Texniki və texnoloji kartı nədir
İnformasiya mənbəyi canlı varlıq, yaxud texniki qurğu ola bilər. Kodlaşdırıcı qurğu alınan informasiyanı ötürülmə və əks etdirmə üçün əlverişli formaya çevirir. Rabitə kanalından keçən informasiya dekodlaşdırıcı qurğuya düşür və burada qəbul edənin başa düşdüyü formaya çevrilir.
Rabitə növünün seçilməsi informasiyanın ötürülməsinin texniki vasitələrinin tərkibini müəyyənləşdirir. Rabitənin texniki vasitələri seçilərkən informasiyanın hansı miqyasda mübadilə edilməsi əlaməti əsas götürülür. Belə ki, əgər müəssisə daxili (və ya firma daxili) informasiya mübadiləsində naqil, radio əlaqəsi, həmçinin qismən terminalların tətbiqi məqbuldursa, kənar mühitlə (müəssisədən kənar) informasiya mübadiləsində terminalların və elektron rabitə vasitələrinin istifadəsinə üstünlük verilməlidir.
İnformasiya texnologiyaları
“İnformatika” termini ilk dəfə XX əsrin 60-cı illərində fransız mütəxəssisləri tərəfindən istifadə edilmişdir. Bu termin “informasiya” və “avtomatika” sözlərinin birləşdirilməsindən alınmışdır.
Avtomatika sözü hərfi mənada “özü-özünə yeriyən”, “özü-özünə yerinə yetirilən” mənasını verir. Burada isə avtomatika dedikdə proseslərin avtomatlaşdırılması başa düşülür. Əslində hər hansı prosesin yerinə yetirilməsi əsasən üç üsuldan biri ilə yerinə yetirilə bilər. Bu üsullar əl əməyinin tətbiqi, mexanikləşdirilmiş proses və avtomatlaşmış prosesdir. Birinci hal məlumdur. Mexanikləşdirilmiş prosesin yerinə yetirilməsində mexaniki qurğu və vasitələr tətbiq edilir. Bu isə işin icrasında əl əməyinin olmasına şərait yaradır. Avtomatlaşdırılmış proseslərdə isə əl əməyindən ya ümumiyyətlə istifadə edilmir,ya da ondan istifadə cüzi olur. Beləliklə, avtomatika dedikdə hər hansı prosesi yerinə yetirə bilən elektron qurğu və vasitələr yığımı nəzərdə tutulur.
Informasiya nəzəriyyəsi
İnformasiya termini latınca “information” sözündən götürülmüş və obyekt, hadisə, fakt haqqında məlumat, xəbər verilməsi, nəyinsə izah edilməsi deməkdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırki dövrdə ingilis dilli dünya ölkələrinin əksəriyyətində “informatika” fənni “kompüter elmi” (komputer science) fənni kimi adlandırılır.
İnformasiya ümumilikdə götürüldükdə mücərrəd məhfumdur. İnformasiya təsvir edilmiş məlumatdır. Başqa sözlə məlumatın informasiya olması üçün o, tədqiq edilən obyekt və ya proses haqqında təsəvvür yaratmalı, ya da mövcud təsəvvürləri genişləndirməlidir. Əgər məlumat obyekt və ya proses haqqında yanlış təsəvvür yaradırsa ona yanlış informasiya və ia dezinformasiya deyilir. Obyekt və ya proses haqqında heç bir təsəvvür yaratmayan məlumat səs-küy adlandırılır. İnformasiya proses daxilində müəyyən mərhələdən sonra yenidən məlumat ola bilər.
Verilənlər uzun müddətli müşahidələr, monitorinqlər və cihazlar tərəfindən dəqiq qeyd olunmuş informasiyadır.
Bilik təcrübədə dəfələrlə sınaqdan çıxmış, təsdiqini tapmış və müxtəlif məsələlərin həllində istifadə edilən informasiyadır.
İnformasiya bizi əhatə edən aləmin bir hissəsi olduğu üçün həmin aləmin obyektidir. Məhz buna görə də informasiya da onu digər obyektlərdən fərqləndirən xassələrə malikdir. Bu xassələr aşağıdakılardır:
- Obyektivlik. Yəni informasiya obyektiv gerçəkliyə uyğun olmalıdır.
- Tamlıq. İnformasiyanın tamlığı tədqiq edilən obyekt və ya proses haqqında toplanmış informasiyanın miqdarı ilə müəyyən edilir.
- Dəqiqlik. İnformasiyanın dəqiqliyi onun təhrif olunmamasıdır, yəni informasiya dəqiq olmalıdır.
- Adekvatlıq. İnformasiyanın adekvatlığı obyekt haqqında informasiyanın bu obyektdən istifadənin məqsəd və vəzifələrinə nə dərəcədə uyğun gəldiyini əks etdirir.
- Aktuallıq. İnformasiya mövcud zaman anına uyğun olmalıdır.
- Anlaşıqlıq. İnformasiya onu qəbul edən tərəfindən tam anlanılmalı, başa düşülməlidir.
Verilənlər də informasiyanın növü olmaqla bərabər özlərinə məxsus xüsusiyyətlərə malikdirlər. Bu xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:
1. Mötəbərlilik. Mötəbərliliyin təmin olunması üçün aşağıdakıların yerinə yetirilməsi vacibdir:
– verilənlərin toplanması üçün obyektin düzgün seçilməsi;
– ölçmələr üçün ən əhəmiyyətli əlamətlər yığımının müəyyənləşdirilməsi;
– obyektlərin miqdarının kifayət qədər olması;
– verilənlərin həlli tələb olunan məsələnin qoyuluşuna uyğun olması.
2. Verilənlərin dəqiqliyi. Verilənlərin dəqiqliyi də özlüyündə aşağıdakı kimi təsnif olunur:
– formal dəqiqlik- hansısa formallığa istinad edilərək müəyyənləşdirilən dəqiqlikdir;
– real dəqiqlik- real şəraitə uyğun olaraq mövcud olan dəqiqlikdir;
– maksimal və ya əldə oluna bilən dəqiqlik- bu dəqiqlik verilənlərin toplanmasının konkret şəraitinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir;
– tələb olunan lazımi dəqiqlik- həlli qarşıya məqsəd qoyulmuş məsələnin tələblərinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir.
3. Verilənlərin gerçəkliyi. Bu xüsusiyyət verilənlərin ən başlıca xüsusiyyətidir. Başqa sözlə “ lazımi informasiya keyfiyyətsiz verilənlərdən alına bilməz” prinsipi burada ali prinsip kimi qəbul edilir. Praktikada verilənlərin gerçəkliyinə təsir edən əsas amillər aşağıdakılardır:
– – ölçülən verilənlərin dəqiqliyi;
– – ölçmə və hesabat metodikası;
– – maraqlı şəxslər tərəfindən informasiya prosesinin müxtəlif mərhələlərində edilmiş təhriflər.
Biliklər də informasiya növü kimi informasiyanın əsas xüsusiyyətlərindən əlavə yalnız özünə məxsus xüsusiyyətlərlə xarakterizə edilir. Əslində bu xüsusiyyətlər biliklərin mövcudluq növlərində özünü büruzə verirlər. Biliklər aşağıdakı mövcudluq növlərinə malikdirlər:
– konkret sahəyə aid informasiyadan istifadə edən maddi və ya konkret biliklər. Bu biliklər çox vaxt konkret qoyulmuş məsələnin həlli metodikaları olurlar.
– Müxtəlif sahələr üzrə informasiyalardan alınmış konseptual və ya ümumiləşmiş biliklər. Adətən bu cür biliklər informasiyadan yeni biliklərin alınması metologiyaları olur.
– Metabiliklər- biliklər haqqında biliklər- yeni biliklər yaradan elmdir.
Göründüyü kimi informasiya, verilənlər və biliklər əslində informasiyanın növləri olduqlarından, onların malik olduqları həm ümumi xüsusiyyətlər, həm də fərdi xüsusiyyətlər müəyyən anda eyniləşir. Bu isə informasiya növləri arasında olan əlaqələr və onların bir-birinə çevrilməsindən irəli gəlir.
İnformasiyanın quruluşu dedikdə müəyyən məna daşıyan informasiya elementlərinin müəyyən məcmusu başa düşülür. Bu elementlər informasiya vahidləri adlanır. Onlar sadə və mürəkkəb olur. Sadə informasiya vahidlərini hissələrə ayırmaq mümkün deyil. Mürəkkəb informasiya vahidləri isə bir neçə sadə və mürəkkəb informasiya vahidlərinin birləşməsi nəticəsində yaranır.
Bütün obyektlər kimi informasiya da müəyyən edilmiş bir formada təsvir olunmalıdır. Təsvir olunmanı müxtəlif üsullarla, şifahi və yazılı formada əldə etmək mümkündür. İnformasiyanın təsvir olunmasının elementar vahidi siqnallardır. Siqnallara misal olaraq rəqəmləri, hərfləri və digər işarələri göstərmək olar. İnformasiya vahidlərinin təşkil olunduğu informasiya siqnallarının yazılı təsviri qeydiyyat adlanır. Qeydiyyatın maddi mühiti qeydedicilər və informasiya daşıyıcıları adlanır. İnformasiya daşıyıcılarını iqtisadi informasiyanın əsas təsvir forması adlandırmaq olar. İnformasiya qeydedicilərdən başqa indikatorlarla da əks etdirilirlər. Digər qeydedicilərdən fərqli olaraq indikatorlar informasiyanın diskret və ya rəqəm-hərf siqnalları ilə deyil, fasiləsiz siqnallar formasında göstərilmələrindən ibarətdir.
İnformasiyanın həcmi çox vaxt üç növ ölçü vasitəsilə hesablanır:
- işarələr ilə;
- informasiyanın quruluş vahidləri ilə;
- informasiya daşıyıcıları ilə.
İnformasiyanı təsvir etmək məqsədilə şifahi danışıqdan, qrafiklərdən də istifadə etmək olar.
Informasiya texnologiyaları
İnformasiya texnoloji nöqteyi-nəzərdən ötürülmə, saxlanma, işlənmə obyekti kimi müəyyən edilir. İnformasiyaya formal olaraq məzmun cəhətdən baxıldıqda o, işlənməyə, emala məruz qalır. Belə olan halda informasiya proseslərinin girişində olan məlumatlar “xammal” rolunu, çıxışındakı məlumatlar isə “hazır məhsul” rolunu oynayır.
İnformasiyanın lazımi formaya salınması müasir informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə həyata keçirilir. Digər tərəfdən cəmiyyətin informasiya resusrlarından istifadə etməsi prosesinin vacib tərkib hissəsi informasiya texnologiyası hesab olunur.
Texnologiya sözü yunanca «techne» (ustalıq, bacarıq) və «logos» (öyrənmə, idrak) sözlərinin birləşməsindən yaramnışdır və istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün üsullar və vasitələr haqqında biliklər toplusunun və həmin proseslərin özlərini ifadə edir.
İnformasiya texnologiyası- verilənlərin toplanması, ötürülməsi və emalı üçün üsul və vasitələrdən istifadə etməklə tədqiq olunan obyektin, prosesin, hadisənin vəziyyəti haqqında informasiyanın (informasiya məhsulunun) alınması prosesidir.
İnformasiya texnologiyasında məqsəd insan tərəfındən analiz edilmək və onun əsasında qərar qəbul etmək üçün informasiya istehsalıdır. İnformasiya texnologiyası elmi-texniki tərəqqinin inkişafı, informasiya emalı üçün yeni texniki vasitələrin yaradılması ilə təyin olunan bir neçə təkamül mərhələsi keçmişdir. Müasir cəmiyyətdə informasiya emalı texnologiyasının əsas texniki vasitəsi texnoloji proseslərin işlənib hazırlanması və istifadə olunması konsepsiyasına, həmçinin nəticə informasiyanın keyfiyyətinə ciddi təsir etmiş kompüterlər hesab olunur. Kompüterlərin informasiya mühitində tətbiqi və telekommunikasiya vasitələrindən istifadə olunması informasiya texnologiyasının inkişafını yeni mərhələyə çatdırdı. Bununla da yeni informasiya texnologiyaları mərhələsi başlandı.
Yeni informasiya texnologiyalarının üç əsas prinsipi mövcuddur ki, bunlar da aşağıdakılardır:
– kompüterlə interaktiv (dialoq) rejimində işləmək;
– proqram məhsullarının inteqrasiyası (birləşdirilməsi, qarşılıqlı əlaqələndirilməsi);
– həm verilənlərin, həm də məsələnin qoyuluşunun dəyişdirilməsi prosesinin çevikliyi.
İnformasiya istehsalının texniki vasitələrinə onun aparat, proqram və riyazi təminatını yerinə yetirən vasitələr daxildir. Bu vasitələrin köməyilə ilkin informasiya emal edilərək yeni keyfıyyətli informasiyaya çevrilir.
Bu vasitələrin içərisində proqram vasitələrinin xüsusi yeri var. Proqram vasitələri istifadəçi tərəfindən qoyulan məqsədə nail olmaqdan ötrü müəyyən tip kompüterlər üçün bir və ya qarşılıqlı əlaqəli bir neçə proqram məhsulundan ibarətdir. Belə vasitələr kimi fərdi kompüterlər üçün geniş yayılmış müxtəlif sahələrə aid tətbiqi proqramlardan istifadə edilir.
İnformasiya texnologiyası onun üçün əsas mühit olan informasiya sistemləri ilə sıx bağlıdır. İnformasiya texnologiyası verilənlər üzərində əməllərin, əməliyyatların, mərhələlərin aparılması üçün dəqiq reqlamentlənmiş qaydalardan ibarət olan prosesdir. İnformasiya texnologiyasınm əsas məqsədi ilkin informasiyanın məqsədyönlü emalı nəticəsində istifadəçi üçün lazımi informasiyanı almaqdır.
İnformasiya sistemi kompüterlərdən, kompüter şəbəkələrindən, proqram məhsullarından, verilənlər bazalarından, insanlardan, müxtəlif növ rabitə vasitələrindən və s. ibarət olan muhitdir. İnformasiya sistemi, informasiya emalı sistemidir və burada əsas məqsəd informasiyanın saxlanması, sorğulara görə axtarışı və seçilən informasiyanı lazımi formaya salıb, istifadəçiyə çatdırılmasıdır.
Beləliklə, informasiya texnologiyası informasiya cəmiyyətində informasiyanın çevrilmə prosesləri haqqında müasir təsəvvürü ifadə edən daha geniş anlayışdır. İnformasiya sisteminin uğurla qurulmasının və fəaliyyətinin təminatı isə informasiya və idarəetmə texnologiyalarından birgə və bacarıqla istifadə olunmasıdır.
Hazırki dövrdə mövcud olan informasiya texnologiyalarını iki əsas növə ayırmaq olar:
1) verilənlərin emalı texnologiyası;
2) idarəetmənin informasiya təminatı texnologiyası.
Verilənlərin emalı texnologiyası lazımi ilkin verilənlərə malik olan, emal üçün alqoritmlər və digər standart prosedurlar olan yaxşı strukturlaşdırılmış məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulur. Bu səviyyədə informasiya texnologiyalarının və sistemlərinin tətbiqi əmək məhsuldarlığını artırır, onu hesablama əməliyyatlarından azad edir və bəzi hallarda işçilərin sayını azaldır.
İdarəetmənin informasiya təminatı texnologiyasının əsas məqsədi təşkilatın qərar qəbuletmə ilə bağlı olan bütün həmkarlarının informasiya tələbatını ödəməkdir. Həmin texnologiya idarəetmənin istənilən səviyyəsində faydalı ola bilər.
Müasir kompüterlərdə informasiyanın işlənməsi aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir. Əvvəlcə tədqiq olunan obyekt və ya proses ətraflı olaraq araşdırıldıqdan sonra əsas təsiredici amillər seçilərək toplanılır. Əldə olunan bu məlumatlar kompüterə daxil edilir. Daxil edilmiş məlumatlar ümumi qanunlar əsasında sistemləşdirilir və emala göndərilir. Emal prosesindən sonra alınmış nəticələr çıxış qurğularına və ya informasiya daşıyıcılarına göndərilir. Göründüyü kimi ümumilikdə informasiyanın müasir kompüterlərdə işlənməsi vahid proses olmaqla bərabər, ayrı-ayrı yerinə yetirilə bilən və özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilən proseslərdən ibarətdir.
İnformasiya adətən tədqiq edilən proses və ya obyektə uyğun ilkin sənədlərdən və təcrübələrdən əldə edilərək toplanır. Toplanmış informasiyanın saxlanılması və ötürülməsi məqsədilə kodlaşdırmadan istifadə edilir.
Ümumiyyətlə, əsas informasiya proseslərinə məlumatların yığılması, onların qeyd edilməsi və kodlaşdırılması, çoxaldılması, bir yerdən başqa yerə ötürülməsi, saxlanması, axtarılması, təhlili və istifadə edilməsi aiddir. Bu informasiya prosesləri içərisində məlumatların yığımasının texniki səviyyəsi xeyli aşağı, əməliyyatların həcmi isə yüksək olur. İnformasiyaların yığımasının ardınca onun müxtəlif sənədlərdə, məlumat daşıyıcılarında qeyd edilməsi ilə yanaşı əks etdirilməsi əməliyyatları da baş verir.
İlkin informasiyanın qeydiyyatı ilə nəticə informasıyanın qeydiyyatını bır–birindən fərqləndirmək lazımdır. İlkin informasiyanın toplanması və qeydiyyatı adətən eyni zamanda baş verdiyi üçün onlar əlaqəli surətdə nəzərdən keçirilir. Çox zaman informasiyanın növbəti qeyd edilməsi ilə onun kodlaşdırılması prosesi birgə yerinə yetirilir. Məlumatların kodlaşdırılması onların daha yığcam və tez əks etdirilməsini, fərdi kompüterlərin köməyi ilə təhlilinin həyata keçirilməsini, ötürülməsi ilə yanaşı saxlanılmasını asanlaşdırır. Bu zaman sözlər və informasiya elementləri şərti rəqəm və ya hərf işarələri- kodlarla ifadə olunur. Müasir kompüterlərdə informasiyanın kodlaşdırılması məqsədilə ikilik say sisteminin rəqəmlərindən istifadə edilir.
İnformasiyamn saxlanması və axtarışı prosesi onun uzun müddət öz əhəmiyyətini itirməməsi, dövri xüsusiyyət daşıması, təkrar işlənməsi məqsədləri üçün istifadə olunmasından və sairədən irəli gəlir. İstər ilkin, istərsə də törəmə informasiya müxtəlif müddətli saxlanmaya və axtarışa məruz qalır. Elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar olaraq informasiyanın saxlanmasının və axtarişinın forma və üsulları, texniki vasitələri ildən-ilə təkmilləşdirilir.
Əslində informasiya daşıyıcısı kimi insan beynini, kağızı, kitabları, jurnal və qəzetləri, audio və video kasetləri, maqnit diskləri və lentlərini, compakt diskləri, DVD diskləri, fleş diskləri və s. hesab etmək olar. Lakin müasir kompüterlər bu qurğulardan daha çox tutma və sürətlə işləmə qabliyyətinə malik olanlardan istifadə edir.
İnformasiyanın saxlanması məqsədilə fayllardan istifadə olunur. Fayl diskin və ya informasiya daşıyıcısınin adlandırılmış hissəsidir. Hər bir fayl özündə eyni ad altında birləşdirilmiş müəyyən informasiyanı saxlayır. Fayllar ada malik olurlar. Eyni bir informasiya daşıyıcısında eyni adlı iki fayl ola bilməz. Belə halda birinci məzmun silinərək ikinci yeni məzmun saxlanılır. Faylin adı MS DOS əməliyyatlar sistemində maksimum 11, Windows əməliyyatlar sistemində isə 256 simvol ola bilər. Faylın adı iki hissədən : xüsusi ad və tipdən ibarət olur. Faylın tipi üçün maksimum 3 simvol ayrılır. Faylın xüsusi adı və ya tipi verilməyə də bilər. Adətən fayla verilən ad elə seçilir ki, o istifadəçiyə ilk baxışda fayl və ya onun məzmunu haqqında müəyyən məlumat versin. Faylların bir çox tipləri onlar haqqında əlavə məlumatın alınmasını təmin edir. Beləki, bu tiplər onda olan mılumatların növü, faylın yaradıldığı redaktor və ya proqram vasitəsi haqqında məlumatın əldə olunmasına imkan yarada bilər.
Bəzi tez-tez rast gəlinən fayl tiplərini göstərək:
SYS – sistem faylları;
COM – əmrlər faylları;
DOC – Word mətn faylı;
XLS – Excel faylı;
PAS – Paskal dilinin mətn faylı;
BAS – Basic dilinin mətn faylı və sair.
Fayllarla işləməni asanlaşdırmaq məqsədilə hər hansı oxşar əlamətə görə onları kataloqlarda və ya qovluqlarda birləşdirirlər. Bu həm axtarış , həm də fayllar üzərində əməliyyatların daha asan və sürətlə yerinə yetirilməsini təmin edir. Kataloq və qovluqların yaradılmasında da fayllar üzərinə qoyulan şərtlər yerinə yetirilməlidir.
Adətən yaddaş qurğularında saxlanan faylların yaradılma tarixləri, onların yaddaşda tutduqları yaddaşın həcmi, fayl üzərində edilən dəyişikliklər haqqında məlumatları almaq müasir kompüterlərdəki sistemlərlə mümkündür.
İnformasiyanın emalı prosesi aşağıdakı ümumi sxem üzrə aparılır:
Giriş informasiya ilkin sənəd və mənbələrdən toplanır. Toplanmış informasiya texniki qurğularla emal edilir. Bu qurğular icəricində böyük həcmli informasiyaları emal edən kompüterlər xüsusi yer tutur. Çıxış informasiya insan yaxud qurğu tərəfindən emal nəticəsində alınan informasiyadır.
İnformasiyanın çoxaldılmasının başlıca vəzifəsi idarəetmə məqsədləri üçün yayılmasını təmin etməkdən ibarətdir. Xüsusilə nəticə informasiyası artırılaraq çoxlu ünvanlara göndərilir.
İnformasiyanın ötürülməsinin zəruriliyi ayrı-ayrı informasiya proseslərinin müxtəlif yerdə baş verməsi, onlar arasında sıx əlaqənin və asılılığın olması ilə bağlıdır. İnformasiyanın ötürülməsi onun ötürülmə üsullarından, istiqamətindən, informasiyanın hansı daşıyıcı formasında olmasından, məzmunundan asılıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, informasiyanın ötürülməsi iqtisadi informasiyanın məruz qaldığı çevrilmələrin biri ktmi nəzərdən keçirilməlidir. Hazırda bu mərhələ əsasən avtomatlaşdırma elementiərinin və müasir telekommunikasiya vasitələrinin geniş istifadə edilməsi ilə səciyyələnir. Təbii ki, bu halda informasiyanın avtomatlaşdırılaraq işlənməsi imkanlari xeyli artır. Burada ən perspektivli istiqamət rabitənin avtomatlaşdırılmış sisteminin yaradılması, “intellektual” terminalların və mütərəqqi kommunikasiya vasitələrinin tətbiq edilməsidir.
İnformasiyanın ötürülməsi aşağıdakı sxem üzrə aparılır:
İnformasiya qəbul edən
Sxem 2. İnformasiyanın ötürülməsi sxemi.
İnformasiya mənbəyi canlı varlıq, yaxud texniki qurğu ola bilər. Kodlaşdırıcı qurğu alınan informasiyanı ötürülmə və əks etdirmə üçün əlverişli formaya çevirir. Rabitə kanalından keçən informasiya dekodlaşdırıcı qurğuya düşür və burada qəbul edənin başa düşdüyü formaya çevrilir.
Rabitə növünün seçilməsi informasiyanın ötürülməsinin texniki vasitələrinin tərkibini müəyyənləşdirir. Rabitənin texniki vasitələri seçilərkən informasiyanın hansı miqyasda mübadilə edilməsi əlaməti əsas götürülür. Belə ki, əgər müəssisə daxili (və ya firma daxili) informasiya mübadiləsində naqil, radio əlaqəsi, həmçinin qismən terminalların tətbiqi məqbuldursa, kənar mühitlə (müəssisədən kənar) informasiya mübadiləsində terminalların və elektron rabitə vasitələrinin istifadəsinə üstünlük verilməlidir.
Informasiya ölçü vahidləri
İnformasiyanın kəmiyyətcə ölçülməsi üçün ən kiçik ölçü vahidi bitdir (ingilis dilində binary digit- ikilik rəqəm sözündən götürülüb). Kompüterin daxilində elektrik siqnalları iki vəziyyətdə ola bilər: siqnal var (gərginlik var)-1; siqnal yoxdur (gərginlik yoxdur)-0. Məhz bu səbəbdən də kompüter öz işində ikilik məntiqdən istifadə edir.
Müasir kompüterlərin klaviaturasında olan simvolların ikilik kodlarla verilməsi üçün 7 bit kifayət edir. Bir bit isə təsdiq üçün əlavə olunur. Məhz bu səbəbdən də 8 bit=1 bayt ən kiçik yaddaş vahidi kimi qəbul edilir. İnformasiya yaddaşda saxlanıldığından bayt həm də informasiya ölçü vahididir. Daha böyük informasiyaölçü vahidləri aşağıdakılardır:
8 bit= 1 Bayt
1024 Bayt= 1 KiloBayt (KB)
1024KB=1 Meqa Bayt(MB)
1024 MB=1QiqaBayt (QB)
1024 QB=1 TeraBayt(TB)
1024 TB=1 Petabayt (PB)
Kompüterlərdə bir Bayt (yəni 8 bit) maşın yarımsözü adlanır. 2 Bayt və ya 16 bit 1 maşın sözü, 4 bayt və ya 32 bit ikiqat söz, 8 bayt və ya 64 bit dördqat söz adlanır.
- Teqlər:
- informatika
- , informasiya
- , informsiya texnologiyaları
Texniki və texnoloji kartı nədir?
cooking oynayır formalaşmasında böyük əhəmiyyət verir. Bu xörəyin hazırlanması və tələb olunan komponentlərin verilən siyahısını təsvir edir. Lakin, bir çox aşpazlar daim müasir yemək yeni şah yaradılması, dəyişdirilməsi və mövcud reseptlər dəyişdirmək olunur. Eyni zamanda yüksək-end restoran və bistros sona qədər yemək demək olar ki, bütün ictimai bal, yeməklər texniki və texnoloji kart kimi bir şey yoxdur. O, həmçinin resept bir növ təmsil, lakin yemək ciddi ona qadağandır yalnız çəkilməyə.
ki , texniki və texnoloji xəritələr yeməklər menyu hər bir maddə altında inkişaf rəsmi sənədlər var. Bu kart və müvafiq orqanları ilə qeydiyyatdan sonra ev sahibi təşkilat və ya bir texnoloq tərəfindən təsdiq olunur.
Bu sənədlər hazır məhsul, komponentləri yeməyi nisbəti və hazırlıq prosesini müşahidə keyfiyyətinə nəzarət üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu xəritə data bütün təsvir proseslər riayət təsdiq yanlarında yerlərdə yoxlamaq başlayır tənzimləyici orqanlar da yalnız bişirmək üçün vacibdir, lakin qeyd etmək lazımdır ki.
Texniki və texnoloji kart mübarək adı göstərilməlidir Yuda və onun təyin. Sonra istifadə məhsullarının siyahısı hazırlanır. Bu halda, keyfiyyət tələblərinə göstərir əmin olun. Bundan sonra bütün komponentləri nisbəti və onların yerləşdirilməsi sifarişi qeyd etmək lazımdır. Texniki və texnoloji xəritə göstərir ən əhəmiyyətli nöqtə, bütün izah prosesi prosesləri təhlükəsizlik standartlarının tələblərinə məcburi göstərilməklə hazırlanması istilik müalicəsi və kəsmə. Bu sənəddə növbəti maddə verilməsi, saxlanması və qida satış üçün təlimat bir siyahısını ehtiva edir. Bu tez-tez görünüşü, ardıcıllıq və enerji dəyəri daxildir.
Hər texniki və texnoloji kart xüsusi jurnalda daxil öz nömrəsi olmalıdır. məsul əgər eyni zamanda istehsal və ya digər texnologiyaların At TSO öz mülahizəsinə bu sənədin qüvvədə yaradır. Bu təşkilat da düzgün yanaşma ilə diqqəti çəkir iaşə bütün il boyu xidmət bir neçə müntəzəm yemək var, və digər menyu məhsulun mövsümi mövcudluğu uyğun olaraq seçilir. Buna görə də, maşın bitki marşrutlaşdırma ayrı-ayrılıqda hər mövsüm üçün, məhdud müddəti var. Və gələn il onlar məhsul nəzərə alaraq, yenidən təşkil edir.
Belə ki, restoranlarda yemək prosesi mətbəx və texnologiya, və ya aşbaz ofisində başlamaq deyil ki, aydın olur. Bu yaxşı yazılmış texniki-texnoloji kart, təbii ki, qurumun uğur gətirib çıxaracaq sağ yeməyi yaratmaq üçün əsas deyil.
VƏ vasiTƏLƏRİ fənnindən mühazirələr toplusu hazirladi qaim cəFƏrov metrologiya haqqında ümumi məlumat
Metrologiya çox dəqiq fiziki eksperimentə, həmçinin riyaziyyat, fizika, kimya və digər elmlərin nailiyyətlərinə əsaslanaraq ölçmə, ölçmələrdə vəhdət və lazımi dəqiqlik yaratmaq haqqında elmdir. Metrologiya yunanca metron – ölçü və loqos – qanun, kəlam sözlərindən əmələ gəlib, ölçülər haqqında elm mənasını verir. Metrologiyanın əsas məsələlərinə ölçmələrin ümumi nəzəriyyəsi, fiziki kəmiyyətlərin vahidlərinin və vahidlər sisteminin yaradılması, ölçmə üsulları və vasitələri, ölçmələrin dəqiqliyinin təyini üsulları, ölçmə xətası nəzəriyyəsi, ölçmə vasitələri arasında vəhdət yaratmaq üsulları, vahidlərin qiymətini etalonlardan işçi ölçmə vasitələrinə ötürmək daxildir.
Metrologiya elmində fiziki kəmiyyətlərlə vahidlər sisteminin yaradılma prinsipləri arasında əlaqənin nəzəri məsələləri öyrənilir.
Qanunvericilik metrologiyasına aid olan məsələlərin həlli üçün adətən metroloji xidmət yaradılır. 1960-cı ildən Beynəlxalq vahidlər sistemini təşkil edən yeni standart qəbul edilmişdir.
Ölkədə ölçmə və ölçmə vasitələri arasında vəhdət yaratmağa xidmət edən dövlət və metrologiya orqanları şəbəkəsi olan metroloji xidmətin elmi əsaslarını metroloji institutlar yaradır. Respublikamızda bu sahəyə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi başçılıq edir.
Dövlət Metrologiya xidməti dövlət idarəetmə sisteminin bir həlqəsi kimi metroloji təchizat sahəsində idarə və müəssisələrin fəaliyyətində kompleks tədbirlər həyata keçirən bir orqandır. Vəzifəsi tələb olunan ölçmələrin dəqiqliyini və vahidliyini təmin etməklə məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək və istehsal sahəsinin effektliyini qaldırmaqdır. Dövlət Metrologiya xidmətinin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərinə metroloji xidmət idarə, müəssisə və təşkilatlarının işinin koordinasiyası, sahə və dövlət standartlarının və yeni texnikanın tətbiqi, ölçmə vasitələrinin dövlət sınaqları və onların yerinə yetirilməsinə nəzarət, etalonların və yoxlayıcı avadanlığın işlənib hazırlanması, ölçmə vasitələrinin işlənib hazırlanması sahəsində texniki tapşırıqlar, kadrların hazırlanması, dövri informasiya nəşrlərinin buraxılması, metrologiya sahəsində yeni nailiyyətlər barədə konfransların, seminarların keçirilməsi daxildir.
Ölçmə texnikası bir elm sahəsidir
Ölçmə texnikası öz təhlil metodlarına və anlayışlar sisteminə malik olan elm və texnika sahəsidir. Ölçmə texnikası istehsal proseslərinin və tədqiqat obyektlərinin vəziyyət və xassələrini xarakterizə edən kəmiyyətlər haqqında informasiyanın əldə edilməsi üçün metod və vasitələri öyrənir. Eramızdan bir neçə min il əvvəl əmtəə mübadiləsinin inkişafı ölçmələrə və tərəzilərin yaranmasına gətirib çıxarmışdı. Ölçmə texnikası torpaq sahələrinin bölüşdürülməsi, vaxt ölçmələri, astronomik müşahidələr, gəmilərin hərəkəti, inşaat işlərində ölçülərin gözlənilməsi və digər sahələrdə tətbiq edilirdi. Antik dövrdə elmi-tədqiqat prosesində işıq şüalarının sınma bucaqları, Yer meridianının qövsü kimi dəqiq ölçmələr aparılmışdır.
Təxminən XV əsrədək ölçmə texnikası riyaziyyatın tərkibində olmuşdur. Həndəsə ( Yerin ölçülməsi ), triqonometriya ( üçbucaqların ölçülməsi ), üçölçülü fəza kimi anlayışlar bunu sübut edir. XVI – XVIII əsrlərdə saat təkmilləşdi, mikroskop, barometr, termometr ixtira edildi. Astronomik ölçmələrin dəqiqləşməsi İ.Keplerin planetlərin elliptik orbitlər üzrə hərəkətini kəşf etməyə imkan verdi. Ölçmə cihazlarının və müvafiq nəzəriyyələrin yaradılmasında Q.Qaliley, İ.Nyuton, G.V.Rixman kimi alimlərin xidmətləri qeyd olunmalıdır. XIX əsrdə ölçmə texnikasının və metrologiyanın nəzəri əsasları yaradıldı. K.Qauss və V.Veberin əsərlərinin ölçmə texnikası üçün çox böyük əhəmiyyəti olmuşdur. XIX əsrdən XX əsrə keçid dövründə sənayesi inkişaf etmiş ölkələrdə metroloji müəssisələr təşkil olundu. XX əsrin başlanğıcı ölçmə texnikasının inkişafı üçün yeni mərhələ oldu. Elektrik vasitələri və daha sonra elektron vasitələr bütün sahələrdə müxtəlif kəmiyyətlərin ölçülməsi üçün tətbiq olunmağa başladı. Radioölçmələr, spektrometriya kimi sahələr yarandı. II dünya müharibəsindən sonra ölçmə texnikası kibernetikanın bir sahəsi kimi formalaşaraq ölçmə, informasiyanın əldə edilməsi və çevrilməsi ilə məşğul olurdu. Müasir vasitələrlə ölçmə prosesi ölçülən kəmiyyətin insan və maşın tərəfindən konkret istifadəsi üçün məqsədəuyğun formaya çevrilməsindən ibarətdir. Ölçmə texnikasının sonrakı inkişafı göstərdi ki, ölçmə nəticəsinin elektrik kəmiyyətləri ilə ifadəsi daha əlverişlidir. Müasir ölçmə texnikası cihazların tətbiq sahələrinə və ölçülən kəmiyyətlərin tipinə müvafiq olaraq aşağıdakı istiqamətlərə ayrılır : xətti və bucaq ölçmələri, optik, akustik, fiziki – kimyəvi ölçmələr və istilik fizikası ölçmələri, radioölçmələr, tezlik və vaxt ölçmələri, şüalanma ölçmələri və s.
Elm və texnikanın inkişafı həmişə ölçmələr sahəsində tərəqqi ilə sıx əlaqədə olmuşdur. Fizika, mexanika və digər elm sahələrində məhz ölçmələr sayəsində təbiət qanunları obyektiv öyrənildiyi üçün dəqiq elmlər inkişaf etdi. Ölçmələr təbiət hadisələrinin və qanunlarının dərk etmə üsulu və vasitəsidir. Təbiət və texniki elmlər sahəsində ixtiralar çoxsaylı ölçmələr hesabına baş verir. Elektrik ölçmələri haqqında ilkin təsəvvürlər elektrik enerjisinin istehsalı, ötürülməsi və istifadəsi zamanı onun parametrlərinin ölçülmə üsulları kimi təsəvvür olunur və qəbul edilirdi. Sonralar texnoloji proseslərin idarə olunması zamanı məlumatların ölçmələr vasitəsilə alınmasından istifadə edilməyə başlandı. Hal-hazırda elektrik ölçmə üsulları praktiki olaraq istənilən fiziki kəmiyyətlərin və proseslərin öyrənilməsi zamanı tətbiq olunur.
Dünyada ilk elektrik ölçmə cihazı 1745 – ci ildə rus alimi G.Rixman tərəfindən yaradılmışdır. Elektrik gücünü göstərən bu cihaz – elektrometr atmosferdəki elektrik hadisələrini öyrənmək üçün potensiallar fərqini ölçən cihaz olmuşdur. Elektrik ölçmə texnikasının inkişafında rus alimləri A.Q.Stoletov, B.S.Yakobi, D.İ.Mendeleyev və başqalarının mühüm rolu olmuşdur.
Ölçmə vasitələrinə təlabat artdığından ümumi cihazqayırma ilə yanaşı aviasiya, analitik, geofiziki, tibbi, kosmik və s. cihazqayırma sahələri də yaranır. Çıxış siqnallarının daşıdığı ölçülən informasiyanın formasından asılı olaraq analoq və rəqəmli ölçmə vasitələri mövcuddur. Ölçmə texnikası tədricən informasiya – ölçmə texnikasına çevrilir. İnformasiya – ölçmə texnikası elm və texnikanın müxtəlif sahələrində formalaşmış ölçmə texnikası sahələrini ölçmə nəzəriyyəsi vasitəsilə ümumiləşdirərək özündə birləşdirir. Ölçmə texnikasının hesablama texnikası, rabitə texnikası, avtomatika texnikası ilə əlaqəsi güclənir. Ölçmə texnikasının inkişafı cihazların keyfiyyətinin və etibarlığının yüksəldilməsi, işləmə sürətinin artırılması, ölçülərin kiçildilməsi, ölçmə cihazlarının tətbiq sahələrinin genişləndirilməsi, analoq cihazlarının rəqəm ölçmə sisteminə keçirilməsi istiqamətində dəqiq müəyyənləşdirilmişdir.
Elektrik ölçmə texnikasının sonrakı inkişafı ölçmə metodlarının mikroelektronika, avtomatika, hesablama texnikası sahəsindəki uğurlu tətbiqi sayəsində ölçmə texnikası nəzəriyyəsinin inkişafı ilə əlaqədar olmuşdur. Rəqəm ölçmə cihazlarının işlənib hazırlanması və istehsalı ölçmə texnikası sahəsində yeni bir addım olmuşdur.Yüksək dəqiqlik, cəld işləmə, maneəyə qarşı davamlılıq və həssaslıq, az güc tələb etmə, hesablamanın asan olması və bir çox başqa göstəriciləri ilə rəqəm ölçmə cihazları ölçmə texnikası sahəsində liderliyi ələ almışdır.
Əsas anlayışlar və terminlər
Rabitə müəssisələrində elektriki ölçmələr apardıqda müxtəlif növ ölçmə vasitələrindən və çoxlu sayda terminlərdən istifadə edilir. Rabitə texnikasında ölçmə, ölçmə vasitələri, ölçmə xətaları, ölçü vahidi kimi terminlərə tez – tez müraciət olunur.
Ölçmə – fiziki kəmiyyətin qiymətinin xüsusi texniki vasitələrin köməyi ilə təcrübi yolla təyin edilməsidir. Ölçmə dedikdə verilmiş kəmiyyətin qiymətinin ölçü vahidinin ölçülən kəmiyyətin qəbul edilmiş ölçü vahidi ilə müqayisə edilməsi başa düşülür.
Ölçmələrin vahidliyi – bu ölçmələrin elə halıdır ki, bu zaman nəticə qəbul edilmiş vahidlərlə ifadə olunur və ölçmənin xətası müəyyən ehtimalla məlum olur.
Ölçmə xətaları – ölçmənin nəticəsinin ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətindən fərqidir. Ölçmə xətası az olduqca dəqiqlik artır.
Ölçmənin dəqiqliyi – ölçmənin nəticəsinin ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətinə yaxınlığını ifadə edən keyfiyyət göstəricisidir. Dəqiq ölçmələr xüsusi texniki vasitələrin tətbiqi ilə həyata keçirilir.
Ölçmə diapazonu – ölçülən kəmiyyətin Xmin və Xmax qiymətləri arasında qiymətlər çoxluğudur. Ölçmə diapazonu müəyyən sərhəd qiymətlərinə malik müvafiq yarımdiapazonlara ayrılır.
Ölçmə vasitələri – ölçmə zamanı istifadə olunan və normalaşdırılmış metroloji xüsusiyyətlərə malik olan texniki vasitələrdir. Obyekt və proseslərin halını xarakterizə etmək üçün müxtəlif fiziki kəmiyyətlərin ölçülməsi vacibdir. Ölçmə nəticələri ölçülən kəmiyyətin ölçü vahidi ilə ifadə olunur. Ölçmə texnikasının inkişafı ölçmə vasitələrinin daha geniş tətbiqinə şərait yaratdı. Yeni texniki vasitələr və ölçmə cihazları yaradıldı. Ölçmə üsulları yeni texnika və texnologiya hesabına təkmilləşdirildi və ölçmə sistemlərinin yaradılmasına səbəb oldu.
Ölçmə vasitələrinin sabitliyi – onların metroloji xarakteristikalarının zamandan asılı olmadan sabitliyini əks etdirən keyfiyyət göstəricisidir.
Ölçmə növləri və üsulları
Kəmiyyətlərin ədədi qiymətləri ölçmə yolu ilə hesablanır və tapılır. Ölçmə müqayisə prosesi olaraq təcrübi yolla tədqiq olunan kəmiyyət haqqında miqdari məlumat alınmasıdır. Belə ki, ölçülən kəmiyyətin qiymətinin müqayisə yolu ilə eyniadlı kəmiyyətin qəbul edilmiş ölçü vahidinə nəzərən münasibəti təyin olunur.
Rabitə texnikasında hər hansı bir kəmiyyəti ölçmək üçün müxtəlif ölçmə vasitələrindən və ölçmə üsullarından istifadə olunur.
Fiziki kəmiyyətlərin ölçülmə üsulları birbaşa ölçmə, dolayı ölçmə və birgə ölçmə növlərinə bölünür.
Birbaşa ölçmə dedikdə fiziki kəmiyyətin ədədi qiymətinin təcrübi yolla cihazlar vasitəsilə bilavasitə təyin olunması başa düşülür. Buna misal olaraq ampermetrlə cərəyan şiddətinin, voltmetrlə gərginliyin ölçülməsini göstərmək olar.
Fiziki kəmiyyətin qiyməti birbaşa ölçmələrin nəticələrinə görə riyazi yolla hesablamalardan alınarsa, bu dolayı ölçmə növü adlanır.. Cərəyan şiddəti və gərginliyin qiymətini birbaşa ölçmə üsulu ilə ölçüb gücün təyin edilməsi dolayı ölçmə üsuluna misaldır.
Birgə ölçmə növü isə eyni vaxtda bir neçə müxtəlif adlı kəmiyyətin ölçülməsi və onlar arasında funksional asılılığın təyin olunması üçün istifadə olunan ölçmə növüdür.
Ölçmə üsulları dedikdə ölçmə vasitələrinin və prinsiplərinin istifadə qaydası başa düşülür
Ölçmə üsulları birbaşa qiymətləndirmə və müqayisə üsullarına ayrılır. Birbaşa qiymətləndirmə üsulu fiziki kəmiyyətin qiymətinin birbaşa ölçmə cihazının hesablama qurğusunun göstərişinə əsasən təyin edilməsidir.
Müqayisə üsulu ilə ölçmə apardıqda ölçülən kəmiyyət ölçünün ifadə etdiyi qiymətlə müqayisə olunur. Müqayisə üsulu aşağıdakı növlərə bölünür: diferensial üsul, sıfır üsulu, qarışdırma üsulu, üst – üstə düşmə üsulu, qarşı- qarşıya qoyma üsulu.
Ifadə edilmə üsuluna görə ölçmələr mütləq və nisbi ölçmə üsullarına bölünür: Mütləq ölçmə üsulu – fiziki kəmiyyətin qiymətinin ölçmə vasitələrindən istifadə etməklə birbaşa ölçmə üsulu ilə tapılmasına deyilir. Nisbi ölçmə üsulu – kəmiyyətin qiymətinin qəbul edilmiş vahidə nəzərən (əvvəlcədən məlum olan) ölçmə yolu ilə tapılmasına deyilir. Nisbi ölçmə üsulu yüksək dəqiqlik tələb olunan sahələrdə tətbiq edilir.
Ölçülən kəmiyyətin zamandan asılılığına görə ölçmələr statik və dinamik olurlar. Ölçülən kəmiyyətin qiyməti zamandan asılı olmadıqda, belə ölçmə statik ölçmə adlanır. Cisimlərin uzunluğunun, çəkisinin ölçülməsini misal göstərə bilərik. Ölçülən kəmiyyətin qiyməti zamandan asılı olaraq dəyişirsə, belə ölçmələr dinamik ölçmə adlanır. Vibrasiya ölçmələri, fəza ölçmələri dinamik ölçmələrə aiddir. Simli rabitənin bütün sahələrində ölçmə aparılır.
Fiziki kəmiyyətlər və onların ölçü vahidləri
Fiziki kəmiyyət sistemin halını xarakterizə edir. Fiziki kəmiyyət dedikdə bir çox fiziki obyektlər üçün keyfiyyətcə ümumi, kəmiyyətcə isə hər bir obyekt üçün fərdi olan xüsusiyyət başa düşülür. Obyekt və proseslərin halını xarakterizə etmək üçün müxtəlif fiziki kəmiyyətlərin ölçülməsi vacibdir. Fiziki kəmiyyətin ölçülməsi onun qiymətinin xüsusi texniki vasitələrin köməyi ilə təyin edilməsidir. Ölçmə nəticələri ölçülən kəmiyyətin ölçü vahidi ilə ifadə olunur.
Fiziki kəmiyyətin ölçü vahidi onun qəbul olunmuş və qanuniləşdirilmiş müəyyən miqdarıdır. Kəmiyyətlərin ölçülməsi beynəlxalq səviyyədə ümumi vahidlər sisteminin olmasını tələb edir.
Əvvəllər də müxtəlif variantlarda vahidlər sistemi mövcud olmuşdur. Məs: metr, qram, saniyə SQS ( santimetr, qram, saniyə ) sistemi kimi qəbul edilmiş, lakin sonralar MKS ( metr, kiloqram, saniyə ) sistemi ilə əvəz olunmuşdur. 1832 – ci ildə Karl Qauss uzunluq, güc, kütlə, zaman vahidlərindən ibarət ilk dəfə olaraq vahidlər yığımını tərtib etmişdir. 1851- ci ildə isə Vilhelm Veber bütün elektrik vahidlərinin sistemini yaratmışdır və həmin sistem müasir elektrik vahidləri sisteminin əsasını təşkil edir. 1960 – cı ildə ölçü və çəkilərə aid XI konfrans beynəlxalq vahidlər sisteminin – Sİ yaradılması haqqında qərar qəbul etdi.
Sİ sistemi özündə bütün ölçü vahidlərini birləşdirmişdir. Bu sistemə əsasən ölçü vahidləri əsas və törəmə ölçü vahidlərinə bölünürlər. Əsas və törəmə ölçü vahidləri aşağıdakı cədvəllərdə göstərilmişdir.
1.6.1. Əsas ölçü vahidləri
| Fiziki kəmiyyətin adı | Fiziki kəmiyyətin vahidi | Sİ – də şərti işarəsi |
| Uzunluq | metr | m |
| Kütlə | kiloqram | kq |
| Vaxt | saniyə | san |
| Cərəyan şiddəti | amper | A |
| Temperatur | kelvin | K |
| İşıq şiddəti | kandela | cd |
| Maddə miqdarı | mol | mol |
1.6.2. Mexaniki törəmə ölçü vahidləri
| Dönmə bucağı | radian | rad |
| Cisim bucağı | steradian | sr |
| Sahə | kvadrat metr | m 2 |
| Həcm | kub metr | m 3 |
| Tezlik | hers | Hs |
| Bucaq tezliyi | radian / saniyə | rad / san |
| Sürət | metr / saniyə | m / san |
| Təcil | metr / saniyə kvadratı | m / san 2 |
| Bucaq sürəti | radian / saniyə | rad / san |
| Bucaq təcili | radian / saniyə kvadratı | rad / san 2 |
| Dalğa uzunluğu | metr | m |
| Firlanma tezliyi | dövr / saniyə | d / san |
| Sıxlıq | kiloqram / kub metr | kq / m 3 |
| Çəki | nyuton | N |
| Xüsusi çəki | nyuton / kub metr | N / m 3 |
| Qüvvə | nyuton | N |
| Təzyiq | paskal | Pa |
| Qüvvə momenti | nyuton∙ metr | N ∙ m |
| Fırlanma momenti | nyuton ∙ metr | N ∙ m |
| İş | coul | C |
| Güc | vatt | Vt |
| Enerji | coul | C |
| Qravitasiya sahəsinin intensivliyi | nyuton / kiloqram | N / kq |
| Elektrik yükü | kulon | Kl |
| Elektrik dipol momenti | kulon ∙ metr | Kl ∙ m |
| Qütbləşmə | kulon / kvadrat metr | Kl / m 2 |
| Vakuumda dielektrik keçiriciliyi | farad /metr | F / m |
| Elektrik sahəsinin gərginliyi | volt / metr | V / m |
| Elektrik yerdəyişmə seli | kulon | Kl |
| Elektrik yerdəyişmə seli sıxlığı | kulon / kvadrat metr | Kl / m 2 |
| Elektrik potensialı | volt | V |
| Tutum | farad | F |
| Müqavimət | om | Om |
| Xüsusi müqavimət | om ∙ metr | Om ∙ m |
| Keçiricilik | simens | Sm |
| Xüsusi keçiricilik | simens / metr | Sm / m |
| Cərəyan sıxlığı | amper / kvadrat metr | A / m 2 |
| Elektrik enerjisinin sıxlığı | coul / kub metr | C / m 3 |
| Reaktiv müqavimət | om | Om |
| Impedans | om | Om |
| Admitans (bütöv keçiricilik ) | simens | Sm |
| Elektrik güçü | vatt | Vt |
| Elektrik enerjisi | coul | C |
| Xarakteristik müqavimət | om | Om |
| Itki bucağı | radian | rad |
1.6.4. Maqnit törəmə ölçü vahidləri
| Maqnit skalyar potensialı | amper | A |
| Maqnit sahəsinin gərginliyi | amper / metr | A / m |
| Maqnit seli | veber | Vb |
| Maqnit vektor potensialı | veber / metr | Vb / m |
| Maqnit hərəkət qüvvəsi | amper ∙ sarğı | A ∙ sarğı |
| Maqnit keçiriciliyi | henri / metr | Hn / m |
| Maqnit dipol momenti | amper ∙ kvadrat metr | A ∙ m 2 |
| İnduktivlik | henri | Hn |
| Qarşılıqlı induksiya | henri | Hn |
| Maqnit müqaviməti | amper / veber | A / Vb |
| Maqnit keçiriciliyi | veber / amper | Vb / A |
| Maqnitlənmə | amper / metr | A / m |
1.6.5. Optik törəmə ölçü vahidləri
| Şüalanma enerjisi | coul | C |
| Şüalanma seli | vatt | Vt |
| Şüalanma gücü | vatt / steradian | Vt / sr |
| Enerji parlaqlığı | vatt / steradian kvadrat metr | Vt / ( sr · m 2 ) |
| Enerji işıqlanması | vatt / kvadrat metr | Vt / m 2 |
| İşıq enerjisi | lyumen ∙ saniyə | lm ∙ san |
| İşıq seli | lyumen | lm |
| İşıqlanma | lyumen / kvadrat metr | lm / m 2 |
| İşıqlanma | lyuks | Lk |
| Parlaqlıq | kandela / kvadrat metr | cd / m 2 |
| İşığın əks olunması | lyumen / vatt | lm / Vt |
| İşıq effektivliyi | lyumen / vatt | lm / Vt |
Çox vaxt fiziki kəmiyyətlərin on dəfələrlə böyük və kiçik qiymətlərindən istifadə olunur. Ölçü vahidlərinin bu qiymətlərini ifadə etmək üçün tətbiq edilən onluq vuruqların tərtibinə görə əmsal – sözönləri aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir:
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.