınızla müraciət edə, bloqumuzdan yararlanaraq, çətinliklərinizi qismən aradan qaldıra bilərsiniz.

• Əsas Səhifə
• Bloqdan Istifadə Qaydası
• Əlaqə

DİQQƏT! DİQQƏT! Hörmətli İstifadəçilər!MÜƏLLİF HÜQUQLARI QORUNUR!Bloq yazarının İCAZƏSİ olmadan, bloqdakı materiallar elektron və ya kağız üzərində ÇOXALDILA BİLMƏZ! Həmçinin bloqdakı materiallardan KOMMERSİYA məqsədi ilə istifadə edilə BİLMƏZ!Materialların şəkillərinin çəkilərək paylaşılması QADAĞANDIR!

8 Kasım 2015 Pazar

Tarixin Tədrisi Metodikası_Doktorontura sualları

Paylaşıldı 00:37 by Leyla Bayramova

TARİXİN TƏDRİSİ METODİKASI (5801.01) İXTİSASI ÜZRƏ

DOKTORANTURAYA QƏBUL İMTAHANININ SUALLARI

1.Məktəbdə tarixin tədrisi metodikasının predmeti və vəzifələri.

2.Tarix üzrə dərsdənkənar işin təhsil-tərbiyə əhəmiyyəti

3.Tarix təlimi məqsədlərinin məzmunu, onların tərkib hissələri.

4.Pedaqoji elmlər sistemində tarixin tədrisi metodikasının yeri.

5.Tarixi faktlar və nəzəri material.

6.Dərs tarix təliminin əsas təşkilat formasıdır.

7.Tarixin təlimi metodikasının digər elmlərlə əlaqəsi.

8.Məktəbdə tarix təlimində bədii ədəbiyyatdan istifadə imkanları.

9.Müəllimin tarix dərsinə hazırlaşması.

10.Tarix tədrisi metodikasının məzmunu və quruluşu.

11.Tarix təlimində nəşr olunmuş mətnlərlə iş.

12.Azərbaycanda tarix təhsili və metodik ədəbiyyat tarixindən.

13.Tarixi təsəvvürlərin növləri və tarixi biliklərin formalaşması prosesində onların rolu.

14.Tarixin təlimi metodikası və məktəb təcrübəsi.

15.Şagirdlərin biliklərinin və dərketmə bacarıqlarının yoxlanılmasının planlaşdırılması.

16.Tarixin tədrisi metodikasının əsas inkişaf mərhələləri.

17.Tarix təliminin tərbiyə məqsədi.

18.Tarixdən təlim materiallarının nəzəri səviyyədə öyrənilməsi.

19. Təlim metodları haqqında anlayış.

20.Tarixdən müasir ümumtəhsil məktəb proqramlarının məzmunu.

21.Müəllimin şifahi sözü ilə dərsliyin məzmununun əlaqəsi.

22.Azərbaycanın müstəqilliyi dövründə tarixdən yeni proqramların tərtibi.

23.Tarix təliminin məzmunu ilə məqsədləri arasında uyğunluq.

24.Təlimin müxtəlif mərhələlərində yeni materialın öyrənilməsi.

25.Ümumtəhsil məktəblərində tarix təhsilinin müasir sistemi.

26.Məktəbdə tarix tədrisinin nəticələri.

27.Tarix üzrə sinifdənkənar işin məzmunu və formaları, metodiki üsul və vasitələri.

28.Tarix təlimi prosesində seminar və praktik məşğələlər.

29.Şagirdlərə tarixi anlayışların mənimsədilməsi yolları.

30.Tarix tədrisi metodikasında test tapşırıqları və onlardan istifadə.

31.Müstəqil Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil konsepsiyasında tarix təhsili

məsələləri.

32.Tarix təliminin məqsəd və prinsipləri.

33. Tarix təlimində şifahi şərh metodu.

34.Tarixin təlimi və təhsilin humanitarlaşdırılması.

35.Təlimin məzmununun Milli Kurikulumda açılması.

36.Təhsil Qanunlarında tarix təhsili məsələləri.

37.Məktəbdə tarix təhsilində dəyişikliklər.

38.Tarixi anlayışlar sistemi və cəmiyyətin inkişaf qanunauyğunluqları.

39.Bacarıqların təsnifatı və ona dair müxtəlif baxışlar.

40.Çarizmin müstəmləkəçilik siyasəti və Azərbaycanda tarix təliminin metod və formaları.

41.Ümumtəhsil məktəblərinin tədris planlarında tarix fənninin yeri.

42.Tarixdən elmi və elmi-kütləvi ədəbiyyatdan seminar məşğələlərində istifadə.

43.Tarix təlimi vasitəsi ilə şagirdlərin ümumi və xüsusi qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsi.

44.Tarix təlimi üsulları – tarix təlimi metodikasının kateqoriyaları.

45.Dərslik və tədris proqramları.

46.Məktəb tarix kursunun quruluşu və örənilməsi prinsipləri.

47.Təkrarlama fəaliyyətində şagirdlərdə tətbiq etmək bacarıqlarının formalaşdırılması

48.Muzeydə dərs.

49.Tarix təliminin təşkilati formaları.

50.Tarixin interaktiv təlimi metodu.

51.Tarix fənn kurikulumlarının hazırlanması.

52.Tarixin tədrisi metodikasının əhəmiyyəti.

53.Tarix kabineti.

54.Ekskursiya dərsləri.

55.Azərbaycan tarixinin məktəbdə öyrənilməsi sahəsində yol verilən nöqsanlar.

56.Problemli şərh metodu.

57.Yeni təlim metodikası üzrə şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlərinin yoxlanılması.

58.Müasir təhsil və tarixin tədrisi metodikasının problemələri.

59.Tarix dərslərində H.Əliyevin əsərlərindən istifadənin metodikası.

60.Tarixi mənbələrin öyrənilməsi zamanı fəallıq növləri.

61.Azərbaycan tarixi fənni üzrə təhsil standartları.

62.Tarix üzrə interaktiv dərslərin müxtəlif modelləri.

63.Fəndaxili və fənlərarası əlaqələr, onların həyata keçirilməsi yolları.

64.Tarixin tədrisində şəxsiyyətyönümlü təhsil anlayışı, mahiyyəti, məzmunu və ona verilən

65.Diskussiya və debat.

66.Tarix təlimində şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi meyarları.

67.Tarix təliminin strategiyaları.

68.Tarixin tədrisində şəxsiyyətyönümlülük.

69.Məntiqi təfəkkürü formalaşdıran dərs nümunələri.

70.Ənənəvi və interaktiv dərsliklərin müqayisəli təhlili.

71.Tarixin tədrisi metodikası üzrə tədqiqatçı, metodist alimlər.

72.Fəal təlim metodu.

73.Tarixin tədrisi metodikasının təhsil, tərbiyə və proqnozlaşdırma

funksiyaları.

74.Tarix dərslərinin tipləri və onlara verilən tələblər.

75.Sinifdə dərslik mətni ilə işin növləri.

76.Xəritə ilə iş.

77.Tarixin təlimində illüstrasiya və şəkillərlə iş.

78.Tarix fənləri üzrə məzmun xəttləri və onun mahiyyəti.

79.Tarix dərsliklərinin tərtibi prinsipləri.

80. Şagirdlərdə tədqiqatçılıq bacarıqlarının formalaşdırılması.

81.Vətəndaş cəmiyyətinin formalaşdırılmasında tarixin tədrisi imkanları.

82. Tarix dərslərində İKT-dən istifadəyə verilən tələblər.

83. Tarixin tədrisində islam dəyərlərindən istifadə imkanları.

84. Şagirdlərdə Azərbaycan dövlətçilik şüurunun formalaşdırılması.

85.Tarixin tədrisində mədəniyyət məsələlərinin öyrədilmə texnologiyası.

86. Tarix dərslərində ilkin mənbələrlə işin metodikası.

87. Azərbaycan tarixi ümumdünya tarixinin tərkib hissəsidir.

88.Tarix kursu materiallarının müasirliklə əlaqəsi.

89.Əyanilik metodu.

90.Məktəbdə tarix təliminin məqsədləri.

Tərtib edən: p.e.d. İ.H.Cəbrayılov

p.f.d. L.H.Əsədova