Texniki mexanikanın əsasları

Darslikni yozish jarayonida mualliflar materiallarni shunday joylashtirishga

Texniki mexanikanın əsasları

Mexanika mühəndisliyi ən qədim və rəngarəng mühəndislik ixtisaslarından biridir. Mühəndisliyin bu qolu fizikanı, riyaziyyatı və materialşünaslıq prinsiplərini özünə daxil edir. Mexanika mühəndisliyinə kompozitlər, mexatronika və nanotexnologiya kimi sahələrdə rast gəlinir. Mexanika mühəndisliyi, həmçinin metallurgiya mühəndisliyi, inşaat mühəndisliyi, aerokosmik mühəndisliyi, elektrik mühəndisliyi, kimya mühəndisliyi, sənaye mühəndisliyi və başqa mühəndislik fənləri ilə müəyyən miqdarda üst- üstə düşür. Mexanika sistemlərini dizayn və istehsal etmək üçün mexanika mühəndislərinin mexanika, dinamika, termodinamika, elektrik və struktur analizi üzrə dərin biliklərə ehtiyacı vardır. Fizika və riyaziyyatla maraqlananlar üçün uyğun peşədir.

İxtisasın tarixi

Mexanika mühəndisliyi sahə kimi XVIII əsrdə Sənaye İnqilabı ərzində ortaya çıxdı. Xəzər universitetində 2014 – ci ildən tədris olunur.

Bu ixtisas sahibi nə işlə məşğul olur? (iş öhdəlikləri)

• ➝ Mexanika mühəndisləri miniatür bağlayıcılar kimi kiçik hissələrdən tutmuş böyük qazma maşınlarına kimi hər şeyi dizayn və istehsal edə bilirlər.
• ➝ Onlar başdan sona kimi estetika, funksionallıq və davamlılığa görə dizayn edirlər.
• ➝ Mexanika mühəndislərinin dizayn və təkmilləşdirə biləcəyi məhsullar: ötürücülər, mühərrik hissələri, təyyarə mühərrikləri, idarə sistemləri, protez qurğuları, disk sürücüləri, yarımkeçirici alətləri, sensorlar, qaz turbinləri, külək turbinləri, yanacaq kameraları, kompressorlar, robotlar, maşın alətləri və s.
• ➝ Mexanika mühəndisləri həm də biotexnologiyada, kompüter və elektronikada, avtomatlaşdırmada, istehsal sənayesində böyük rol oynayır. Onlar dizayn edir, təkmilləşdirir, tikir və bütün növ mexanik qurğuları, alətləri, mühərrikləri və maşınları sınaqdan keçirir
• ➝ Texnoloji avadanlıqların texniki vəziyyətini və qalıq ömrünü yoxlamaq, müntəzəm baxış və təmir işlərini təşkil edilməsi;
• ➝ Avadanlıqların istismar təlimatlarını və test proqramlarını tərtib etmək;
• ➝ Yeni məhsul nümunələrinin, məhsul hissələrinin quraşdırılması, istismara verilməsi, sınaqdan keçirilməsi və istismara verilməsi işləri həyata keçirikməsi;
• ➝ Texniki sənədləri tərtib etmək (iş cədvəli, təlimatlar, smeta, planlar)
• ➝ Hazırlanmış layihələrin və texniki sənədlərin standartlara, texniki şərtlərə və digər normativ sənədlərə uyğunluğuna nəzarət etmək;
• ➝ İstehsal bölmələrinin fəaliyyətini izləmək və qiymətləndirmək;
• ➝ Maşınqayırma sahəsində yeni tədqiqatların və inkişafın nəticələrinin tətbiqi barədə elmi hesabatlar hazırlamaq;
• ➝ Texniki vasitələrin, sistemlərin, proseslərin, avadanlıqların və materialların standartlaşdırılması və sertifikatlaşdırılması üzrə işlər aparmaq.

Harada bu ixtisasa sahiblənmək olar?

• ➝ Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti
• ➝ Azərbaycan Dövlət Texniki Universiteti
• ➝ Azərbaycan Memarlıq və inşaat Universiteti
• ➝ Bakı Mühəndislik Universiteti
• ➝ Xəzər Universiteti
• → Sumqayıt Dövlət Universiteti
• → Qərbi Kaspi Universiteti

Bu ixtisas üzrə harada çalışmaq olar

Mexanika mühəndisləri əsasən :

• ➝ Mühəndislik servislərində, araşdırma və təkmilləşdirmədə, istehsal sənayelərində və uyğun təyinatlı dövlət orqanlarında;
• ➝ Ümumi təyinatlı maşın istehsalında, maşın hissələri istehsalında, başqa şirkətlərin idarə etməsində, sınaq laboratoriyalarda işləyir;
• ➝ Mexanika mühəndisləri faktiki olaraq yenilik baş verən istənilən yerdə iş tapa bilərlər və müxtəlif sənayelərdə (maşınqayırma, kimya, konstruksiya, müdafiə, elektronika, istehlak malları, dəniz, materiallar, metal və s.) işə götürənlər tərəfindən daima axtarılır;
• ➝ Mexanika mühəndisləri həm də mühəndislik olmayan sahələrdə, mühəndislik sənayesinin daxilində və xaricində işləyə bilər. Məsələn: maliyyə, idarəetmə, hüquq, hərbi, hökumət, tibbi, tədqiqat, texniki satışlar, texniki məsləhət, texniki nəşr və ya elmi jurnalistika və təhsil;
• ➝ Təkmilləşdirilmiş protez ayaqdan uşaq oyuncaqlarına kimi mexanika mühəndisliyi dərəcəsi sizə sənaye və lahiyələrin bir hissəsi olmaq imkanı verir.

Bu ixtisas üzrə lazım olan bilik və bacarıqlar (kompetensiyalar)

Mexanika sistemlərini dizayn və istehsal etmək üçün mexanika mühəndisləri:

• ➝ Mexanika, dinamika, termodinamika, elektrik və struktur analizi üzrə dərin biliklərə yiyələnməli;
• ➝ CAD ( computer – aided design), CAM ( computer – aided manufacturing) öz dizaynlarını istehsal və analiz etməli;
• ➝ Mexanika mühəndislərinin mütləq bacarıqları:
• ➝ Mexaniki cihazın problemləri necə həll edəcəyini görmək üçün problemlərin analizi;
• ➝ Mexaniki cihazın dizayn yada yenidən dizayn edilməsi, qurğunu düzəltmək, tikmək üçün planın hazırlanması;
• ➝ Qurğunun prototipinin təkmilləşdirilməsi və test edilməsi;
• ➝ Test nəticələrinin analizi və istənilən dizayna dəyişdirilməsi;
• ➝ İstehsal prosesinə nəzarət etmək;
• ➝ Fiziki dözümlülük;
• ➝ Təşkilatçılıq bacarıqları;
• ➝ Konstruktiv və məntiqi düşüncə;
• ➝ Texniki fərasət;
• ➝ Mühəndislik bacarıqları;
• ➝ Detallara diqqət yetirməyi bacarmaq

İxtisasın gələcəyi

Müasir dünyada kompüterlər günlər, həftələr çəkən hesablamaları bir neçə saniyədə bitirə bilir və bu yöndə mühəndisləri asanlıqla əvəz edə bilir. Lakin mexanika mühəndisləri hələ də sənaye məhsulu avadanlıqları, material işləmə sistemlərini və elektrik generatorlarını tam zərif məhsul yaratmaq üçün istifadə edirlər və peşənin daha mürəkkəb və analitik hissələri ilə üz – üzə gəldikdə kalkulus (ali riyaziyyat) və triqonometriyadan istifadə edilir. Gələcəkdə mexanika mühəndisliyinə həm mühəndislik, həm də mühəndislik xaricində olan peşələrdə daha çox rast gələcəyik.

Əmək haqqı

Məvaciblərin məbləği müəssisədən və mühəndisin bilik və bacarıqlarından asılı olaraq dəyişir. Minimum əmək haqqı 500 – 600 AZN dən yuxarı məbləğdədir. Azərbaycanda bu sahə üzrə maaşlar maksimum 1000 – 2800 AZN arasında dəyişir. Xarici şirkətlərdə isə bu rəqəm daha da böyük ola bilər.

A. nabiyev, J. Shosalimov, M. Ergashev texnik mexanika

Toshkent aviasozlik kasb-hunar kollejining maxsus fan o‘qituvchisi.

Dotsent A. NABIYEVning umumiy tahriri ostida.

Texnik mexanika; Kasb-hunar kollejlari uchun darslik

A.Nabiyev, J.Shosalimov, M.Ergashev; O‘zbekiston Respublikasi

Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb-hunar

ta’limi markazi.— T.: Sharq, 2011. — 272 b.

Ushbu darslik kasb-hunar kollejlari uchun «Texnik mexanika» fani dasturi

Kitobda nazariy mexanika, materiallar qarshiligi hamda mashina detallari

bayon etilgan, muhandislik amaliyotining turli sohalarida uchraydigan ba’zi muhim

masalalar yechib ko‘rsatilgan.

Mazkur darslik kasb-hunar kollejlari o‘quvchilariga mo‘ljallangan.

«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik

kompaniyasi Bosh tahririyati, 2005-yil, 2011.

Akademik Xalil Ahmedovich Rahmatulinning

yorqin xotirasiga bag‘ishlanadi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturining ikkinchi — sifat bosqichi talablari

doirasida ta’lim mazmunini yanada boyitishda uslubiy ta’minot: barcha ta’lim

muassasalarini o‘quv adabiyotlarining yangi avlodi bilan ta’minlash muhim

ahamiyat kasb etadi. Shu bois, fan-texnika va texnologiya rivojlanishining hozirgi

zamon talablariga va Davlat ta’lim standartlari asosida ishlab chiqilgan o‘quv

dasturiga mos keladigan darslik, o‘quv qo‘llanmalarni o‘zbek tilida yozish ehtiyoji

kun sayin ortmoqda.

Ushbu kitobga mualliflarning oliy o‘quv yurtlarida o‘qigan ma’ruzalari,

amaliy-tajriba mashg‘ulotlar o‘tkazishdagi materiallari asos qilingan.

Ushbu darslik sanoatning mashinasozlik, avtomobilsozlik, samolyotsozlik,

metallurgiya, oziq-ovqat ishlab chiqarish, matbaa ishlab chiqarishi sohalari

hamda transport va qurilish sohalari bo‘yicha mutaxassislar tayyorlayotgan kasb-

hunar kollejlari uchun mo‘ljallangan.

Darslikni yozish jarayonida mualliflar materiallarni shunday joylashtirishga

harakat qilganlarki, turli tayyorlov yo‘nalishlariga mo‘ljallab tuzilgan o‘quv

dasturi asosida qisqartirgan holda mashg‘ulotlar o‘tish zaruriyati tug‘ilgan hollarda

bir necha paragraflarni, hatto, ba’zi boblarni ham chetlab o‘tish mumkin.

Bundan tashqari, dasturda ko‘zda tutilgan juda keng materiallarni qisqa, sodda va

tushunarli holda bayon etishga harakat qilingan.

Qo‘lyozmani sinchiklab o‘qib, uning mazmuni va sifatini oshirish borasida

bergan foydali maslahatlari uchun texnika fanlari nomzodi, dotsent P.Y. Juma-

niyozov, texnika fanlari nomzodi, dotsent J.J.Jalolov, A.N.Husainov va

F.T.To‘rayevga mualliflar samimiy minnatdorchilik bildiradilar.

Darslikning sifatini boyitishga qaratilgan barcha tanqidiy fikr-mulohazalari

uchun kitobxonlarga oldindan minnatdorchilik bildirgan holda, ularni quyidagi

manzilga yuborishlarini iltimos qilamiz: Toshkent shahri, Buyuk Turon, 41.

Tabiatda ro‘y beradigan hamma hodisa va jarayonlarning asosida harakat yotishi

shubhasiz. Shu bois, mexanikaning qonun va qoidalari barcha hodisa yoki

jarayonlarga tegishli bo‘lib, ular ayniqsa, zamonaviy texnikalarning asosiy ilmiy

negizi bo‘lib xizmat qiladi.

Mexanika fani fizika, matematika, astronomiya, kimyo, biologiya, material-

shunoslik, elektron hisoblash mashinalari va informatika singari aniq fanlar bilan

an holda rivojlanmoqda. Mexanika fani og‘ir sanoat

(mashinasozlik, samolyotsozlik, asbobsozlik va shu kabilar), to‘qimachilik va

yengil sanoat hamda qurilish sohalarining rivojlanishida muhim, yetakchi o‘rin

Fan-texnika jadal sur’atlar bilan rivojlangan, ishlab chiqarish jarayonlari

mexanizatsiya va avtomatizatsiyalashayotgan hozirgi paytda mexanika nomi bilan

bevosita bog‘liq va uning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan texnik mexanika fanini

puxta o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi.

Texnik mexanika predmeti eng muhim umumtexnika bilimlar majmuasini

o‘zida mujassamlashtirib, nazariy mexanika (statika, kinematika va dinamika),

materiallar qarshiligi hamda mashina detallari kabi bir-biriga uzviy bog‘liq bo‘lgan

uchta mustaqil bo‘limlardan tashkil topgan.

Texnik mexanikaning tarkibiy qismlari hisoblangan:

statikada jismlarning muvozanati, ularga qo‘yilgan kuchlarni sodda holga

kinematikada jismlarning massasi va ularga ta’sir etuvchi kuchlar e’tiborga

olinmagan holda, ularning harakatini faqat geometrik nuqtayi nazardan

dinamikada jismlarning harakatini uni vujudga keltiruvchi kuchga bog‘liq

materiallar qarshiligida mashina yoki inshoot qismlarida paydo bo‘ladigan

zo‘riqish, deformatsiya va ko‘chishlarni aniqlash usullari hamda turli

materiallarning mexanik xossalarini tajriba yordamida tekshirish;

mashina detallarida muhandislik amaliyotida ko‘p qo‘llaniladigan detal va

uzellarning tuzilishi, ishlash prinsi pi, ularni iqtisodiy jihatdan tejamli

qilib hisoblash, loyihalash usullari o‘rganiladi.

Mazkur darslik kasb-hunar kollejlari o‘quv dasturi asosida yozilgan bo‘lib,

unda nazariy mexanika, materiallar qarshiligi va mashina detallariga oid asosiy

materiallar bayon etilgan. Shuningdek, MathCAD dasturi yordamida materiallar

qarshiligiga oid ayrim masalalar yechib ko‘rsatilgan.

Statikaning asosiy tushunchalari

1.1-§. Asosiy tushunchalar va ta’riflar

Statikada jismlarning muvozanati o‘rganiladi. Moddiy jismlarning muvozanati

mexanik harakatning xususiy holi bo‘lib, uning ma’lum qismiga qo‘zg‘almas ra-

vishda mahkamlangan koordinatalar sistemasiga nisbatan tinch vaziyati tushuniladi.

Jismlar qo‘zg‘almas qilib mahkamlanganda «tinch holatda» turadi, deyish

mumkin. Masalan, dastgoh tinch holatda turibdi, deymiz. Haqiqatan ham dastgoh

beton yordamida yerga qo‘zg‘almas qilib biriktirilgan. Lekin aslida dastgoh Yer

bilan birgalikda Quyosh atrofida murakkab harakat qiladi.

Demak, tabiatda mutlaq (absolyut) qo‘zg‘almaydigan jism bo‘lmaydi va

bo‘lishi ham mumkin emas.

Jismlarning mexanik harakati va muvozanatini tekshirishda statikaning quyidagi

asosiy tushunchalaridan foydalaniladi:

moddiy nuqta (o‘lchamlari va shakli ma’lum sharoitda hisobga olinmaydigan,

massasi bir nuqtada joylashgan deb tasavvur qilinadigan jism moddiy

mutlaq qattiq jism (kuch ta’sirida istalgan nuqtalari orasidagi masofa doimo

o‘zgarmasdan qoladigan qattiq jism mutlaq qattiq jism deyiladi);

kuch (jismlar o‘zaro ta’sirining miqdor o‘lchovi kuch deyilib, u yo‘nalishi,

moduli — son qiymati va qo‘yilish nuqtasi (1.1-shakl) bilan tavsiflanuvchi

vektor kattalik hisoblanadi);

kuchlar tizimi yoki sistemasi (jismga qo‘yilgan

TexniKİ mexanikanin əsaslari” FƏNNİNDƏn mühaziRƏLƏr konspekti

“TEXNİKİ MEXANİKANIN ƏSASLARI”
FƏNNİNDƏN MÜHAZİRƏLƏR KONSPEKTİ
“Texniki mexanikanın əsasları” haqqında ümumi anlayış
Mexanika maddi cisimlərin hərəkətini öyrədir. Cisimlərin təkcə sadə yerdəyişmələr deyil, molekulların rəqsləri şəklində olan istilik, atom və elektronları, kimyəvi prosesləri, elektromaqnit hadisələri, insanlarda olan təfəkkür, əqli və şüur kimi mürəkkəb proseslərdə düşünülür.
Materiyanın müxtəlif formalarında olan hərəkətləri bir-birindən kifayətcə fərqlənir. Hərəkətin formaları bir-birindən fərqli olduğuna görə bunları təsvir etmək və öyrənmək üsulları da fərqli olur. Müxtəlif hərəkətləri əmələ gətirən səbəb və şəraiti öyrənən elmə mexanika deyilir. Cismin hərəkətini və ya bu hərəkətin dəyişməsini törədən hər bir səbəb mexanikada qüvvə adlanır.
Təbiətdə olan cisimlər bərk, maye və qaz halında olur. Mexanikada ancaq mütləq bərk cisimdən danışılır. Təbiətdə belə cisimlər yoxdur. Mütləq bərk cisim dedikdə, bu cismin hissəcikləri arasındakı məsafənin dəyişilməz qaldığı nəzərdə tutacağıq. Qüvvənin ölçü vahidi: nyuton (N) və kilonyutondur (kN). Qüvvə dinamometrlə ölçülür. Qüvvəni adətən qrafiki olaraq göstərirlər.


A
Şəkil 1
Həm qiyməti, həm də istiqaməti olan OA parçasına vektor deyilir (şək.1). Bəzi vektorları iki hərflə işarə edirlər. Onda həm çapda, həm də əlyazmasında bu hərfləri iki hərflər kimi götürülür. Lakin yuxarıda xətt qoyurlar. Bir vektoru AB ilə işarə etdikdə, birinci onun başlanğıcını, ikinci isə sonu göstərir.
Vektorun üç ünsürü vardır: başlanğıcı, istiqaməti və qiyməti. Cismə eyni zamanda bir neçə qüvvə təsir edirsə, belə qüvvələr toplusuna qüvvələr sistemi deyilir.
_F  1

1. Nəzəri mexanika
2. Materiallar müqaviməti
3. Maşın hissələri.