Anatomik terminologiyanın əsasları

2. Safarov SH. Kognitiv tilshunoslik. -T. Fan, 2007; Toirova G., Safarov SH. Nutqni sotsiopragmatik о’rganish asoslari. -Jizzax:NS, 2006.

Terminologiya masalalari bo’yicha ilmiy adabiyotlar tahlili Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Janona Javlieva Jumanazarovna, Kuldashev Akrom Mahmudovich

mazkur maqolada terminologiya sohasi bo’yicha ilmiy adabiyotlar tahliliga bog‘liq masalalar muhokama qilinadi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Janona Javlieva Jumanazarovna, Kuldashev Akrom Mahmudovich

Mutaxassisligi chet tili bo`lmagan OTM talabalariga ingliz tilini o`rgatishda yangi pedagogoik texnologiyalar

Mahmud Qoshg`ariyning “Devonu lug`otit turk” asarida maqollarning uslubiy-semantik qo`llanilishi

Milliy g’oyani rivojlantirishning ijtimoiy-ahloqiy masalalari hamda uni yosh avlod tarbiyasida tutgan o’rni

“Matbaai Is’hoqiya” tarixidan
Musiqa darslarini fanlararo aloqadorligida tashkil etish imkoniyatlari
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF SCIENTIFIC RESOURCES ON TERMINOLOGY

the article is devoted to the analysis of scientific resources on terminology .

Текст научной работы на тему «Terminologiya masalalari bo’yicha ilmiy adabiyotlar tahlili»

TERMINOLOGIYA MASALALARI BO’YICHA ILMIY ADABIYOTLAR

Janona Javlieva Jumanazarovna j anonaj avlieva@gmail .ru Kuldashev Akrom Mahmudovich

Annotatsiya: mazkur maqolada terminologiya sohasi bo’yicha ilmiy adabiyotlar tahliliga bog’liq masalalar muhokama qilinadi.

Kalit so’zlar: termin, terminologiya, tizim, o’zak, leksika.

ANALYSIS OF SCIENTIFIC RESOURCES ON TERMINOLOGY

Janona Javlieva Jumanazarovna j anonaj avlieva@gmail .ru Kuldashev Akrom Mahmudovich

Abstract: the article is devoted to the analysis of scientific resources on terminology.

Key words: term, terminology, system, stem, vocabulary.

Hozirgi paytda dunyo tilshunosligining diqqat markazida turli xil mavzular bilan birga terminologiya ham turibdi. Aynan shu davrda zamonaviy tilshunoslik fanida yanada keng ma’no kasb etgan va chuqurroq o’rganilayotgan “terminologiya”ni topish mushkul vazifaladan biri hisoblanadi.

Terminologiya zamonaviy lingvistik tadqiqotlarning aktual yo’nalishlaridan biridir. Hozirgi vaqtda terminologiya masalasining o’sib borishi, bir tomondan, ilm-fanning dinamik rivojlanishi tufayli yangi tushunchalarning ko’payib borishi sababli deb qaralsa, ikkinchi tomondan, terminlarning shakllanish jarayoni, rivojlanishi va funksiyasi kabi masalalarning yetarli darajada o’rganilmaganligi bilan bog’liq hodisa deb izohlanadi.

Terminalogiya har bir til so’z boyligining juda kata qismini tashkil etadi. Uning juda tez rivojlanishi ham bejiz emas, chunki u yangi so’zlar yasash imkonini beradi. Biror tilning terminologiyasi ko’p terminlar tizimidan tashkil topgan. Bilim, sanoat yoki madaniyatning biror maxsus sohasidagi biror so’z yoki so’z birikmasi termin deb ataladi. Termin ifoda etayotgan biror so’zning mazmuni mavzuli biror adabiyotda izohlash orqali talqin qilinadi. So’z ifodasi lingvistik termin deb hisoblanishi

mumkun deb yozgan edi Z.Xarris va I.F.Frizyslar. Ular deskriptiv lingvistika tarafdorlaridan bo’lib, so’z ifodasini quyidagicha ta’riflaydilar: “So’z ifodasi insonning har qanday nutqi bo’lib, u sukutdan oldin yoki keyin ifoda etilishi mumkin”. Fanning har bir bo’limi yoki maktabi o’z tabiati va metodlariga moslab maxsus terminologiyani rivojlantiradi. Bunday maxsus terminologiya ilmiy izlanishning muhim qismi bo’lib, o’ta muhim ahamiyatga ega. Chunki u rivojlanishga katta hissa qo’shadi.

Yangi texnika vositalari qaysi sohaga ko’proq kirib kelgan bo’lsa, shu soha terminologiyasi to’xtovsiz ravishda kengayib bormoqda. Ana shunday sohalardan biri bugungi kitobatchilik ishi bilan shug’ullanuvchi poligrafiya-nashriyotchilik sohasidir. Mazkur soha taraqqiyotiga e’tibor bersak, bu sohaga texnik vositalarning kirib kelishi, asosan, yigirmanchi asr boshlariga to’g’ri keladi. Lekin uning eng taraqqiy etgan davri bugungi kundagi holatidir. Hozirgi zamonaviy poligrafiya-nashriyotchilik tarmog’i hujjatlarni tayyorlash va ularning nusxalarini ko’paytirish, kitob holiga keltirish jarayonlarini o’zida mujassamlashtirgan texnik vositalar qo’llanadigan etakchi sohalardan biriga aylandi. Natijada, ushbu soha terminologiyasiga juda ko’plab yangi tushunchalar va ular bilan birga yangi ilmiy-texnikaviy terminlar ham kirib kelmoqda.

Lekin B.N.Golovin “terminologiya” va “terminologik tizim” ifodalarini professional faoliyat sohalaridagi aloqador bir -biri bilan tushunchaviy leksik-semantik, so’z yasalishi va grammatik darajalarda bog’langan terminlar majmui” ni bildiruvchi sinonimlar sifatida ishlatishni taklif qiladi. Boshqa mualliflar esa, aksincha “terminologiya” va “terminalogik tizim” tushunchalarini farqlash lozimligini uqtirishadi, ya’ni “terminalogiya” tushunchasi ostida stixiyali tarzda to’planib boruvchi terminlar majmuini , “terminologik tizim” deganda esa inson bilimlari yoki faoliyatining ma’lum bir ixtisoslashgan sohasini tasvirlovchi tushunchalar tizimini adekvat ifodalovchi tartibga solingan terminlar majmuini tushunishni taklif etishadi.

Terminologiyaga bag’ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan, definitsiyaga ega bo’lgan va, asosan, nominativ funktsiyani bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi.

A.Reformatskiy terminga ta’rif berar ekan, “. terminlar – bu maxsus so’zlardir” degan xulosaga keladi. A.V.Kalinin muayyan fanlar va kasbkorlikda ishlatiladigan so’zlarni “maxsus leksika” deb ataydi va uni ikki guruhga ajratadi.

1. Maxsus leksikaga, birinchi navbatda, terminlar kiradi.

2. Maxsus leksika tarkibiga terminlardan tashqari professionalizmlar ham kiradi.

U o’z fikrini davom ettirib, “Termin bilan professionalizmlar o’rtasidagi farq

shuki, termin bu muayyan fan, sanoat sohasi, qishloq xo’jaligi, texnikadagi tamomila rasmiy bo’lgan, qabul qilingan va qonunlashtirilgan biror tushunchaning ifodasidir,

nomidir, professionalizm esa biror kasb, mutaxassislik, ko’pincha jonli tilda tarqalgan, aslini olganda, tushunchaning qafiy, ilmiy tavsifiga ega bo’lmagan yarim rasmiy so’zdir”,-deydi.

Ma’lumki, har bir fan sohasining rivojlanish va takomillashuv darajasi shu soha terminologiyasining qay darajada taraqqiy etganligi, shuningdek, tartibga solinganligi kabi belgilar bilan ham uzviy bog’liqdir. Chunki ilmiy adabiyotda qo’llanadigan termin yoki uning ifoda shakli aniq va ravshan bo’lmas ekan, unda, albatta, chalkashlik, noaniqlikkabi salbiy holatlar saqlanib qolaveradi. Shu bois, V.P.Danilenko ta’kidlaganidek, har bir fan yoki sohaning taraqqiyot ko’rsatkichi shu soha terminologiyasining «qafiy ilmiy terminologiya»ga ega ekanligi bilan ham belgilanadi. V.P.Danilenko bu yerda «qafiy ilmiy terminologiya» tushunchasini biron bir sohaviy terminologiyaning mazkur fan sohasi taraqqiyoti bilan uyg’unlashuvi, sohaviy terminologiyaningayni sohaga oid tushunchalarni ifodalashdagi hamohangligi, yaratilgan va muomalada bo’lib turgan terminologiyaning muayyan fan tili bilan mos kelishi kabi holatlarni nazarda tutadi.

Terminlarning aniqligi va qafiylashishi shu millatning fani, maorifi, madaniyati darajasini ko’rsatadi. Atamalarning rivojlanishi, tartibga solinishi fanning har xil sohalarida turlicha bo’lib, ma’lum fanning taraqqiyotiga bog’liq. Bu taraqqiyot to’xtovsiz bo’lgani uchun yangi atamalarning kelib chiqishi, tartibga tushishi ham uzluksiz bo’ladi. Umuman, ona tilida atamalarning puxta ishlanishi, tartibga solinishi darslik va qo’llanmalar tuzish uchun ham, ona tilida dars olib borish uchun ham zarur bo’lgan manbadir. Shu boisadan bugungi o’zbek tilshunosligida terminologiya masalariga ahamiyat yildan yilga takomillash bormoqda. Zeroki, atamalarning ishlanmaganligi va tartibga solinmaganligi nutq uslubiga ham ta’sir ko’rsatadi.

Terminologiya voqelikni tushunishning ma’lum bir belgilangan sitemasini ifodalab, intelektual aloqa kanalining biri hisoblanadi. Vinogradovning fikriga ko’ra “Terminlarni yaratish va belgilashning ikki tomoni, ikki nuqtai nazari mavjud: til strukturasi va tushunish, semantic shartli ravishda ilimdagi u yoki bu tushunish sistemasining rivojlanishi” deya izoh beradilar (В.Виноградов, «Вопросы языкознания»1961, стр.3-10).

Tilshunoslikda terminlarning o’zgarishi hamda yangi terminlarning paydo bo’lishi fan va texnika taraqqiyoti bilan uzviy bog’liqdir. Bu haqda tilshunos olim L.I.Bojno quyidagilarni ta’kidlaydi: «Texnikataraqqiyoti ta’sirida terminologiya o’zaro aloqador ikki qonuniyat asosida, birinchidan, ilmiy-texnika progressi qonuniyatlari bilan, ikkinchidan, til rivojlanishining umumiy qonuniyatlari bilan bog’liq ravishda o’zgarib boradi» (Воджно Л.И. Научнотехническая терминология из обектов изучение закономерностей розвитие языка // Филологическая наука. 1971. – с. 103.). Texnik malakaning endilikda ma’lum tor doiradan chiqib, ommaviy xarakterga ega bo’layotganligi va turli sohalarning

mutaxassislari kundalik faoliyatida fan va texnika yutuqlaridan keng foydalanayotganligi terminlarga bo’lgan yuksak talab bilan uning hozirgi holati orasidagi nomuvofiqlikni bartaraf etishni talab etadi. Chunki hayotda fan va texnika taraqqiyoti qanchalik katta ahamiyatga ega bo’lsa, uni egallash, boshqarish va taraqqiy ettirish uchun terminlar ham shunchalik muhim ahamiyatga molikdir. Shu jihatdan, terminlarni tartibga solish juda katta ilmiy va ijtimoiy ahamiyatga egadir.

D.S.Lotte qanday kategoriyadagi so’zlar terminlashishi mumkinligi haqida gapirib: “texnikada quyidagi tushunchalarni anglatuvchi asosiy kategoriyalar terminlashadi: jarayonlar (hodisalar); texnika predmetlari (materiallar, qurollar, asboblar, detallar va h.k.); xossalar; hisobiy tushunchalar (parametrlar, geometrik obrazlar va h.k.); o’lchov birliklari” (Лотте Д.С. Основы построения научно-технической терминологии. Вопросы теории и методики. М., 1961. – с. 29. ), A.V.Kalinin esa termin bilan kasb-hunar so’zlariningbir-biridan farqli ekanligini quyidagicha asoslashga intiladi: “termin – bu muayyan fan, sanoat sohasi, qishloq xo’jaligi, texnikadagi tamomila rasmiy bo’lgan, qabul qilingan va qonunlashtirilgan biror tushunchaning ifodasidir, nomidir, kasb-hunar so’zlari esa – biror kasb, mutaxassislik o’rtasida ko’pincha jonli tilda tarqalgan, aslini olganda, tushunchaning qafiy, ilmiy tavsifiga ega bo’lmagan yarim rasmiy so’zdir” (Калинин А.В. Лексика русского языка:, 1971. – с. 141.).

O’zbek terminologiyasi haqidagi prof. U.Tursunovning fikrlari bugungi tilshunosligimiz uchun ham muhim ahamiyat kasb tadi.K.M.Musayev terminologiyani tilning leksikasi sifatida go’yo bir shaharga qiyoslaydi. Uning fikricha, terminologiya yagona reja asosida qurilsa-da, lekin birdaniga barpo etilmaydi. U tarixiy shart-sharoit asosida shakllanadi, uni yaratishda har xil avlodga mansub bo’lgan turli me’morlar, loyihachilar, kashfiyotchilar ishtirok etadi. Ular har bir qurilayotgan inshootni yaxshi o’rgangan holda barpo etadilar. Terminologiyani tartibga solishdagi o’ziga xos murakkablik ham shu bilan Belgilanadi(Мусаев К. М. Формирование, развитие и современные проблемы терминологии. 1986. -с.163).

Shu bilan birga N.A.Baskakov, N.K.Dmitriyev, F.S.Faseyevlarning, keyinchalik turkiy tillar materiallari asosida terminlarni o’rganish bo’yicha B.U.Oruzbayeva, R.A.Urekenova, M.Sh.Gasimovning ishlarini ko’rsatish mumkin.

O’zbek tili terminologiyasining rivojiga salmoqli hissa qo’shgan olimlardanbiri professor Renat Doniyorov hisoblanadi. Uning “O’zbek tili texnik terminologiyasining ayrim masalalari” (1977) kitobida o’zbek tili texnik terminologiyasini tartibga solish, undagi qator chalkashliklarning oldini olish kabi masalalar o’rin olgan. Mazkur ish texnikterminologiyani tadqiqqilish ishiga katta hissa bo’lib qo’shildi deyish mumkin. N.Ikromova o’zining “O’zbek taomlari leksikasi” ishida esa o’zbek taomlari nomlarining lisoniy xususiyatlari haqida so’z yuritadi.Shu bilan birga, o’zbek tili leksikasi masalalari “Hozirgi zamon o’zbek tili”,

“Hozirgi o’zbek adabiy tili”kabi tadqiqotlar va darsliklarda ham o’z ifodasini topgan. 1981-yilda O’zFA Til va adabiyot institutining bir guruh tilshunos olimlari tomonidan “Ozbek tili leksikologiyasi” nomli yirik ish maydoniga keldi. O’zbek tilshunosligida leksik qatlamlarni qiyosiy o’rganish masalalari bo’yicha ham ancha ishlar qilinganini kuzatish mumkin. Bu borada I.Ismoilovning 1966 yilda nashr ettirgan monografiyasi muhim ishlardan biri sanaladi. Muhimi shundaki, mazkur ishda o’zbek va uyg’ur tillardagi qon-qorindoshlik terminlarilarining paydo bo’lishi va amalda qo’llanish me’yorlari atroflicha tahlil etilgan. D.X.Bazarova va K.Sharipovalar tomonidan “OrtaOsiyo va Qozog’iston turkiy tillari leksikasining taraqqiyoti” deb nomlangan yirik tadqiqot maydonga kelganligini ham ta’kidlash o’rinli. Unda Markaziy Osiyo hududidagi turkiy tillarda qo’llanilgan zoologik terminlar tadqiqot obyekti qilib olingan. H.Dadaboyevning “XI-XI U asrlar turkiy tillar yozmayodgorliklaridagi ijtimoiy-siyosiy va sotsial iqtisodiy terminologiya” mavzusida yaratilgan tadqiotida o’zbek tilidagi, jumladan, turkiy tillardagi ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminologiyaning paydo bo’lishi va tildaqo’llanish mummolari atroflicha o’rganilgan. Unda ayniqsa, O’rta Osiyo hududidagi turkiy xalqlar tillaridagi yurt, ulus, baliq (“shahar” manosida), yasaq (“huquq, qonun” manosida), ordu, qazi, og’riliq, jaza, yug’rush (“vazir” manosida) kabi yuzlab ijtimoiy-siyosiy terminlar ishlatilganligi, Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’otit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadugu bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibat al-haqoyiq”, Zamaxshariyning “Muhaddimat al adab”, Sayfi Saroiyning “Guliston bi-t-turkiy”, Qutbning “Xisrav va Shirin”, Rabg’uziyning “Qissasi Rabguziy” kabi asarlaridan olingan terminlar misollar bilan isbotlab berilgan. Shu bilan birga, terminlarning paydo bo’lish tarixiga, ularning yasalish qonuniyatlariga hamda boshqa tillardan o’zlashtirilgan terminlar hisobiga boyishi masalalariga ham alohida e’tibor berilgan.

Albatta, bunday o’zgarishlar o’zbek tilining ish ko’rish doirasini kengaytirib, uning leksik tarkibini yangi-yangi ilmiy va texnik terminlar bilan boyitdi.

1. Mengliyev B., Sayfullayeva R. va boshq. Milliy tilshunoslik mustaqil rivojlanish yо’lida // “Ma’rifat” gazetasi, 2007 yil 21 may; Safarov SH. Pragmalingvistika. -T.:Fan, 2008;

2. Safarov SH. Kognitiv tilshunoslik. -T. Fan, 2007; Toirova G., Safarov SH. Nutqni sotsiopragmatik о’rganish asoslari. -Jizzax:NS, 2006.

3. Ким В.Н., Ким Т.С. Социально-политическая терминология.-Т., . 2009.

4. Nurmonov A. Hozirgi O’zbek adabiy tili. -T.: Sharq, 2002. -B. 62-63.

5. Danilenko V.P. Русская терминология: Опитлингвистичекого описания. -М.:Наука, 1977. -S.157

6. Лотте Д.С. Основы построения научно-технической терминологии. Вопросы теории и методики. М., 1961.- с. 29.

7. Калинин А.В. Лексика русского языка:, 1971. – с. 141.

Anatomik terminologiyanın əsasları

Tibb mütəxəssisləri bədənin orta xəttinə və digər xüsusiyyətlərə nisbətən mövqelərə istinad etmək üçün anatomik terminologiyadan istifadə edirlər. Gündəlik söhbətdə bu sözlər tanış olmasa da, daha dəqiqdir. Anatomik terminologiyada istifadə olunan sözlər adətən yunan və latın dilindən götürülmüşdür və zaman keçdikcə çox da dəyişməmişdir. Bu dəqiq dili istifadə etmək vacibdir, çünki xəstəyə qulluq etməkdə tibbi səhvlərdən və qeyri -müəyyənlikdən qaçınmağa kömək edə bilər.

Anatomik mövqe

Həssaslığı artırmaq üçün tibb mütəxəssisləri bədənin anatomik mövqeyini əks etdirən standart xəritədən istifadə edirlər. Standart bir mövqe istifadə etmək, həkimin təsvir etdiyi sahəni aydınlaşdırır və praktikantlar arasındakı qarışıqlığı aradan qaldırır. Anatomik vəziyyətdə bədən dik vəziyyətdədir. Ayaqlar çiyin genişliyində və bir-birinə paraleldir, barmaqları irəli baxır. Qollar yanlara uzanır, ovuclar irəli baxır. Anatomik terminologiya, bədənin bu vəziyyətdə olduğunu zənn edən bədən hissələrinə aiddir. Başqa sözlə, bir adam otursa və ya uzansa belə, pratisyenler sanki anatomik vəziyyətdə durmuş kimi deskriptorlar tətbiq edirlər.

Ümumi İstiqamət Şərtləri

Anatomik terminologiyada xüsusi terminlər bədənin digər strukturlarına nisbətən strukturları təsvir edir. Anterior və ya ventral bədənin ön hissəsinə, arxa və ya dorsal isə arxaya aiddir. Bir şey bədənin başqa bir hissəsinin üstündə və ya üstündə yerləşdiyi zaman üstün olduğu deyilir; diz ayaqdan üstündür. Bir şey bədənin başqa bir hissəsindən aşağı olduqda, daha aşağıdır. Mədə ürəkdən aşağıdır.

Əlavə İstiqamət Şərtləri

Anatomik terminologiyada istifadə olunan digər terminlər istiqaməti təsvir edir. Yanal bədənin yan tərəfində olan bir şeyi ifadə edir. Baş barmaq barmaqların yan tərəfindədir (çünki anatomik vəziyyətdə ovuc irəli baxır). Medial bədənin ortasına doğru bir şeyi təsvir edir: burun qulaqların arasındadır. Proksimal və distal, bədənin gövdəsinə bir şeyin nə qədər yaxın olduğunu göstərir – dirsək ələ, ayaq isə kalçaya distaldır. Nəhayət, xüsusi terminlər dərinliyi təsvir edir. Səthi səthə yaxın bir şeyə (bir saç folikülü kimi) aiddir, “dərin” bir şey isə səthdən daha uzaqdadır (sümük iliyi kimi).

Bədən Təyyarələri

Anatomik terminologiyada təyyarə bədəndən keçən xəyali iki ölçülü bir səthdir. Anatomiya ümumiyyətlə üç təyyarəyə aiddir. Sagittal təyyarə bədəni soldan sağa, başdan ayağa qaçaraq bölür. Bir frontal və ya koronal bir təyyarə bədəni öndən arxaya bölür və sagittal müstəvidən 90 dərəcə bir açıda olardı. Nəhayət, eninə bir təyyarə bədəni yatay olaraq yuxarı və aşağı hissəyə ayıraraq kəsiklər yaradır. Təyyarələr bədəni bərabər bölmək məcburiyyətində deyil.

Qarın bölgələri

Qarın adətən dörd kvadranta bölünür. Bu, orqanların yerini və ağrının və ya kütlənin dəqiq yerini təyin etmək üçün faydalıdır. Göbəkdən keçən üfüqi və şaquli bir xətt bu kvadrantları təyin edir. Bu bölmələr sol və sağ yuxarı və aşağı kvadrantlardır.

Sümük növləri

Sümük növləri üçün də anatomik terminlər var.Kəllə, qabırğa və çanaq sümükləri kimi düz sümüklər daxili orqanları qoruyur. Uzun sümüklər qollarda və ayaqlarda ağırlığı və hərəkəti dəstəkləyir. Femur uzun sümükdür. Qısa sümüklər uzun və genişdir və əsasən bilək və ayaq biləklərindəki qısa sümüklər kimi dəstək verir, ancaq hərəkətə kömək edir. Diz qapağı kimi sesamoid sümükləri tendonlara yerləşdirilir və onları aşınmadan qoruyur. Nəhayət, nizamsız sümüklər başqa bir kateqoriyaya uyğun olmayanlardır. Kompleks formadadırlar və orqanları qoruyurlar. Vertebralar düzensiz sümüklərin bir nümunəsidir.

Anatomik Hərəkət Şərtləri

Hərəkət, xüsusən əzələ hərəkətini izah etməyə gəldikdə, anatomik terminologiyanın başqa bir vacib hissəsidir. Fleksiyon, bucağı azaldan əyilmədir, məsələn dirsək bükülür. Uzatma əksinədir, dirsək əyilməyəndə olduğu kimi bucağı da artırır. Qaçırma, barmaqları bir -birindən ayırdıqda, orta xəttdən uzaqlaşır, adduksiya yumruq düzəldən kimi orta xəttə doğru çəkilir.

Xüsusi Hərəkət Şərtləri

Hərəkətin bəzi anatomik terminologiyası yalnız bədənin müəyyən hissələrinə aiddir. Ayağa baxarkən, dorsifleksiya ayaq barmaqlarının ayaq üstə və ya baldıra yaxınlaşdırıldığını, dabanlarda gəzərkən olduğu kimi təsvir edir. Plantar bükülmə tam əksinədir, ayaq altını ayağın arxasına yaxınlaşdırır, məsələn, parmak ucunda gəzərkən. Terminologiya əl üçün oxşardır. Dorsiflexion əlin arxasını qola yaxınlaşdırır, palmar bükülmə isə xurmunu daxili qola yaxınlaşdırır.

Əzələlər

Əzələlərin sümükləri necə hərəkət etdirdiyini başa düşməyin bir hissəsi, əzələlərin harada bağlandığını bilməkdir. Bir əzələnin “mənşəyi”, büzüləndə onu sabitləşdirən sümükdür, “yerləşdirmə” isə bağlandığı və hərəkətə səbəb olduğu yerdir. Yerləşdirmə ümumiyyətlə əzələ, tendon və sümük arasında bir əlaqədir. Əksər hallarda, mənşə, qoyulandan daha çox kütləsi olan daha böyük bir sümükdür, buna görə də əzələ daralmasını və nəzərdə tutulan hərəkəti dəstəkləyə bilər.

Membranlar

Anatomik terminologiya daxili membranlara gəldikdə də vacibdir. Qarın və torakal boşluqlardakı divarlar və orqanlar sürtünmənin qarşısını alan seroz membranlarla örtülmüşdür. Bu membranın yeri onun adını təyin edir. Ağciyərləri əhatə edən seroz membran plevradır. Perikard ürəyi, periton isə qarın və çanaq orqanlarını əhatə edir.

Terminologiya məSƏLƏLƏRİ №2

REDAKSİYA HEYƏTİ: akademik Arif Mehdiyev, akademik İbrahim Quliyev, akademik Kamal Abdullayev, akademik İsa Həbibbəyli, akademik Akif Hacıyev, akademik Tofiq Nağıyev, akademik Rasim Əliquliyev, akademik Dilqəm Tağıyev, akademik Əhliman Əmiraslanov, akademik Teymur Kərimli, akademik Tofiq Hacıyev, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anar Rzayev, akademik Ağamusa Axundov, akademik Vasim Məmmədəliyev, akademik Rəfael Hüseynov, akademik Nailə Vəlixanlı, akademik Ramiz Məmmədov, AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərov, AMEA-nın müxbir üzvü Ərtəgin Salamzadə, AMEA-nın müxbir üzvü Muxtar İmanov, AMEA-nın müxbir üzvü Möhsün Nağısoylu.

Terminologiya məsələləri. Bakı, Elm, 2014, 200 səh.
ISBN 5-8066-1711-4

655(07)-2014
Ünvan: Bakı şəh., H.Cavid prospekti 31, 5-ci mərtəbə, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Nəsimi adına Dilçilik İnsti­tu­tu,“Ter­mi­no­lo­gi­ya məsələləri”. əlaqə: 510-20-56; http:// www.azterm.az //е-mаil, sayalisadıgova@ yahoo.com.

© «Elm» nəşriyyatı, 2014

ÖN SÖZ
Elm sahələrinin inteqrasiyası, elmi biliklərin müxtəlif istiqamətlərdə inkişafı, xarici dövlətlərlə yaradılan ictimai-siyasi əlaqə­lə­rin güclənməsi terminoloji bazanın zənginləşməsinə təsir göstərir. Bu proses Azərbaycan dilində işlənən, o cümlədən yeni yaranan termin­lərin toplanması, aprobasiyası və tətbiqinin sürətləndirilməsini, dilimiz­dəki elmi-texniki anlayışların vahid sistem əsasında təkmilləş­di­ril­­məsini tələb edir. Lakin, terminolo­giyada terminlərin müxtəlif şəkildə tədqiqi zamanı meydana çıxan fərqli fikirlər onun obyektini, məqsəd və vəzifələrini müəyyənləşdirərkən fikir ayrılıqlarının yaranmasına səbəb olur. Çünki, dilin ümumi leksik sisteminin müəyyən funksiya daşıyan söz qruplarına bölünməsi zamanı dəqiq və aydın olunmuş meyarlar, onların qruplaşdırılmasında vahid prinsiplər hələ də tam və qəti şəkildə müəyyənləş­dirilməmişdir. Terminoloji leksika ilə bağlı müxtəlif baxışlar mövcud olsa da, dilçilikdə daha çox qəbul edilən aparıcı fikir və əsas prinsip odur ki, termin dilin ümumi lüğət tərkibinin xüsusi bir hissəsi olmaqla onun qanunlarına əsaslanaraq formalaşan və inkişaf edən leksik qatını təşkil edir. Leksikanın mühüm bir hissəsini təşkil edən bu qat bəzən xüsusi (ayrıca) leksika da adlandırılır. Çünki, dilin leksikasına daxil olan hər bir sahə terminologiyası özünəməxsus vahidlərə malikdir və onların mənası da bilavasitə aid olduqları sahələrdə müəyyən edilir. Bu sahə terminləri də bütövlükdə dilin terminoloji sistemini təşkil edir. Terminoloji sistemə daxil olan terminlər bilavasitə həmin sahələrə aid olan anlayışları ifadə edir və onların mənası sahə mütəxəssislərinə daha çox aydın olur. İstənilən elmi, texniki sahələr ilk növbədə anlayışlar sistemidir və bu anlayışları dil vahidləri ilə – terminlərlə işarə etmədən, yəni adlandırmadan həmin anlayışları müəyyənləşdirmək, izah etmək, mahiyyətini anlamaq sadəcə olaraq mümkün deyildir. Bu da onunla nəticələnir ki, bu və ya digər bilik, elm, texnika sahələrinə nüfuz etmək, onun mahiyyətini anlamaq üçün bu sahələrlə bağlı anlayış və məfhumların işarələri – terminləri yaranır. Bu leksik qat öz mahiyyətinə, işlənmə sahələrinə və xüsusiyyətlərinə görə ümumi lüğət tərkibinə daxil olan söz qruplarından, xüsusilə ümumişlək dil vahidlərindən öz xüsusi mövqeyinə, funksiyasına, mahiyyətinə və roluna görə fərqlənir. Bu fərqli xüsusiyyətlər, ümumdil hadisəsi olması, məfhumları və anlayışları adlandırması və s. termini məntiq, psixologiya, dilçilik və digər bilik sahələri ilə əlaqələndirir. Lakin terminlərdə daha çox iki cəhət anlayış və onun dil işarəsi əsas götürülür, hansı forma, məzmun və quruluşa malik olmasından asılı olmayaraq onlar leksik dil elementi kimi özünü göstərir. Leksikanın bu xüsusi qatı bir çox məqam­lar­da özünə­məxsus semantikası, sistemliliyi, strukturu və qanunları ilə ümum­işlək leksikadan xeyli dərəcədə fərqlənir.

Dilin terminoloji sisteminin formalaşması qanunauyğunluqları, terminyaratmanın forma və üsulları, mənbələri haqqında nəzəri ümumiləş­dirmə xüsusi terminologiya üçün ümumi – nəzəri əsasları müəyyənləşdirir. Məhz bununla da ayrı-ayrı dillərin terminoloji sistemində, eləcə də sahə terminologiyalarında baş verən müxtəlif proses və hadisələrin nəzəri şəkildə öyrənilməsi ən aktual problem­lər­dən­dir. Çünki terminlər adlandırdığı anlayışlarla bağlı olduğu kimi, anlayışlar da təfəkkürlə, cəmiyyətin inkişaf xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Ona görə də terminologiya, onun nəzəri və praktik problemləri oxşar dil hadisələri olmaqla cəmiyyətin inkişaf tempi ilə sıx şəkildə əlaqədardır. Bu baxımdan termin və terminologiya problemi ümumi dilçilik nəzəriy­yə­sinə daxildir. Bütün hallarda terminlər elmi dilin vahidləri olmaqla terminologiyada öyrənilir. Ona görə də terminoloqların tədqiqatında bu məsələlərin kompleks şəkildə araşdırılması dilçiliyin aktual problemlərindəndir. Ayrı-ayrı terminoloji məktəblərin təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi, onların həll yollarının müəyyənləşdirilməsi terminologi­­ya­nın ümumi nəzəri əsaslarını təşkil edir. Bu məsələlərə həm də ayrı-ayrı dillərin müxtəlif sahə terminologiyalarının formalaşması və onların termin yaradıcılıq prosesi də daxildir. Bu zaman dillərarası əlaqələrin məntiqi nəticəsi və tədqiqat obyektinin düzgün təhlili dil konstruksiyalarının işarə olunma imkanlarını üzə çıxarır.

REDAKTORDAN

Sayalı Sadıqova

filologiya elmləri doktoru, professor.

sayalisadigova@ yahoo.com.

MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ TERMİN YARADICILIĞININ SPESİFİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Açar sözlər: termin, semantika, funksional semantika, semantik sahə.

Ключевые слова: термин, семантика, семантика функциональная, семантическое поле.

Key words: term, semantique, functional semantics, semantic field.
Müstəqillik illərində aparılan uğurlu islahatlar, quruculuq işləri, yüksək iqtisadi artım, milli inkişaf konsepsiyasının davamlı həyata keçirilməsi, elmin inkişaf səviyyəsinin yüksəlməsi terminologiyanın sürətli inkişafına təkan verir. Xüsusilə, elmlər ümumi xarakter kəsb etməklə müəyyən sahələrə bölünür. Onları ayıran və elmlərin bu şəkildə bölünməsinə səbəb olan amillər, həmçinin onların hər birinə məxsus olan anlayışlar sisteminin müxtəlifliyi müəyyən terminlər sisteminin yaranmasına səbəb olur. Ayrı-ayrı bilik sahələrinə aid terminlərə xas olan xüsusiyyətlərin ümumi cəhətləri onların xüsusi olaraq, yəni müstəqil şəkildə öyrənilməsini tələb edir. Xüsusilə, dilin terminoloji qatında özünü göstərən daimi dəyişikliklərin, yeniləşmə və zənginləşmə prosesinin, əsas xüsusiyyətlərinin linqvistik baxımdan təhlil edilməsi əhəmiyyətli məsələlərdəndir. Çünki, terminologiya cəmiyyətin inkişafı ilə bağlı olduğu üçün baş verən hər bir dəyişiklik bu və ya digər şəkildə dilin leksik tərkibində öz izlərini qoyur, burada müəyyən şəkildə öz əksini tapır. Elm və texnikanın inkişafı ilə yeni anlayışların meydana çıxması, terminlərin sayca artımı terminologiyanın daha sürətlə zənginləşməsinə şərait yaradır. Sözdüzəltmə vasitələrinin bütün arsenallarının terminolo­gi­yada istifadə olunması ilə yanaşı, bu sahədə özünəməxsus termin yaradıcılığı üsulları da yaranır. Bu üsulların müəyyən qismini bir sıra əlamətlər əsasında təyin etmək olduğu halda, bir qisminin ümumi şəkildə izahı çətinlik törədir və onlar istisnalar şəkilində qeydə alınır. Belə hallardan bəziləri üzərində dayanmazdan əvvəl, ümumiyyətlə termin yaradıcılığı anlayışına toxunmaq istərdik. Termin yaradıcılığının spesifik cəhətlərini öyrənmək məqsədilə müxtəlif xarakterli tədqiqat işləri aparılmışdır. Belə tədqiqatların böyük bir hissəsi termin və söz yaradıcılığının müqayisəli şəkildə öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Terminləşmə prosesi dilin terminoloji qatında özünü göstərən mühüm semantik hadisə hesab edilir. Belə ki, cəmiyyətin sürətli inkişafı ilə bağlı olaraq çoxlu sayda yeni-yeni elmi texniki anlayışlar meydana çıxır ki, onların hamısını xüsusi dil vahidləri ilə operativ şəkildə ifadə etmək bəzən mümkün olmur. Ona görə də çox vaxt dildə artıq hazır şəkildə mövcud olan dil vahidlərinə yeni məna verməklə onlardan yaranan anlayışların adlandırılması məqsədilə istifadə olunur. Bu proses xüsusilə bu və ya digər terminoloji sahənin yenicə formalaşdığı dövrdə daha fəal şəkildə özünü göstərir. Dünya dillərinin əksəriyyətində, o cümlədən müasir türk dillərində sözlərin yeni mənalar kəsb edərək – terminləşərək digər anlayışları da adlandıra bilmə prosesi yeni formalaşan bir çox terminoloji sahələrdə daha qabarıq şəkildə müşahidə edilir. Yəni dildə mövcud olan sözlərin mənasında baş verən dəyişmələrlə bağlı terminin əsas mənasının qalması ilə yanaşı yeni məna qazanaraq elm sahələrində işlənir. Məsələn, informatika, aviasiya, logistika, hərbi sahə və mexanizmlər, hərbi-sənaye kompleksi, neft sənayesi müasir cəmiyyətin ən sürətli inkişaf edən sahələrindən olduğu üçün bu sahədə yaranan çox müxtəlif funksiyalı anlayışları ifadə etmək üçün dilin daxili imkanları, xüsusən sözün semantikasında məna dəyişmələri əsasında söz yaradıcılığı öz aktuallığı və fəallığı ilə seçilir. Belə ki, müasir türk dillərində onlarla yeni yaranan anlayışları ifadə etmək üçün dilimizin tarixi boyu fəal leksik qatda işlədilən söz və ifadələrə yeni məna çalarları verməklə yeni yaranmış anlayışları ifadə etmək üçün istifadə olunur. Bu da onunla bağlıdır ki, çoxlu sayda yeni yaranan müxtəlif elmi-texniki anlayışları ifadə etmək üçün dilin digər terminyaratma üsulları ilə yanaşı , dildə hazır şəkildə mövcud olan leksik vahidlərin ifadə etdiyi əlavə mənalar əsasında bu anlayışların adlandırılması məqsədyönlü hala çevrilir. Bu zaman motivləşmə yolu ilə sözlərin ifadə etdiyi mənalardan biri əsasında terminlər yaradılır. Məsələn, hərbi terminologiyada ayrı-ayrı hərbi anlayışları ifadə etmək üçün dildə hazır şəkildə artıq mövcud olan ağız, bölük, bölmə, açar, yuva, göz, daraq və s. sözlər terminləşərək müvafiq anlayışların adına çevrilmişdir.

Termin yaranmasının elmi ədəbiyyatlarda qeyd olunan semantik,morfoloji, sintaktik, kalka üsullarına yeni bir üsul da təsnifata daxil edilməlidir. Bu bir sahə terminologiyasına məxsus terminini tam və ya qismən dəyişdirilərək başqa sahədə işlədilməsini əhatə edən transterminləşmədir. Transterminləşmə elmlərin inteqrasiyası və diferensiasiya prosesindən asılı olmaqla yanaşı terminoloji, yaxud başqa cəhətdən semlərin uyğunluğu nəticəsi kimi təzahür edir. Terminləşmə prosesində terminin semantikasındakı dəyişmələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: mənanın köçürülməsi, mənanın genişlənməsi, mənanın dəqiqləşməsi. Terminologiyada özünü göstərən bu spesifik cəhət elmlərin inkişafı onların inteqrasiyası və diferensiyası prosesi ilə bağlıdır. Diferensiasiya zamanı bir sahəyə aid terminlərin yeni yaranmış sahədə işlənməsi ilkin mərhələdə geniş şəkildə müşahidə olunur. Bu proses həm dilin öz sözləri, həm də alınmalar hesabına baş verir. Məsələn, “piramida” riyaziyyatda – oturacağı çoxbucaqlı və ya üçbucaqlı, yanları isə üçbucaqlı olan həndəsi cisim, tarixdə – qədim Misir fironlarının iri daşlardan qurulmuş çox nəhəng məqbərəsi, incəsənətdə – sirkdə adamların bir neçə sıra bir- birinin üstündə durmasından ibarət gimnastik və ya akrobatik fiqur, idmanda-bilyard oyununda oyunun başlanğıcında üçbucaq şəklində düzülən şarlar anlayışlarını ifadə edir. Burada transterminləşmə prosesi riyaziyyat – tarix –incəsənət –idman istiqamətindədir. Göründüyü kimi, mənanın köçürülməsi ilə bir termin müxtəlif sahələrdə işlənmişdir. Terminin hansı sahəyə aid olmasını, hansı anlayışlar əsasında formalaşmasını işləndiyi sahə ilə bağlı müəyyənləşdirməklə təyin etmək olar. Baza anlayışları terminin sahə mənsubiyyətinin əsas göstəricisi kimi çıxış edir. Belə konversiya bir nitq hissəsindən digərinə keçid deyil, bir sahə terminin qismən və ya tamamilə mənasını dəyişərək başqa sahədə yeni anlayışı nominativləşdirməsidir. Bu prosesdə termin həm əvvəl mənsub olduğu sahədə , həm də yeni sahələrdə yaranan anlayışları adlandırır. Deməli, bir sahə termininin olduğu kimi formasını saxlamaqla tam və qismən semantik modifikasiyaya uğrayaraq bir sahədən başqa sahəyə keçərək yeni anlayışı ifadə etmə prosesinə transterminləşmə deyilir.

Transterminləşmədə başlıca prinsip terminyaratmada anlayışın müəyyən əlamətə görə oxşarlığına ictinad olunmasıdır. Müşahidələr göstərir ki, məna köçürmələrində ən çox əşyanın zahiri və funksional oxşarlığı əsasında transterminləşmə üstünlük təşkil edir. Məsələn, transterminləşmədə ikinci proses dilin öz sözlərinin elmin müxtəlif sahələrində terminləşməsidir. Tədqiqatlar göstərir ki, terminləşən sözün dilin hansı leksik qatına aidliyini əsas götürməklə ən azı dörd növü fərqləndirmək olar: a) ümumişlək sözlərin terminləşməsi; b)məişət sözlərinin terminləşməsi; d) dialekt sözlərin terminləşməsi; v) peşə-sənət sözlərinin terminləşməsi. Terminləşmə prosesində sözün semantikasının yəni mənanın xüsusiləşməsi zəruri elementdir. Çünki semantik konversiya prosesində termin-anlayış münasibəti təyin edilir, terminin mütləq müəyyən sahə terminologiyasında definisiya əsasında təyin edilən mənası olmalıdır. Bu prosesdə dildə işlənən söz xüsusi məna qazanaraq elmi anlayışı ifadə edən termin funksiyası qazanır. Yəni ümumişlək sözdə terminləşmə sözün mövcud mənasının müəyyən istiqamətdə dəyişdirilərək definitiv kontekstlə təyin olunan ,terminoloji məna qazandıran ,sözü termin edən prosesdir. Məsələn, “əsas” ümumişlək sözdür başlıca, ən mühüm,zəruri mənasını bildirir, eyni zamanda qrammatikada-sözün,sözdəyişdirici şəkilçidən qabaq gələn başlıca hissəsi; kimyada- turşularla birləşəndə duz əmələ gətirən kimyəvi birləşmə, qələvi əsaslar; riyaziyyatda- həndəsi fiqurun hündürlüyünə perpendikulyar olan tərəfi, üçbucağın əsası; hüquqda- bir hərəkətin düzgünlüyünü, gerçəkliyini izah edən, əsaslandıran, ona haqq qazandıran, ağlabatan ciddi səbəb, dəlil, sübut; inşaatda – bünövrə, özül, bina, təməl mənalarında işlənmişdir. Göründüyü kimi, bu söz terminləşərək elmin müxtəlif sahələrində yeni anlayışları bildirir. Terminologiyada bu üsul transpozisiya üsulu da adlandırılır.

Göründüyü kimi, termin yaradıcılığı yalnız terminologiyada özünü göstərən spesifik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Çünki, termin yaradıcılığı söz yaradıcılığında olan ənənəvi üsullarla yanaşı, burada yaradıcı proseslə bağlı xüsusi səciyyə daşıyan, subyektiv amillərdən asılılığı ilə fərqlənir. Subyektiv amilin rolu isə terminlərin onların ifadə etdikləri anlayışları ilk dəfə kəşf etmiş şəxslərin anlayışı adlandırmağa yaradıcı münasibətlərdən irəli gəlir.

B.İ.Bartkov və O.İ.Duyunova da problemin öyrənilməsi məqsədilə terminoloji sistemlər üçün derivatoloji və derivatoqrafik tədqiqatın aparılmasını zəruri sayırlar. Onların fikrinə görə hər bir termin üçün ən azı aşağıdakı şərtləri müəyyənləşdirmək lazımdır: 1) rast gələn variantlar; 2) işlənmə sahələri; 3) yaranma tarixi; 4) müxtəlif nitq hissələrinə aid sözlərə artırılma imkanları; 5) özündən əvvəl və sonra morfem qəbul etmək xüsusiyyətləri; 6) işlənmə tezliyi; 7) işlənmə ehtimalı; 8) mənşəyi; (1,73). Əlbəttə bu şərtlərin göstərilən qaydada öyrənilməsi prosesi termin yaradıcılığına aid bir sıra faktların aşkara çıxarılmasına imkan verir. Lakin müasir dövrdə termin yaradıcılığında geniş yayılmış üsullardan biri kimi elmi anlayışın ilk dəfə kəşf etmiş alimin adı ilə bağlı olması ilə yaranan terminlərdə bu şərtlər özünü doğrultmur. Belə terminlər ən çox texnika ilə bağlı – fizika, aviasiya, kimya, kibernetika, riyaziyyat sahələrində işlənir. A. Popova belə terminləri onomasion terminlər adlandırır (2). Hazırda elmi əsərlərdə yeni-yeni qanunlar, nəzəriyyələr kəşf edilir, teoremlər sübut edilir. Bununla bağlı yeni anlayışlar – xüsusi əhəmiyyət kəsb edən qanun, postulat, teorem, lemmalar müstəqil terminlərlə adlandırılır. Məsələn, iqtisadiyyatda Kenis nəzəriyyəsi, Fridmen nəzəriyyəsi, riyaziyyatda Poll teoremi, Koşi düsturu, Şredinger tənliyi, fizikada Lussaq qanunu, Kulon qanunu, Om qanunu və s. Göründüyü kimi, terminologiyada hər bir elm sahəsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən teorem, qayda ,postulat və lemmalar spesifik terminlərlə adlandırılır. Bununla yanaşı konkret hadisə, predmet, əşya ilə bağlı anlayışların adları da onomasion terminlərlə adlandırılır. Məsələn, Uitson körpüsü, Rumkof sarğacı, Heyker sarğacı, Kelven şkalası və s. Vahidlərin bir hissəsi müxtəlif alimlərin adları ilə bağlıdır. Məsələn, Volt, Amper, Kulon və s. Burada müəyyən şərtlər gözlənilmir, belə ki burada terminin ifadə etdiyi anlayış haqqında məlumat verilsə də istisna haldır. Çünki belə termin yaradıcılığı subyektiv amildən asılı olduğuna görə terminyaratma üsulu kimi ümumi hal almamışdır. Belə terminlər türk dillərinin terminologiyasına başqa dillərdən keçir. Beləliklə, hazırda türk dillərində teminologiyasının zənginləşməsində transterminləşmə və onomasion yolla yaranan terminlər yeni terminlərin yaranmasında aparıcı faktor kimi nəzərə alınmalıdır.

1. Бартков Б.И., Дуюнова О.И. Дериватология и дериватография терминосистем. // Отраслевая терминология и лексикология. – Воронеж: Изд-во ВУ, 1984, -с, 67-75
2. Попова Л.В. Об одном способе номинации новых понятий // Терминологические обеспечение научно-технического прогресса. – Омск: ОПИ, 1988. -с, 131-132
3. Головин Б.Н., Введение в языкознание: – М.: 1983. – 311 с.

Проф.Садыгова Саялы
Специфические особенности образования терминологии в годы независимости
Р е з ю м е

Статья посвящена сцецифическим особенностям образования терминологии в годы независимости. В исследовании на ряду с традиционными методами создания терминологии выясняется роль терминов ономации и транстерминации. Анализ показывает, что транстерминация, частично или полностью изменяя термины одной отрасли, образует в другой сфере номинативные термины. Кроме этого ономационные термины анализируются на основе фактов.

Prof.Sadigova Sayali
Specific features of formation of terminology in

days of independence
Summary
Article is devoted to stsetsifichesky features of formation of terminology in days of independence. In research on a row with traditional methods of creation of terminology the role of terms of an onomation and transtermination becomes clear. The analysis shows that transtermination, partially or completely changing terms of one branch, forms in another.

Çapa tövsiyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,

Terminologiya şöbəsi
Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru İ.Qasımov

filologiya elmləri doktoru,professor S.Mehdiyeva

Qulu Məhərrəmli

Baki Dövlət Universiteti,professor

meherremli@gmail.com
JURNALİSTİKADA İŞLƏNƏN BƏZİ

TERMİNLƏR HAQQINDA

Açar sözlər: media, informasiya, kütləvi kommunikasiya, jurnalistika, multimedia, yeni media.

Ключевые слова: медиa, информация, массовая коммуникация, журналистика, мультимедиa, новая медиa.

Key words: media, information, mass communications, journalism, multimedia, new media.
Bəşər tarixinin ecazkar kəşflərindən olan dil, insanın milyon illər əvvəl mağaralardan çıxaraq inkişaf etməsinə və bugünkü elmi-texnoloji, sosial-mədəni nailiyyətlərə çatmasında misilsiz rol oynayıb. Dil olmasaydı, bəşəriyyətin şifahi və yazılı ədəbiyyat xəzinəsi yaranmaz, dahilərin sehirli söz sərvəti, böyük elmi kəşfləri üzə çıxmaz, insanın mənəvi aləmi bu qədər kamilləşməz, təbiətin sirlərinə əl aparmaq bu qədər asanlaşmazdı (1, s.106).

Ölməz elmi və ədəbi əsərlərin hansı dildə yaranmasından, təbiətin bu və ya digər sirrinin hansı dildə açılmasından asılı olmayaraq, bunlar tezliklə bütün bəşəriyyətin və hər kəsin sərvəti olur.

Yaşadığımız üçüncü minillikdə dünya inkişafının paradiqmasında sürətli dəyişikliklər baş verir, yəni dünya dəyişir, buna uyğun olaraq xəbər çatdırma vasitələri və bunlarla birlikdə insan da, onun psixologiyası, qavrayışı və düşüncə tərzi də dəyişir (2, s.12-13). Təbii ki, bu dəyişikliklərdə elmin və texnologiyanın sürətli inkişafı önəmli rol oynayır. Həmin inkişaf bütün sahələrdə olduğu kimi, jurnalistikanın da qarşısında geniş üfüqlər açır, onu yeni anlayış və terminlərlə zənginləşdirir. İnternet də daxil olmaqla müasir texnologiyaların yaradılması, eləcə də sosial şəbəkələrin medianın inkişafında yeni mərhələnin başlanmasını (3, s.4-6) zərurətə çevirir.

Artıq XXI əsrdə müasir jurnalistikanın arxitekturası əvvəlki dövrdəkindən prinsipial şəkildə fərqlənir. İnternet, podkaslar, mobil rabitə, mikrobloqlaşdırma, videorabitə, sosial şəbəkələrin və kommunikasiya vasitələrinin bir sıra başqa formaları çox qısa müddətdə gündəlik həyatımıza daxil olmuşdur (3; 4). İndi insanların çoxu bu imkandan tam istifadə edə bildiyi bir şəraitdə medianın strukturu əsaslı surətdə mürəkkəbləşmişdir.

İndi xəbər hazırlamaq üçün media maqnatı, jurnalist və ya redaktor olmaq heç də əsas şərt deyildir. Hazırda üstünlük təşkil edən informasiya trendlərinin formalaşmasına internetin milyonlarla istifadəçisi güclü təsir göstərir. Sadəcə təsir göstərmir, çox vaxt bu trendləri olduqca ziddiyyətli şəkildə formalaşdırır (1; 4; 5). Prinsip etibarilə indi internetin hər bir istifadəçisi dünyaya mövcud reallıqları əsaslı surətdə dəyişə bilən informasiya yaymaq imkanına malikdir.

Belə bir şəraitdə məlumatlandırma və bütövlükdə jurnalistikanın digər funksiyalarının ifadəsi, həmçinin burada gedən yeni meyl və tendensiyaların öyrənilməsi, təhlili və elmi ədəbiyyatlarda dolğun ifadə olunması üçün yeni söz və terminlərə ehtiyac duyulmaqdadır. Ümumiyyətlə, bütün elmlərin, ixtisas və fəaliyyət sahələrinin öyrənilməsi həmin sahələrin əsas anlayışlarını, terminoloji sistemini dürüst qavramaqla birbaşa bağlıdır. Eyni zamanda da həmin sahəyə dair nəzəriyyəni öyrənmək, predmeti (və mahiyyəti) təsvir edən terminləri mükəmməl bilmək və anlayışlar sistemini mənimsəməkdə problemləri dəqiq öyrənməyə, təsnif etməyə imkan verir. Bu baxımdan jurnalistikanın mahiyyəti, missiyası, sosial təbiəti, eləcə də strukturu ilə bağlı olan anlayışlardan bəhs etmək olduqca aktualdır.

Təbii ki, formalaşmaqda olan yeni elm sahəsi kimi jurnalistikanın geniş yayılmış kateqoriya və anlayışlar sistemi olmalıdır. Lakin burada əsas çətinlik ondan ibarətdir ki, içərisində fəaliyyət göstərdiyi siyasi rejimin (avtoritar, totalitar, demokratik və s.) xarakterindən asılı olaraq, bəzən bu terminlər fərqli məna daşıya bilir. Amma bir tərəfdən, hazırda Azərbaycanın dünya birliyi və Avropa hüquq məkanına inteqrasiyası, digər tərəfdən isə Qərb mediasına xas olan dəyər və prinsiplərin Azərbaycan jurnalistikasına sirayət etməsi həmin terminlərə yanaşmada müəyyən sabitlik yaratmışdır. Bu baxımdan kütləvi informasiya fəaliyyətinin fərqli cəhətlərini əks etdirən həmin anlayışları şərti olaraq üç kateqoriya üzrə (5, s.27) bölmək olar:

Birincisi, jurnalistikanın nəzəriyyəsi, mətbuat azadlığı konsepsiyaları, tarixi modelləri, medianın fəlsəfəsi, onun cəmiyyətdəki yeri, sosial funksiyaları, prinsipləri, media fəaliyyətinin hüquq və etika baxımından tənzimlənməsi ilə bağlı olan anlayışlar: media, mass media, multimedia, kommunikasiya, missiya, funksiya, auditoriya, sosial institut, sosial məsuliyyət, konqlomerat, etik normalar, ombudsman, özünütənzimləmə və s.

İkincisi, jurnalistikanın simasını sürətlə yeniləşdirən, informasiyanın auditoiyaya çatdırılmasının təzə və texnoloji baxımdan daha maraqlı edən dəyişikliklərin bu sahəyə geniş “müdaxiləsi” nəticəsində yaranan anlayışlar: internet,bloq,infoqrafika, sosial şəbəkə, podkast, virtual məkan, mesaj, yeni media və s.

Üçüncüsü, jurnalist yaradıcılığını, bu yaradıcılığın məzmununu, məlumatın alınması və çatdırılması üsullarını əks etdirən anlayışlar: informasiya siyasəti, metod, format, janr, yaradıcılıq üsulu, fotojurnalistika və s.

Əlbəttə, jurnalistikanın mahiyyətini dərindən anlamaqda çətinlik çəkən, onun nəzəri əsaslarını mənimsəməyən, bu sahəyə dair yetərincə biliyi və yaradıcılıq təcrübəsi olmayanlar üçün anlayışlarla bağlı qəliz problemləri araşdırmaq, bəlkə də çətindir. Lakin bu anlayışları mənimsəmədən jurnalistikanın çoxşaxəli problemlərini araşdırmaq, onun müasir inkişaf meyillərini, nəzəri-praktik məsələlərini öyrənib elmi baxımdan ciddi ümumiləşdirmələr aparmaq mümkünsüzdür.

Bütün sahələrdə, o cümlədən jurnalistika sahəsində işlətdiyimiz terminoloji ifadələrin, sözlərin mənası dəqiq olmalıdır, yayğın terminologiya həmişə mənanı və qavrayışı çətinləşdirir. Həm də qeyri-müəyyənliyə, yaxud “çoxmənalılığa malik olmaq – heç bir mənaya malik olmamaq deməkdir” (Aristotel). Bu mənada jurnalistika nəzəriyyəsinə və praktik fəaliyyətə aid olan əsas anlayışların, işlək ifadələrin mənasını izah edib dəqiqləşdirmək vacib vəzifələrdən sayılır. Çünki hazırda sürətlə dəyişən jurnalistikaya aid bəzi anlayışların fərqli izah və yozumları müəyyən problem yaradır. Halbuki jurnalistikanın bir elmi kateqoriya kimi formalaşması bu anlayışların mənalarını dəqiqləşdirməyi tələb edir (6, s.52-54). Ona görə də indi alimlər fərqli yozumları və müxtəlif izahları necə dəf etmək yollarını arayır, dəqiqləşdirmələr aparır, jurnalistika terminləri lüğətinin tərtib edilməsinə cəhdlər göstərirlər.

Hazırda müasir kommunikasiyanın bir qolu kimi inkişaf etməkdə olan jurnalistikanın elmi-nəzəri problemlərinin müxtəlif elmlərin qovşağında öyrənilməsi bu sahəyə yeni anlayışlar gətirir. Həmin anlayışlar isə öz növbəsində bu sistemin nisbətən sabitləşmiş terminlərinin mənaca izahının yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir. Bu anlayışlardan bəzilərinin – daha çox yayılaraq işlənənlərin mənasının izahını nəzərdən keçirməyə çalışaq və ilk növbədə “jurnalistika” anlayışının özünə diqqət yetirək.

Jurnalistika (fr. journal “gündəlik”, jour “gün” deməkdir, mənşəyini latınca diurna – “gündəlik olan” sözündən götürüb) an​la​yı​şını ya ümumi fəaliyyət, ya da sistemin ayrı-ayrı elementləri vasitəsilə izah etməyə çalışırlar. Ümumi qənaət isə ondan ibarətdir ki, jurnalistika informasiyanı almaq, işləmək və yay​maq​dan ibarət olan ictimai-yaradıcı fəaliyyət sahəsidir. Ensiklopedik nəşrlərdə jurnalistikanı aktual informasiyanı top​la​yan, işləyən və kütləvi informasiya kanalları vasitəsilə davamlı ola​raq yayan ictimai fəaliyyət növü kimi səciyyələndirir. Jur​na​lis​tika nəzəriyyəsinin tədrisində isə anlayışın semantik həcmi bir qə​dər genişləndirilir: “jurnalistika” sosial qurum, fəaliyyət növləri sis​te​mi, peşələrin məcmusu, publisistik əsərlər sistemi, kütləvi infor​ma​siyanın ötürülmə kanalları kompleksi, həmçinin tədris fən​lə​ri​nin toplusu kimi izah olunur.

Bəzən jurnalistikaya sinonim kimi media, mass media, multi​media, pressa, mətbuat kimi an​layışlar da işlədilir (4;7). Hətta bəzilərinə elə gəlir ki, son dövrlərdə elmi ədəbiyyatlarda tez-tez işlədilən kütləvi kommunikasiya, kütləvi in​for​masiya vasitələri (KİV), dövri nəşrlər kimi terminləri də jurnalistikanın sinonimi qəbul etmək olar. Halbuki bunlar həm jurnalistika anlayışından, həm də bir-birlərindən fərqli mənalar kəsb edən terminlərdir. Məsələn, media latın (medius) mənşəli söz kimi Avropa dillərində (ing. medium; fr. medias) işlənərək “ara”, “arada olan”, “orta” deməkdir. Mahiyyəti etibarilə media cəmiyyətlə hakimiyyət, xalqla dövlət arasında məlumatlandırma və aşkarlığı təmin etməklə körpü rolunu oynayır. Media insanların nə düşündüyünü, nə istədiyini və hakimiyyətin nə etdiyini, nə etməyə hazırlaşdığını, hansı fəaliyyətlə və necə məşğul olduğunu göstərməklə cəmiyyətdə gedən proseslərin real mənzərəsini yaradır (5, s.18). Cəmiyyət nəzəriyyəsi baxımından heç bir siyasi qüvvənin (o cümlədən hakimiyyətin və ya müxalifətin) və ya biznes qurumunun təsiri altında olmayan azad, müstəqil media demokratik quruluşun əsas atributlarından biri sayılır (7, s.91). Yazılı (print) media dedikdə qəzet və jurnallar, elektron media dedikdə isə televiziya, radio və internet nəzərdə tutulur.

Mass media (ing. mass media), kütləvi informasiya vasitələrinin məcmusu, toplusu deməkdir. 19-cu əsrdə ABŞ-da başlanan texnoloji proses sayəsində geniş auditoriya üçün nəzərdə tutulan mətbuat, radio, kino, TV və kommunikasiyanın digər vasitələri XX əsrdə cəmiyyətin sənaye strukturları ilə üzvi şəkildə birləşərək onun təcəs​ümünə və tənzimlənməsinə kömək etdi. Bu prosesin inkişafında keyfiyyətcə irəliləyiş ötən əsrin ikinci yarısında baş verdi. Müasir kom​munikologiya nəzəriyyəsinə görə, mass media şəbəkəsinə ənənə​vi KİV-lə (qəzet, jurnallar, radio, TV, kinematoqraf) yanaşı, inter​net, səsyazma və videoyazı, telemətn, reklam, vide​o​mər​kəz​lər, kompüter texnologiyaları və digər rabitə magistralları da aiddir. 1990-cı ildən bu termin daha sadə şəklə salınaraq “media” ilə əvəz​ edilib.

Müstəqil media heç bir siyasi qüvvədən (o cümlədən hakimiyyətdən və siyasi partiyalardan) və iqtisadi gücdən (hökumət qurumları və oliqarxlardan) asılı olmayan, yalniz ictimai maraqlara xidmət edən mətbuat qurumudur. Müstəqil media məlumatı heç bir maddi-siyasi təmənna güdmədən və qərəzsiz şəkildə öz auditoriyasına yetirən vicdanlı araçıdır (5, s.19). Belə azad mətbuat nümunəsi sayılan media müstəqilliyi özünün ən qiymətli kommersiya, yaradıcılıq və mənəvi saxlancı sayır. Bu keyfiyyərlərə malik olan media qurumları istənilən anda auditoriyasının bütün üzvlərinə üz tutmaq imkanını saxlamaq üçün öz müstəqilliyinin keşiyini çəkir. Nöqsansız peşəkar davranışları ilə öz müstəqilliyinə dəstək verən belə media həmin davranış prinsiplərini bütün əməkdaşlarına, eləcə də onları bilmək istəyini dilə gətirən hər kəs üçün açıqlayır. Müstəqil media qərar çıxararkən, ayrıca götürülən hər hansı hüquqi və fiziki şəxsin maraqlarını, o sıradan öz maraqlarını deyil, ictimai maraqları əsas tutur.

Multimedia (ing.multi-çoxlu+media) müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyaları (İKT) şəbəkəsində məlumatların işlənməsi, saxlanması və müxtəlif kanallarla (qəzet, TV, radio, internet və s.) yayılması sis​te​mi, həmçinin bu prosesi reallaşdıran proq​ram​lar və informasiya sistemlərinin məcmusudur. Yaşadığımız 21-ci əsri multimedia dövrü adlandırırlar. Bu, dünyanın və ayrı-ayrı qi​tə​lə​rin elektron şəbəkələr vasitəsilə bir-birinə calanması, jur​na​lis​ti​ka​nın və medianın texnoloji baxımdan inkişafı ilə bağlı işlənən an​lay​ışdır (1; 5; 7; 10).

Pressa (fr. presse – dövri mətbuat) – KİV-ə verilən ümumi addır. Bu söz jurnalist fəaliyyəti və mətbuat strukturları ilə əlaqəli mürəkkəb terminlərin (press-klub, press-attaşe və s.) birinci hissəsində də işlədilir. Bu baxımdan mətbuat anlayışının da məna çaları getdikcə daralır. Ərəb dilindən alınmış bu söz hərfi mənada “çap dəzgahı”, “təzyiqlə sıxmaq”, “bir şeyin basma üsulu ilə qəlibini çıxarmaq” mənasını verir. Bu anlayış ilkin mənasında daha çox kitab və qəzetin çap üsulunu əks etdirir. Sovet dönəmində nəşr olunmuş bir çox en​siklopedik lüğətlərdə mətbuat kəlməsi altında, geniş mənada bü​tün növ çap məhsulları başa düşülüb. Ümumiyyətlə, indi həm “pressa”, həm də “mətbuat” anlayışları tədricən sıxışdırılıb dövriyyədən çıxarılır və onların əvəzinə daha geniş məna tutumu olan “media” sözü işlənir.

Hazırda çoxişlək elmi kateqoriya kimi kütləvi informasiya anlayışı da diqqət mərkəzindədir. Bu terminoloji ifadə KİV vasitəsilə yayılan və müəyyən ictimai-sosial əhəmiyyət kəsb edən mətbu (qrafik), səsli (audio), görüntülü-səsli (audiovizual) məlumat mənasında işlənir. Jurnalistikaya dair ədəbiyyatlarda kütləvi informasiya jurnalistikanın əsas məhsulunu, bu sahənin informativ təbiətini və məlumatlandırma funksiyasını əks etdirən anlayış kimi izah edilir (., s.). Yəni hər informasiya yox, məhz müəyyən sosial məzmun daşıyan və cəmiyyət həyatı üçün ictimai əhə​miy​yəti olan, maraq doğuran, geniş auditoriyaya (kütləvi şüura) yönəldilən məlumat kütləvi informasiya sayılır. Jurnalistika nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edən kütləvi informasiya anlayışı ilkin kateqoriya kimi media qurumları ilə auditoriya arasında mü​na​sibətləri tənzimləyir. Məhz kütləvi informasiyanın toplanması, işlənməsi və yayılmasının xarakterinə görə bir sosial institut kimi jurnalistikanın mahiyyəti üzə çıxır.

Kütləvi informasiya vasitələri (KİV) dedikdə isə sosial əhəmiyyətli məlumatı geniş informasiya məkanında qeyri-müəyyən sayda insanı əhatə edən auditoriyaya yaymaq (translyasiya etmək) üçün nəzərdə tutulmuş daşıyıcılar (qəzetlər, jurnallar, radio, televiziya proqramları və s.) və fərqli ifadə imkanları olan kanallar nəzərdə tutulur. Bu daşıyıcılar jurnalistin hazırladığı hər hansı məlumatı (xəbər, reportaj, müsahibə və s.) kütləvi auditoriya üçün maksimum anlaşıqlı formaya salaraq, həm də texniki “gücləndirici” kimi çıxış edir. “KİV” ifadəsi “mass media” termini ilə sinonim kimi işlənsə də, onu “kütləvi kommunikasiya” sistemi və “jurnalistika” anlayışı ilə eyniləşdirmək olmaz, çünki kütləvi informasiya daşıyıcıları və yayım kanalları kommunikasiya və jurnalistika sisteminin çoxsaylı elementlərindən yalnız biridir.

Terminlərdən bəhs edərkən bu gün dünya elmində geniş işlədilən kommunikasiya konseptinə ayrıca diqqət yetirməli, bu anlayışın mahiyyətini və sistemin nədən ibarət olduğunu aydınlaşdırmalıyıq. Kifayət qədər geniş məna tutumu olan kommunikasiya (lat. communicatio – ilkin mənada qatılmaq, iştirak etmək, sonralarsa həm də ünsiyyət, əlaqə, yol) anlayışına bütün maddi və mənəvi aləmin qarşılıqlı əlaqəsi, çoxşaxəli ünsiyyət, real həyatda və virtual magistrallarda gedən informasiya mübadiləsi prosesi aiddir (5, s.22; 6, s.13-14). Kommunikasiya ilkin anlamda müəyyən effektlə sona yetən ikitərəfli prosesi nəzərdə tutur. Bu proses həm təbii (canlı danışıq, mimika, jest), həm də texniki vasitələrin (telefon, radiorabitə, televiziya, internet və s.) köməyi ilə gerçəkləşdirilir. Ona görə də geniş yayılmış müasir yozuma görə (1; 5; 6;9), kommunikasiya – hər hansı məlumatı (informasiyanı) yaratmağa, ötürməyə, həmçinin qəbul etməyə imkan verən qarşılıqlı fəaliyyət və ünsiyyət prosesidir. Kütləvi kommunikasiya isə məlumatın müəyyən texniki vasıtələrin köməyi ilə bir mənbədən çoxsaylı auditoriyaya ötürülməsi prosesidir, yəni daha kütləvi xarakter daşıyır. Obrazlı şəkildə desək, kommunikasiya insanın “özü ilə”, kütləvi kommunikasiya isə “hamı ilə bir yerdə” olmasıdır. Kütləvi kommunikasiya birtərəflidir, fərdə yönəli deyil, toplumdan aralıdır və texniki vasitələrin kö​məyi ilə gerçəkləşdirilir. Əslində kommunikativ proses məlumatın məqsədinin və auditoriyanın şüur səviyyəsinin müəy​yən​ edilməsindən başlayır (9, s.14). Sonra hansısa məlumat hazırlanır. Daha sonra auditoriya (oxucu, dinləyici və s.) ilə əks-əlaqəni təmin edən ayrıca qurumların (sorğu təşkilatları və s.) vasitəsilə bu materialın (məlu​matın) şüurlara təsiri öyrənilir. Bütün hallarda sosial ünsiyyətə təkan verən kütləvi kommunikasiya prosesi “həm şifahi nitqin, həm görmə ilə fərqləndirilən semiotik işarə sistemi olan yazının” (10, s.173), həmçinin xüsusi texniki vasitələrin, yəni kütləvi kommunikasiya vasitələrinin köməyi ilə gerçəkləşdirilir. Bu anlayış isə bəzi ədəbiyyatlarda yanlış olaraq göstərildiyi kimi, KİV-in sinonimi deyildir. Ümumiyyətlə, informasiya proseslərinə münasibətdə “kütləvi informasiya” və “kütləvi kommunikasiya” anlayışlarını eyniləşdirmək yolverilməzdir.

Elmi ədəbiyyatlarda tez-tez rast gəldiyimiz kommunikator (lat. communicatier – məlumat, ümumiləş​dirmə) anlayışı məlumatı çatdıran şəxs, obyektə hansısa məlumatı sonrakı ünsiyyət üçün çatdıran subyekt mənasının bildirir. Mahiyyətcə geniş məna tutumu olan “kommunikator” anlayışına informasiya mənbələri, onların seçimi, həmin seçimə nəzarət (bir sıra jurnalistika sistemlərində senzurayadək) edən, məlumatın işlənməsi (mətnin hazırlanması), qəzet nömrəsi və ya teleradio proqramı formasına salınması ilə bu və ya digər dərəcədə əlaqədar olan hər kəs və hər şey daxildir. Burada əsas rol jur​nalistlərə informasiya toplamaq və mətnin ilk variantının yara​dılması ilə peşəkarcasına məşğul olan insanlara məxsusdur. Bə​zən informasiyanı və bu informasiyanın daxil olduğu mətni, yə​ni jurnalistin hazırladığı məhsulu da çox zaman jurnalistika ad​lan​dırırlar. Halbuki məhsul bu sistemin yalnız ünsürlərindən biri​dir. Yəni kosmik apa​ratlar bütün kosmonavtika deyil, yalnız onun vacib ele​men​ti​dir. Eynilə də kommunikatordan danışmaq jurnalistikada yalnız bu sistemin elementlərindən biri haqqında söhbət açmaq de​mək​dir.

Son dövrlərdə ciddi mübahisə doğuran və kifayət qədər dağınıq izah olunan “yeni media”, “sosial şəbəkə”, “vətəndaş jurnalistikası” anlayışlarının da məna tutumunu dəqiqləşdirməyə ehtiyac vardır.

Yeni media (ing. news media) yeni, rəqəmli tex​no​lo​giya​lar sa​yəsində hər hansı məzmunun jurnalistikanın ənənəvi ka​nal​larına (qəzet, radio, televizia) xas olan imkanların birləş​di​ri​lə​rək ifadə edilməsi. Yəni bir məlumatın (xəbərin) eyni zamanda həm mətn, həm səs, həm də görüntü ilə verilməsidir (4;7). Ona görə də ye​ni media jurnalistdən həm mətnlə (yazı, qrafika), həm səslə (audio), həm də görüntü (vizual) ilə işləməyi, eyniz zamanda yazmaq, diktofo​nla iş​lə​mək, foto və kamera ilə çəkmək vərdişlərinə yiyələnməyi tələb edir. Gündən- günə dəyişib təzələnən texnologiya və müasir media iqti​sa​diy​yatı çağdaş jurnalistikanın çoxşaxəli ifadə imkanlarını vahid bir platformada birləşdirməyə sövq etdiyindən yeni media tamamilə fərqli və universal mo​del kimi ortaya çıxır.

Anlayışın texniki tərəfi sürətlə dəyişən texnologiyanın ifadə imkanları ilə bağlı olsa da, yeni media məzmun etibarilə jurnalistikanın bütün qollarının birləşdiyi bir meydan, sosial şəbəkələr də daxil olmaqla cəmiyyəti məlumatlandırmağın və bilgi almağın geniş bir sahəsidir. İnternet texnologiyası ilə bağlı olan bütün bilgiləndirmə sistemini yeni media adlandırmaq olar.

Vətəndaş mediası yeni medianın, informasiya-kom​munikasiya texnologiyalarının (İKT) və sosial şəbəkələrin in​ki​şafı sayəsində geniş miqyas almışdır.Anlayış vətəndaşların böyük qisminin ye​ni texnologiyadan yararlanmaqla olayları işıqlandırma, mə​lu​mat mübadiləsi və xəbərləmə işində fəal iştirakını bildirir. Artıq bu şəraitdə medianın xəbər ünvanladığı auditoriya passiv mü​şa​hi​də​çi deyildir (1; 4; 5; 7), özü hadisələri izləyərək məlumat hazırlayan, olay​la​ra çox vaxt fərqli yanaşan aktiv toplum​dur. Bəzən “xalq”, “yurddaş”, “sosial”, “blogerlik” ifadələri ilə də səciyyələndirilən vətəndaş mediası ilk növbədə, xə​bə​r​ləri davamlı izləyib cəmiyyətə çatdırmağı və hadisələri sıravi in​san​la​rın baxışlarına görə mənalandırmağı mümkün edir. Ən önəmlisi odur ki, vətəndaşların öz problemlərini qabartmalarına yardımçı olur və cəmiyyətə maraqlı, bir çox hallarda gözlənilməz ictimai mesajlar verə bilir.

Olaya fərqli gözlə baxmağı öyrədən vətəndaş media​sı, bütövlükdə cəmiyyəti məlumatlandırma işinin hüdudlarını genişləndirir, “xəbər h​a​zır​la​maq” çərçivəsini yeniləşdirərək informasiyaya oxucu marağını artırmağa can atır, həm​çinin “xəbərdə balans” məsələsini oxucuların xeyrinə dəyişir. La​kin nəzərə almaq lazımdır ki, yeni oxucu kütləsi for​ma​laşdırmağa çalışan, eləcə də jurnalistlərlə oxucular arasındakı məsafəni qısaltmağı hədəf götürən bu sahə heç bir halda peşəkar jurnalistika deyildir.

Göründüyü kimi həm jurnalistikanın, həm də onun məlumat mənbələrindən birinə çevrilmiş social şəbəkələrin sürətli inkişafı, eləcə də bu istiqamətdə elmi-tədqiqatların keyfiyyətinin artırılmasıdır, sahə terminologiyasının sistemləşdirilməsini tələb edir. Belə olmasa proseslər bu vacib sahədə “terminologiya fondunun demək olar ki, idarə olunmayan şəkildə artması, onun natamam, bəzən lazımsız terminlərlə çirklənməsinə, qeyri-dəqiqliyə, bir çox terminin çoxmənalılığına, sinonimlərin çoxalmasına “ (11, s.47) səbəb olacaqdır. Şübhəsiz ki, bu təhlükəli tendensiyanın qarşısını almaq üçün ən yaxşı yol vahid prinsiplərə əsaslanan jurnalistika terminləri lüğətinin hazırlanmasıdır.

1. Эко У. Полный назад! Москва, Астрель: CORRUS, 2012.
2. Маклюеэн М., Квенин Ф. Война и мир в глобальной деревне. Москва, Астрель, 2012.
3. Əliquliyev R., İmamverdiyev R., Abdullayeva F. Sosial şəbəkələr. Bakı, İnformasiya texnologiyaları, 2010.
4. Osman G. Azərbaycan internet resursları. Bakı, Multimedia mərkəzi. 2010.
5. Məhərrəmli Q. Jurnalistikanın əsasları. Bakı, Qanun, 2012.
6. Məhərrəmli Q. Kütləvi kommunikasiya və dil. Bakı, Çaşıoğlu, 2004.
7. Кузин С., Ильин О. Человек медийный. Москва, Альпина Паблишерз, 2011.
8. Denis Mc., Üindahl S. Kitle iletişim modelleri. Ankara, 1997.
9. Богомолова Н. Массовая коммуникация и общение, Москва, Искусство, 1988.
10. Əliyev R. Sözün mifi. Bakı, Mütərcim, 2011.
11. İmamverdiyev Y. İnformasiya təhlükəsizliyinin terminoloji problemləri. İnformasiya cəmiyyəti problemləri. №1, 2014, səh.43-49.

Гулу Магеррамли

Бакинский Государственный Университет

meherremli@gmail.com
О некоторых терминах, используемых

в журналистике

Резюме

В результате социально-технологических изменений, происходящих в мировой информационной среде, претерпевают изменения и парадигмы журналистики, появляются новейшие средства и формы для передачи информации. Миссия, заключающаяся в передачи точной и нужной информации обществу и роли общественного форума, обуславливаются соответствием журналистики новейшим технологическим условиям.

Быстрое развитие науки и техники сыграло огромную роль в возникновении новых терминов в сфере журналистике на волне этих изменений. Однако для многих смысл отдельно взятых терминов всё же остаётся неясным. В данной статье автор подробно объясняет лингвистически-семантические особенности некоторых используемых ныне терминов.
Qulu Maharramli

The Baku State University

meherremli@gmail.com

Regarding several terms in use in journalism

As a result of social – technological changes taking place in global informational sphere, the paradigms of journalism face changes as well, the up-to-date means and forms of passing the information appears. The Mission of passing exact and required information to the society and the roles of the public forums are conditioned by conformance of journalism with the newest technological conditions. The rapid improvement of science and technologies played important role in appearance of new terms in the sphere of journalism on the waves of those changes. However for many people the essence of particular terms is still unclear. In this article the author explained in details the linguistic – schematic specificities of several terms that are in use nowadays.

Çapa tövsiyyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,

Monitorinq şöbəsi
Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor S.Sadıqova

filologiya elmləri doktoru İ.Qasımov