Təhsilə müxtəlif fəlsəfi baxışlar və onların fərqli cəhətləri

Bu tədqiqatın nəticələri sayəsində münaqişənin tərifini, ən çox ehtimal olunan səbəbləri, fenomenin izah edilə biləcəyi modelləri və mümkün həll yollarını ehtiva edən nəzəri bir profil əldə edildi.

XX əsrdə fəlsəfi cərəyanlar

a) XX əsr fəlsəfəsinin ümumi xarakteristikası;
b) «Həyat fəlsəfəsi», Şopenhauer və Nitşe;
c) Freydizm və yeni Freydizm;
ç) Neopozitivizm;
d) Elmin fəlsəfəsi;
e) Fəlsəfi antropologiya;
ə) Ekzistensializm;
f) Personalizm;
g) Praqmatizm;
ğ) Neotomizm;
h) Sovet fəlsəfəsi.

a) XX əsr fəlsəfəsinin ümumi xarakteristikası

XX əsr fəlsəfi fikrinin inkişafında başlıca fərqli cəhət rəylərin plüralizminin, çoxsaylı fəlsəfi məktəb və cərəyanların mövcudluğudur. Təbiətşünaslığın nailiyyətlərindən, ilk növbədə fizika, kimya və biologiyanın uğurlarından fəlsəfi konsepsiyaların yaradılmasında fəal surətdə istifadə olunur. Fəlsəfə varlıq haqqındakı mövcud olan təsəvvürləri daha da dərinləşdirərək, materiyanın mürəkkəb quruluşuna daxil olur, insanın mövcudluğunu daha aydın dərk etməyə çalışır, elmi təhlil və sosial praktikanın nəticələrini birləşdirmək yolu ilə ictimai inkişaf problemlərini həll etməyə çalışır. Səciyyəvi cəhət odur ki, elmin müvəffəqiyyətlərinə baxmayaraq fəlsəfə dini mövzuların şərhindən kənarda qala bilmir. Birinci halda din fəlsəfi təhlilin obyekti rolunda çıxış edir. Digər halda isə, filosofluğun əsasını, özü­lünü təşkil edir. Elmin və ictimai praktikanın təsirindən azad, «tə­miz (saf) fəlsəfə» yaratmaq cəhədləri növbəti dəfə uğursuzluğa dü­çar olur. Eyni zamanda elm tərəfindən fəlsəfəni ənənəvi problema­ti­ka­dan məhrum etmək cəhdi də bu cür uğursuzluğa məruz qalır. Ona görə də dövrün bu və ya digər fəlsəfi cərəyanına qiymət verərək kon­kret sosial-siyasi, iqtisadi şəraiti nəzərə almaq olduqca vacibdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsr həyatın bütün sahələrində böhranlar əsridir. Müəyyən ictimai quruluşun əsaslarını dəyişdirən sosial çevrilişlər həyatın ayrılmaz əlamətinə çevrilir. cəmiyyətin düşdüyü iqtisadi böhranlar çox vaxt öz həllini açıq antihumanizm formalarında tapır. Onların içərisində ən dəhşətlisi– bütün xalqları ümumdünya faciəsi ruhunu hiss etməyə məcbur edən dünya müha­ribələri olmuşdur. Adama elə gəlir ki, militarizmin dəhşətli təc­rübə­sini dərk etdikdən sonra insanlar sosial konfliktləri müha­ribələrdən istifadə etmədən həll edəcəkdir. Lakin hazırda lokal mü­ha­ribələr kütləvi xarakterli hadisələrdir və bəşəriyyəti yeni bir ümumdünya yan­ğınına sürükləyə biləcək bir amildir. Bundan əlavə, yer kürə­sin­də ekoloji təhlükə təsəvvüredilməz sürətlə irəliləyir. Elmi– texniki in­qilabi nailiyyətlər bəzən xeyirdən çox şəri doğuran mənbəyə çevrilir. Adamların həyat şəraitinin pisləşməsi, təbiətin öz təbii xassələrini getdikcə daha çox itirməsi, maddi ehtiyatların tükənməsi hər bir insanın həyatında özünün təsirini göstərir. Nəticədə insanların sağ­lamlığı təhlükə altına düşür, psixi vəziyyəti (indiki, həm də gələcək nəsillərin) pisləşir. Ona görə də XX əsr də «mədəniyyətin böhranı» anlayışı cəmiyyətin mənəvi həyatına möhkəm daxil olmuşdur. Də­yərlərin təzədən qiymətləndirilməsi– hər bir yeni nəslə xas olan ha­di­sədir. Lakin XX əsrdə həyati qaydaları və oriyentirlərin trans­formasiyası insan və onun təbiəti haqqında əbədi təsəvvürlərin təzə­dən idraki süzgəcdən keçirilməsi ilə müşayiət olunur. Sosial və təbii qüsurların aradan qaldırılmasında elmə bəslənilən ümidlər ruh düşgünlüyü, elmə inam­sızlıqla əvəz olunmuşdur. Müasir dövrdə fəl­səfi tədqiqatların ağır­lıq mərkəzi insanın üzərinə keçirilmişdir. XX əsr fəlsəfəsində spesifik cəhətlərdən biri də fəlsəfi məktəb və cərə­yanların əksəriyyətinin marksizmə əks mövqedən çıxış etməsidir. Bunu onunla izah etmək olar ki, uzun illər marksizm (sonralar isə marksizm– leninizm) praktikada kommunizm ideallarını reallaş­dır­mağa çalışan cəmiyyətin siyasət və ideologiyasının məhək daşı ol­muşdur. Marksizmin fəlsəfi prinsip­lərinin– xüsusilə dialektik və ta­rixi materializm prinsiplərinin–düzgün olmadığını sübut etməyə cəhd edən bir çox fəlsəfi cərəyanlar onun sübut və arqumentsiz tənqidinə üstünlük verirlər. Uzun illər fəlsəfənin inkişafı ancaq ideo­loji qarşıdurma sahəsində də özünü götərirdi. Həqiqi fəlsəfi prob­lemləri həll etmək əvəzinə tərəflər bir– birinin fəlsəfi konsepsiya­la­rın­da zəif yerlər və səhvlər axtarmaqla məşğul olurdular. Lakin bu za­man həqiqi fəlsəfi konsepsiyalar yaradılmasına meyl də güclə­nirdi.
Ümumiyyətlə, XX əsr fəlsəfəsi müxtəlif istiqamətlər üzrə inkişaf etmişdir. Buraya dini fəlsəfənin çoxsaylı formaları, həmçinin pozitivizmin ən yeni növləri də daxildir.
XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində elmin rolunun artması fəlsəfəyə də öz təsirini göstərmişdir. Hətta sayentizm (latınca: bilik, elm sözündədir) istiqaməti də meydana gəlmişdi ki, burada da fəlsəfənin konkret elmə meyilli olan müəyyən təfəkkür tipinə arxalanması irəli sürülürdü.
Sayentizmin tərəfdarları pozitiv elmlərə (başlıca olaraq təbiətşünaslığa) istiqamət götürərək fəlsəfədən ənənəvi dünyagörüşü problematikası çıxarmağı, fəlsəfənin tarixən qərarlaşmış predmetin­dən imtina edilməsini, ona dəqiq elmlər tipindən quruluş verməyi planlaşdırırdılar. Sayentizm istiqamətinə çox vaxt neopozitivizmi (analitik fəlsəfəni), «elm fəlsəfəsini», strukturalizmi aid edirlər. Ümumi fəlsəfi sayentist konsepsiyalarla yanaşı, müxtəlif spesifik nə­zə­riyyələr də yayılmağa başlamışdır. Bunlar: «industrial», «postin­dustrial», «texnotron», «informasiya» və digər ictimai quruluş tipo­logiyasına uyğun modellər əsasında təşkil olunmuşdur. Sayentist fəlsəfi təsəvvürlərin işlənilməsində ən böyük çətinlik metodologiya sahəsində özünü göstərmişdir. Belə aydın olurdu ki, nəzəri bilikləri tam şəkildə empirik faktlara müncər etmək qeyri– mümkündür. Sayentizm praktikası bir daha göstərdi ki, fəlsəfi problemləri tam şəkildə təcrid etmək olmaz.
İkinci spesifik fəlsəfi konsepsiya antropoloji konsepsiya hesab olunur. Bu istiqamət humanitar– antropoloji sahənin ön plana çıxa­rılması və antisayenizm meyillərinin güclənməsi ilə bağlı idi. Bu za­man «insani məzmun» başlıca prinsip elan olunurdu. Antropo­lo­qizm çərçivəsində fəlsəfi anropologiya, həyat fəlsəfəsi, ekzisten­sia­lizm, personalizm və s. cərəyanlar formalaşmışdır. onların fərqli xü­susiyyətləri təkcə əqlə münasibətdə deyil, sırf fəlsəfi məzmunun for­malaşması mexanizmində xristianlıq ilə doğma cəhətlərə malik ol­masındadır. Bu istiqamətin tərəfdarlarını təbii elmi təfəkkürün və onun normalarının ümumiliyinin qəbul edilmə­məsi birləşdirir. Bu cərəyanların arasındakı sərhədlər demək olar ki, yoxdur.

b) «Həyat fəlsəfəsi». Şopenhauer və Nitşe

Qərbdə XIX– XX əsrdə ən geniş yayılmış cərəyanlardan biri «Həyat fəlsəfəsidir». Bu fəlsəfi istiqamətdə mərkəzi problem insan problemi, onun mahiyyəti və mövcudluğudur. «Həyat fəlsəfəsi»nin banisi alman filosofu A.Şopenhauer (1788– 1860) hesab olunur. Əsas əsəri «Dünya kor iradə və boş təsəvvürdür» adlanır. Bu əsər son­rakı fəlsəfi fikrə böyük təsir göstərmişdir. Şopenhauer dünyanı kor iradə və qüvvə kimi öz fəlsəfəsində təsvir etmişdir. Pessimist fəlsəfəsi eyni zamanda çoxmənalı mahiyyətə malik olmuşdur. Onun fikrincə, insan illüziya və «kabuslardan» xilas olaraq gələcəyi yara­dır. Həmin illüziya və kabusların içərisində sadəlövh, uzaqgörməz optimizm də vardır.
Nəzəri aspektdə o, öz fəlsəfəsində hind upanişadlarına, Platon və Kantın təlimlərinə əsaslanmışdır. Onun ideyaları rasionalizmə, tarixiliyə və Hegelin dialektikasına qarşı olmuşdur. «Dünya kor ira­də və boş təsəvvürdür» əsəri Platonun ideyaları aləminə və Kantın «özündə şey»inə yaxın olmuşdur. Eyni zamanda Kantdan fərqli olara Şopenhauer «şey özündə»– nin, yaxud məqsədsiz, kor fəaliyyət göstərən «iradə»nin dərkedilənliyini təsdiq etmişdir. «İradə» «təsəvvürləri» doğurmuşdur.
Şopenhauerin dünyagörüşü subyektiv idealist mahiyyət daşıyır. Onun üçün subyektsiz obyekt yoxdur. Şopenhauerin subyektivizmi onun özünün «dəlilər fəlsəfəsi» adlandırdığı solipsizm deyildir. Filosofa görə, dünya bir tərəfdən, dərkedənin təsəvvürüdür, digər tərəfdən isə dərkedən dünyanın məhsuludur. Həyatda olan bütün hadisələr iradənin obyektivləşdirilməsinin mərhələləridir. Daha dəqiq desək, həyatda baş verən bütün hadisələr, adamların işi, tarix və təbiət qanunları– bütün bunlar şüursuz, qüdrətli cəhətdən ibarətdir. Dünya– təcəssümləşmiş iradədir. Həyat– uzun yuxugörmədir. Həyata münasibətində Şopenhauerin mövqeyi pessimizm mövqeyidir. Bu mövqe bir çox məsələlərdə buddizmə əsaslanır. «Hər bir həyat– iztirabdır». «Bizim bədənimizin həyatı– ancaq xroniki olaraq ləngidilmiş ölümədir». Onun «Həyat müdrikliyi aforizmləri» qiymətli fikirlər məcmusudur.
A.Şopenhauerin fəlsəfəsinin təsiri altına düşən filosoflardan biri F.Nitşedir (1844– 1900). Əsərlərinin birində Nitşe onu özünün birinci və yeganə müəllimi adlandırmışdır. Nitşenin fikrincə, Şopenhaueri oxumaqla O, özündə «azad kişilik xarakteri» formalaşdırmışdır. Müəlimi kimi, Nitşe də özünü pessimist adlandırmışdır. Onun yaradıcılığında keçmişə, hər şeydən əvvəl, xristian mənəvi dəyərlərinə yenidən qiymət vermək ön planda durmuşdur. Nitşe dini (xristialığı) mədəniyyətdə həqiqi insani dəyərləri təhrif etməkdə günahkar hesab etmişdir. Xristianlıq həyat instinktini dağıtmış, axirət dünyası naminə real dünyanı inkar etmiş, o dünyanı tərifləmişdir. Xristianlıq iradəsi «məhvə doğru gedən iradədir», xəstəlikdir, tənəzzüldür. İkincisi, xristianlıq (İsgəndəriyyə, yaxud bizans mədəniyyətindən eləcə də ellin mədəniyyətindən fərqli olaraq) qul şüuru yaratmışdır, günahı qarşısında cəzalandırmaq qorxusu doğurmuşdur. Üçüncüsü, xristianlıq və onun ehkamları doktrinyor əxlaqın əsasını qoymuşdur. Bütün həyat sadə sxemə sığmasa da, xristian əxlaqı həmin sxemə sığmağa məcbur etmişdir. Dörüncüsü, xristianlıq bəşəriyyətin nəslinin kəsilməsinə şərait yaradır, bu isə gizli məhvetmə instinktdir. Nitşe öz fəlsəfəsini «həyatın müdafiə instinkti» adlandırmışdır. Başqa sözlə, O, həmin fəlsəfəni antixristian fəlsəfəsi də adlandırırdı. Nəhayət, beşincisi, Nitşenin antixristianlığı öz mahiyyətinə görə hər cür asılılığa, əyriliyə, köləliyə qarşı çevrilmişdir. Məlum olduğu kimi, «Zərdüşt belə söyləmişdir» əsərində Allahın öldüyünü elan etmişdir. Nəyə görə? İnsan heç bir avtoritetdən asılı olmamalıdır. Allahın ölümünün dərk edilməsi azad əql, azad ruh və «azad ölüm» üçün, onların haqqında ideyaların formalaşması üçün zəruridir. Həmin əsərin bir fəsli belə də adlanır– «Azad ölüm haqqında». Lakin azad həyat və azad ölüm hər bir adama müyəssər olan deyildir bunlar yalnız fövqəlinsana xas olan şeydir. Nitşeyə görə, bəşəriyyət öz yollarıyla gedən saysız insan kütlələrindən ibarətdir. Bu kütlələrin və bu yürüşün heç bir planı, heç bir məqsədi yoxdur. Əgər bir məna deyilən şey varsa, o da onların içində vaxtaşırı zühür edən ayrı– ayrı qeyri– adi fəlsəfələrin varlığıdır. Lakin bu fərdlərin gördüyünü və düşündüyünü başqaları görüb düşünə bilmədiyindən, ətraf mühit və cəmiyyət onlara düşmən kəsilir, onları tənhalığa, aclıq və səfalətə məhkum edir.
Xalqların həyatında heç bir tərəqqi olmur və son nəticədə həyatı ac və kədərli bir sonluq gözləyir. Haçansa lap yaxın zamanlarda hələ azad olan Qərb xalqlarını və sivilizasiyasını irəlidə qarşısıalınmaz şəkildə yaxınlaşan köləlik totalitarizm gözləyir.
İnsan öz əzəli instiktlərinə qayıtmalı, xeyir və şərin nə oldu­ğu­nu bilməyən güclü, təbii, azad fərdlərə çevrilməlidir. Əks təqdirdə bəşəriyyəti ümumi bir cırlaşma və qum zərrəcikləri kimi bir– bi­rilərinin eyni olmaq kimi kədərli, bəhrəsiz, cılız bir sonluq gözləyir .
Ümumiyyətlə, Nitşenin həyat fəlsəfəsi həyatdan ayrı düşmüş rasionalizmin tənqidinə, həmçinin mənəviyyatsızlığın tənqidinə, həyatın əxlaqsızlığına, ikiüzlüyə, avamlığa qarşı çevrilmişdir.

c) Freydizm və yeni Freydizm

Fəlsəfi konsepsiya kimi psixoanalizin əsaslandırılması Ziqmund Freydin adı ilə bağlıdır. Avstriyalı həkim– psixiatr Z.Freyd (1856– 1939) psixoanalizi fəlsəfi antropoloji prinsip səviyyəsinə qaldırdı. Freydə görə, seksual meyillər uşaqlıqdan bütün həyat mərhələlərində insanı müşayiət edir, bu meyillər yerinə yetməyəndə psixoloji sarsıntılar meydana gəlir.
Freydə görə, şüurlu «mən» iki obyektiv qüvvənin– «o» ilə cəmiyyət qaydalarının mübarizəsi meydanına dönür. «Kütlə psixologiyası və insan «mən»inin analizi» əsərində isə Freyd sosial əlaqələrin təbiətindən söz açır. Kütlə psixologiyasının spesifik cəhətini onun qeyri– şüuru, təhtəlşüur olaraq lider və başçıya pərəstiş etməsində görür. «Moisey və monoteizm» əsərində dinə qarşı çıxış edərək iki əks qüvvənin– həyatla ölümün əbədi mübarizəsinin psixoloji əsaslarını şərh edir.
Təhtəlşüur haqqında Freyd təlimi psixoanalizin elə müddəalarına əsaslanmışdır ki, burada psixoloji narahatlıqlar, zədələr, affektlər, arzuların həyata keçməməsi və s.– nin insanı ömrü boyu izləməsi göstərilir. Bunlar özünü nevroz formasında təzahür etdirir.
Freydə görə, ona qədərki fəlsəfənin ən böyük günahı o idi ki, təhtəlşüur problemi onun tədqiqat predmeti olmamışdır. Tədqiqat predmeti əql, şüur olmuşdur. Doğrudur, Freyd etiraf edirdi ki, şüurun öyrənilməsi vacib şərtdir. Əslində şüur dünyada insanın oriyentasiya götürməsinə imkan verir, özünün «Mən»– ni (ego) formalaşdırmağa şərait yaradır. Lakin «Mən»– dən başqa fərdin şüuru, insan psixikası, Freydə görə, özünə daha iki strukturu daxil edir: «Fövqəl– Mən» (Super ego)– psixikası daxilinə keçirilmiş sosial əhəmiyyətli motivlər, requlyatorlar və həmçinin «o» (Jd) təhtəlşüurun «mikrodünyası».
Təhtəlşüur, Freydə görə, şüurdan fərqlənir və öyrənilməlidir. Bu, ona bənzəyir ki, biz qaranlıq otaqda işığı yandırırıq və bütün pred­metləri başqa cür görürük. Təhtəlşüur da şüurla, beynin fəaliy­yəti və s. ilə çoxsaylı keçidlərlə əlaqədardır. Təhtəlşüur özünü yu­xu­görmədə, hipnotik vəziyyətlərdə, davranışda təzahür etdirir. O, müx­təlif səviyyələrdə (aşağı və yuxarı) özünü göstərə bilər. Yüksək səviyyə yaradıcılıq prosesləri ilə əlaqədar olduğundan burada intuisiya, təxəyyül böyük rol oynayır. Elə bil ki, onlar şüurdan gizlidir, fikrin, ideyanın, obrazın yaradılması ilə bağlıdır. Təhtəlşüur təlimi libido (cinsi meyl), həyata meyl, ölümə meyl və s. terminlərlə tamam­lanır və izah edilir. Freyd libidonu insanın psixik enerjisi kimi şərh etmişdir.
Freyd öz təlimini məlum qədim yunan mifləri ilə möhkəmləndirmişdir. Məsələn, «Edip kompleksi»ni Freyd 3– 4 yaşlı hər bir uşağa aid etmişdir. Termin bilmədən öz atasını öldürüb, öz anasına evlənən qədim yunan padşahı Ediplə əlaqələndirilmişdir. Freydə görə, oğlan uşağı üçün pozitiv «Edip kompleksi», daha dəqiq desək, anasına məhəbbət və buna görə atasına qısqanclıq və rəqibi kimi nifrət motivləri mövcuddur, yaxud da neqativ, yəni ataya məhəbbət, anaya nifrət motivləri vardır. Eyni vəziyyət– psioxoloji kompleks qızlarda da vardır (ataya məhəbbət, anaya nifrət), bunu O, «Elektra kompleksi» adlandırır.
Həyat və ölümə meylə gəldikdə Freyd bunu da mifologiyanın köməyi ilə izah etmişdir. O, Aristofanın «Pir» komediyasına mü­raciət etmişdir. Burada Platon cinsi meylin mənşəyini nəql edir. Bu da, öz növbəsində, insanın digər meyillərini başa düşməyə imkan verir. Nə vaxtsa insanlar iki cinsli olmuşlar. Zevs onları iki hissəyə bö­lür. Beləliklə, hər şey yarı bölünür və hər bir adamda özünün ikinci yarısına meyl yaranır. Hər iki hissə bir– birinə qovuşmaqdan ötrü öz bədənlərini birləşdirirlər. Freyd belə hesab edirdi ki, mifdə irəli sürülən hipotez psixoanaliz üçün olduqca vacibdir. Burada meyl əvvəlki vəziyyətin tələbatından çıxır.
Bunun üçün Freyd daha qədim mənbələrə müraciət edir. Məsələn, Upanişadlarda dünyanın Atmandan əmələ gəlməsi və s. bu qəbildəndir.
Freydin kütlə içində insan təlimi də təhtəlşüur haqqında olan təliminə əsaslanmışdır. O, dini ümumbəşəri nevroz adlandırmışdır. Freyd əqli insanın xilaskarı, kütləni isə ibtidai cəmiyyətin ordusu hesab edir.
Bolşevizmi dinə yaxın olan növbəti illüziya saymışdır. Rus bolşevizminin din kimi təfəkkürə qadağan qoyduğunu göstərən Freyd K.Marksın əsərlərini onlar üçün Bibliya və Quranı əvəz edən vəhy kitabları olduğunu qeyd etmişdir. Freydin təlimini inkişaf etdirən şagirdləri içərisində K.Yunq (1875– 1964) özünəməxsus yer tutur. Əgər Freydin xidməti təhtəlşüurun «mikrodünyası»nın təhlili idisə, Yunq da öz növbəsində təhtəlşüuru öyrənərək onun ayrı– ayrı yaratdıqları (arxetipləri) ilə struktur, obrazlar mədəniyyəti üçün ümumi oxşarlığını göstərmişdir. O, elmi dövriyyəyə «kollektiv təhtəlşüur» anlıyışını gətirmişdir. «Psixoloji tiplər» əsərinin girişində Yunq Platon və Aristotelin iki, tamamilə bir– birindən fərqli olan insan naturası olması haqqında Heynenin qeydlərini təhlil edir. Bunlardan biri xəyalpərvər naturadır, mistik Platon naturasıdır ki, öz qəlbinin gizli yerlərindən xristian ideyalarını və ona müvafiq gələn simvolları yaradır. Aristotel naturası isə praktikdir, hər şeyi qaydaya salandır. Həmin ideyalardan və simvollardan möhkəm ehkamlar və kult sistemi yaradır.
Yunq pisxoloji tipləri iki böyük qrupa bölür: bunlar introversiya tipi və ekstraversiya tipləridir. Fərddə müxtəlif funksiyalar: 1. təfəkkür; 2. emosiya; 3. hiss; 4. intuisiya hökm sürür.
Hər bir funksiyaya adamların müvafiq psixoloji tipi uyğun gəlir. 1. təfəkkür tipi; 2. emosional tip; 3. hissedici tip; 4. intuitiv tip. Bu 4 tipdən hər biri (funksiyalarına görə) ya bir introvertiv, yaxud da iki ekstravertiv ola bilər. Beləliklə, 1. ümumi pisxoloji qaydalardan (göstərişlərdən) asılı olan tiplər (maraqların istiqaməti və onların libidosu digər tiplərdən fərqlənənlər); 2. funksional tiplər.
Psixoloji tiplər ümumi psixik proseslərlə şərtlənir ki, bunu da K.Yunq «kollektiv təhtəlşüur» adlandırmışdır. Fərdi şəxsiyyət psixoloji prosesin hissəsi, kəsiyi, yaxud nümayəndəsidir ki, o, hər bir canlıda onun anadangəlmə xassəsi kimi əks olunmuşdur. Fərdin obraz tərzinin anadangəlmə xüsusiyyətləri Yunqa görə, instinkt adlanır. O yazırdı ki, obyektin bu psixi xüsusiyyətini arxetip kimi ifadə etməyi məsləhət gördüm. Arxetip anlayışı nə deməkdir? Yunq buna belə bir izahat vermişdir. Arxetip «ibtidai obraz» olub burada kollektiv təhtəlşüurun məzmunu şüurda açıq ifadə ounan meyllərlə və baxışlarla təmsil olunmuşdur.
Yunqun dərin məzmunlu əsərlərindən biri «Psixoloji tiplər»­dir. Demək olar ki, insan haqqında, onun psixoloji mahiyyəti haq­qında bundan güclü və kamil tədqiqat əsəri təsəvvür etmək çətindir.
Yunqun psixoloji konsepsiyasında müxtəlif sistemlər birləşir. Yunqa görə insanın daxilində 4 insan yaşayır: «Mən», «Maska», «Kölgə» və nəhayət «Ruhun obrazı». «Mən»– fərdin inkişafıyla bağ­lı son məqsəddir. «Maska»– şəxsin sosial dərisidir. «Mən» üçün qalxan rolunu oynayan «Maska», eyni zamanda son nəticədə onu simasızlaşdıra bilər. «Kölgə» «Mən»in tutqun və aşağı oxşarıdır. «Kölgə» şəxsin daxili «mən»i, onun yarımyuxulu «şər» «mən»idir, insanın zirzəmisində yaşayan vəhşi insandır.
Yunqa görə, insan dərin dəyişmələrə uğrayıb inkişaf edir, körpəlikdən böyümə və yetkinləşmə mərhələlərinə keçir. Amma bəzən qəlb anlayışlarla yox, obrazlarla keçib gəldiyi inkişaf mərhələrinə qayıdır. Bu zaman arxaik, individlərə qədərki kollektiv təhtəlşüur dövrünün xatirələri oynayıb üzə çıxır. O, xüsusilə uşaqlarda, kahinlərdə, mistiklərdə, sənətkarlarda, yuxu görənlərdə və ruhi xəstələrdə özünü göstərir. Nağıllarda əsatirlərdə, misteriya, yuxu və röyalarda onlarla yenidən görüşmək olar.
Yunq analitik psixologiyanın banisidir. O, təfəkkürün inkişaf tarixini əks etdirməyə çalışmışdır. Yunq hər bir fərdin dərin daxili aləmini və xalqların həyatının mifoloji dərinliyini ustalıqla şərh etmiş və sübuta yetirmişdir ki, Freydin bizə məlum olmayan anlaşılmaz «nəsə» təhtəlşüuru insanın yuxusunda və fantaziyalarında özünü göstərən bu qaranlıq, ehtiraslı və zorla susdurulan halları kollektiv şüurun uzaq zamanlardakı həyəcan və təcrübələrinin əks– sədasıdır.
Yunqun kəşf etdiyi kollektiv təhtəlşüur bütün bəşəriyyətə xas olan və hər hansı fərdin əsaslandığı psixi təbəqə və ya mərhələdir.
Yunqun «Metamarfoza və libido rəmzləri» ilk böyük və özünün ən çox bəyəndiyi əsəridir. Burada əks olunan arxetiplər nəzəriyyəsi fəlsəfi psixologiyada yeni bir mərhələ açdı və göstərdi ki, insanın və xalqların qədim kollektiv şüuru mifoloji motivlərlə birgə sonrakı bütün mərhələləri özüylə gətirərək, insanın beynində və hətta genlərində yatıb qalır, psixi xəstələrin, paranoiklərin sayıqlamalarında üzə çıxır.
Yunq hardasa bütün anlaşılmaz, mürəkkəb, sirli elmlərin pərdəsini açdı, bütün qədim obraz və rəmzləri oxudu, insanın dünya və fövqəldünyalarla əlaqələrini açdı. Xüsusilə mədəniyyət, din və etik normaların inandırıcı mənşəyini və tarixini yaratdı.
Yunq sağlığında əsərlərini öyrənən xüsusi institut yaradan nəhəng elm korifeylərindən biridir.
Yunq yaradıcılığının son dövründə üzünü Şərq fəlsəfəsinə tutub Tibet və Çin fəlsəfə kitablarına psixoloji şərhlər yazdı. Hətta kimyagərliyin yeni psixoloji izahını verdi.
Freydizmi yeni dövrdə yeni Freydizm kimi təbliğ edən alman- amerikan filosofu, sosioloqu Erix Fromm (1900– 1980) olmuşdur. Fromm freydizmin sosial tənqidi ilə məşğul olmuşdur. O, faşizmi sosial hadisə kimi tədqiq edən «Adolf Hitler Nekrofilinin klinik hadisəsi» (1978) əsərini və «Azadlıqdan qaçış» (1941), «Məhəbbət sənəti» (1956), «Ümidlər inqilabı» (1968), «Malik olmaq, yaxud mövcud olmaq» (1976) və s. əsərləri ilə məşhur olmuşdur. Frommun diqqət mərkəzində fərdin subyektiv– şəxsi fəaliyyəti kimi yox, ontoloji fakt kimi götürülmüş insanın mövcudluğunun ziddiyyətləri durur. Fromm aşağıdakı dixotomiyaları fərqləndirməyə çalışır: insanların həyatının təşkilinin patriarxal və matriarxal prinsipləri; avtoritar və humanist şüur; xarakterin istismarçı və reseptiv (üzü yola) tipləri; malikolma və varlıq fərdin həyatının iki üsulu kimi və s. Fromma görə, müasir sivilizasiya insanların fərdi, eqoist cəhətləri ucbatından məhv olacaqdır. «Malikolma ehtirası» sinfi münasibətlərə doğru aparır. Kommunistlərin sinfi mübarizəsi də doğru deyildir. Çünki qeyri– məhdud təlabat prinsipi həyatın məqsədi kimi göstərilir. Hamı daha çox şeyə malik olmağa cəhd edir. Bu isə şübhəsiz siniflərin yaranmasına və onların arasındakı mübarizə isə özlüyündə qlobal miqyasda xalqlar arasında müharibələrə səbəb olacaqdır. «Acgözlük və sülh bir– birini inkar edir». Böyük həyat müəllimləri Budda və Xristos öz sistemlərində mərkəzi yeri ona vermişdilər ki, mülkiyyətə malik olmadan yaşamağı öyrənmək vacibdir.
Fromma görə, insan düşünən varlıq kimi bir tərəfdən, azadlığa və müstəqilliyə can atan, digər tərəfdən isə öz təhlükəsizliyi naminə bu azadlıqdan əl çəkməyə, ondan qaçmağa razı olan bir canlıdır. Bu baxımdan Fromm K.Marksla Z.Freydi birləşdirməyə çalışmışdır. Fromma görə, sosial xarakterlərin formalaşmasında başlıca amillərdən biri qorxudur. Qorxu insanı sosial normalara uyğun gəlməyən təhtəlşüur cəhətlərini sıxışdırıb tamam aradan çıxarmağa məcbur edir. Nəticədə insan təcrid olub öz– özünə qapılır. Fromm həkim– psixoanalitik kimi, Freyd isə biologizmindən uzaqlaşıb ekzistensializmə yaxınlaşmışdır.
Onun baxışları Freyddən bir də onunla fərqlənir ki, psixoanalizin banisi dinə «kollektiv nevroz» kimi baxırsa, neofreydist əksinə, dini nerozun xüsusi bir növü hesab edir.

ç) Neopozitivizm

XIX əsrdə geniş yayılmış fəlsəfi cərəyanlardan biri də pozitivizm olmuşdur. Müstəqil fəlsəfi istiqamət kimi pozitivizm keçən əsrin 30– cu illərində formalaşmışdır. Həmin cərəyanların nümayəndələrinin fikrincə, əsas məsələ fəlsəfə ilə elmin qarşılıqlı münasibəti məsələsidir. Onların təsəvvürünə görə, müsbət (pozitiv) bilik ayrı– ayrı xüsusi elmlərin nəticəsində əldə edilə bilər, yaxud da onların sintetik birliyi sayəsində mümkün ola bilər. Ona görə də reallığın məzmununu tədqiq etməyi iddia edən fəlsəfənin xüsusi elmi fənn kimi mövcud olmaq hüququ yoxdur. Pozitivizm öz inkişafında iki mərhələ keçmişdir. Birinci mərhələ öz banisi fransız filosofu O.Kontun (1798– 1857) fəlsəfi məktəbi ilə əlaqədar olmaqla XIX əsrin 30– 40– cı illərini əhatə edir. Kontun məqsədi əhatəli şəkildə elmlərin təsnifatını yaratmaq olmuşdur. Ona görə biliklərin iyerarxiyası sadədən mürəkkəbə, ibtidaidən aliyə, ümumidən konkretə doğru tarixi inkişafı əks etdirməlidir. Elmlərin ierarxiyası belədir: riyaziyyat– astronomiya, fizika– kimya– biologiya– sosiologiya.
Pozitivizmin ikinci tarixi mərhələsi (yaxud forması) maxizm və empiriokritisizmlə (E.Max, R.Avenarius) təmsil olunmuşdur. Deməli, neopozitivizm pozitivizmin inkişafında üçüncü mərhələni (və yaxud formanı) ifadə edir və müxtəlif variantlarda: məntiqi pozitivizm, linqivistik təhlil fəlsəfəsi və yaxud linqivistik fəlsəfə kimi təqdim olunur. Maraqlıdır ki, neopozitivizmin tarixi nitqin müxtəlif təhlil üsullarının bir– birini əvəz etməsi tarixidir. Bu üsullar məntiqdən semantikaya, ondan da linqivistik təhlilə doğru gedir. Məlum olduğu kimi, neopozitivistləri maksimum proqram, başqa sözlə desək, süni formalaşdırılmış nitqin əsasında mütləq formalaşdırılmış biliyə nail olmaq cəhdi birləşdirir. Bu zaman onlar elmin metodoloji problemləri üzərində inhisarçı hüququnu iddia edirlər ki, bu da öz növbəsində, idrakın bəzi cəhətlərini mütləqləşdirməyə aparıb çıxarır. Lakin neopozitivistlər idrakı bütöv hadisə kimi ona daxilən xas olan ziddiyyətləri, çətinlikləri, nitqin formalaşdırılması gedişində yaranan digər problemləri ilə birlikdə əhatə etmək qüdrətinə malik deyillər. Ancaq neopozitivizmin uğurları da qeyd edilməlidir. Bunlar böyük metodoloji yükə malik olan biliyin xüsusi sahələrinin işlənib hazırlanması, xüsusilə riyazi məntiq, semiotika, informasiyanın semantik nəzəriyyəsi və s.– dir. Bununla yanaşı, qeyd etmək lazıdır ki, onların idrakı tədqiqatların xüsusi metodlarına ümumi, universal fəlsəfi metodologiya xassəsi vermək cəhdi müvəffəqiyyət qazandırmamışdır. Onların məqsədi təsirli metodologiya yaratmaq və bu zaman oradan fəlsəfi mənada materiya anlayışını çıxarmaq cəhdi də mühüm xüsusiyyətlər sırasına daxildir. Buraya fəlsəfədən reallıq, elmin anlayışlarının təbiəti haqqında «metafizika» məsələlərini çıxarmaq çağırışlarını da aid edə bilərik. Nəticədə neopozitivist terminlər sırf subyektivist çalarlar əldə edir. Onlar hər hansı hadisə haqqında həqiqi bilik almaq imkanını rədd edirlər.
Neopozitivistərə görə, fəlsəfənin əsas məsələsi elm dilinin məntiqi təhlilindən ibarətdir. Bu təhlilin vasitəsi kimi onlar riyazi məntiq və aksiomatik metoddan istifadə etməyi təklif edirlər. Elmə münasibətdə fəlsəfə bu və ya digər konkret elmi nəzəriyyələri təhlil etmək deyil, nəzəriyyə dilinin (hazır biliyin məcmusunu) məntiqi təhlilini yerinə yetirməlidir. Məlum olduğu kimi, hər bir elmi nəzəriyyə qeyri– mükəmməl konstruksiya olduğundan onu müvafiq hipotetik– deduktiv modellə əvəz etmək lazıdır. Bu nöqteyi– nəzər digər ifratçılığa, elmi nəzəriyyənin aksiomatlaşdırılması metodunun mütləqləşdirilməsinə aparıb çıxarır.
Məntiqi neopozitivizmin əsasları Vyana dərnəyində XX əsrin 30– cu illərində işlənib hazırlanmışdır. Bu dərnəyə tanınmış alim və filosoflar M.Şlik (1882– 1936), K.Gedel (1906), A.D.Ayer (1910), K.Karnap (1891) və başqaları daxil idi.
Linqivistik təhlil fəlsəfəsinin formalaşmasına Lüdviq Vitgenşteynin (1889–1951) yaradıcılığı mühüm təsir göstərmişdir. Bu bö­yük məntiqçi və filosof bir sıra problemlərə toxunsa da, ən çox nit­qin məntiqi məsələləri ilə məşğul olmuşdur. Linqivistik fəlsəfənin məq­sədi kəşf deyil, aydınlaşdırma, həqiqət deyil, əhəmiyyətdir. L.Vit­genşteynin sözləri ilə desək, «fələfə hər şeyi olduğu kimi saxlayır».
Neopozitivizm idrak prosesində yaranan bir çox çətinlikləri aşkara çıxartdı və müəyyən tarixi mərhələlərdə onların həll edilməsinə kömək etdi. Lakin elm daim inkişafdadır və yeni– yeni metodoloji problemlər doğurmağa qadirdir.

d) Elm fəlsəfəsi

Təbiətşünaslıq elmləri nəticələrinin, birinci növbədə fizika və riyaziyyat elmləri nəticələrinin başa düşülməsinə təlabat, həmin elmlərin strukturunun və onların metodologiyasının izah edilməsi zərurəti fəlsəfənin müstəqil hissələrini təşkil edən çoxsaylı fəlsəfəsi konsepsiyaların yaranmasına gətirib çıxartdı. Buraya «riyaziyyatın fəlsəfəsi», «fizikanın fəlsəfəsi», «biologiyanın fəlsəfəsi» və s. daxil edilmişdir. Sovet fəlsəfəsində fəal surətdə təbiətşünaslığın fəlsəfi məsələləri işlənirdi. Ellin fəlsəfəsinin meydana gəlməsinin əsas səbəblərindən biri neopozitivist elm konsepsiyasının tənqidi təhlilinə olan zərurətlə əlaqədardır.
Tanınmış fizik M.Born yazmışdı: «Fizikanın adi danışıqda ifadə oluna bilən ümumiləşdirici fəlsəfəyə ehtiyacı vardır». Dünyanın məşhur təbiətşünaslarından olan H.Bor, M.Plank, V.Heyzenberq və başqaları fəlsəfəyə xüsusi diqqət yetirmişlər. Məsələn, H.Bor qatı pozitivist nöqteyi– nəzəri tənqid edirdi. Həmin pozitivist baxışa görə, yeganə reallıq duyğulardır, yerdə qalanlar isə bizim əqlimizin konstruksiyalarıdır. Elmin sürətli inkişafı, onun metodlarının təkamülü elə problemlər irəli sürdü ki, fəlsəfə cəlb edilməzsə onların həlli qeyri– mümkündür. Bu problemlər hansılardır? Elmin predmetinin dəqiqləşdirilməsi, biliyin həqiqiliyini, determinizm və səbəbiyyət, eksperiment, müşahidə və s. bütün bunlarla yanaşı maddi dünyanın strukturunun dərk edilməsinin metodoloji aspekt­ləri də həmin problemlərdəndir. Elm fəlsəfəsinin görkəmli nümayən­dələrindən biri, ingilis filosofu Karl Popper hələ vaxtı ilə Vyana dərnəyinin fəal iştirakçısı olmuşdur. Fəlsəfi baxışlarına görə, mən­tiqi pozitivizmin nümayəndəsi olan K.Popper eyni zamanda həmin fəlsəfənin bir sıra müddəlarına tənqidi münasibət bəsləmişdir. Bu tənqiddə başlıca cəhət pozitivizmin naturalizmə və apriorizmə bö­yük yer verilməsi ilə əlaqədardır. Özünün «Məntiq və elmi biliklərin yüksəlişi» əsərində Karl Popper mərkəzi fəlsəfi problem kimi elmlə yalançı elm arasında demarkasiya kriteriya axtarışı vəzifəsini irəli sürmüşdür. O, elmiliyə iddia edən hər cür biliyi təkzib etməyi tələb edərək, hər cür biliyi təhrif etmək prinsipinin tətbiqinin tərəfdarı kimi çıxış etmişdir. Onun fikrincə, elmi tədqiqatların məntiqi hər cür subyektiv psixoloji təsirdən azaddır. Elə Popperin Vitgenşteynin və Rasselin məntiqi empirizmindən fərləndirici cəhəti bununla əla­qədardır. Beləliklə, Popperin elm fəlsəfəsi antipsixologizmi və riyazi məntiqi aparata əsaslanır. Elmi metod nəzəriyyəsi empirik nəzəriyyə ola bilməz, öz spesifikası ilə bu fəlsəfi, epistemoloji nəzəriyyə olma­lıdır. Bununla yanaşı, fəlsəfə faktiki olaraq elmi idrakın məntiqi nəzəriyyəsinə aid edilir.
Elm fəlsəfəsinin digər görkəmli nümayəndəsi Amerika filosofu T.Kun hesab olunur. Onun «Elmi inqilabların strukturı» əsəri çox məşhurdur. Burada o, elm problemlərinin təhlilinə mühüm yer vermiş, elmin inkişafının qanunauyğunluqlarını araşdırıb təhlil etməyə çalışmışdır. Elmə dair özünün xüsusi konsepsiyasını yara­daraq onun tarixini normal və inqilabı dövrlərə bölmüşdür. İlk dəfə olaraq Kun təbiətin təhlilinə və elmi inqilabın xarakterinə geniş yer vermişdir. Onun ən çox cəlb edən XVII əsrdir. Həmin əsr ki, bu vaxt ilk elmi inqilab baş vermiş və Yeni Dövrün elmi yaranmışdır. Metodoloji təhlilin əsas məsələsi elmi biliklərin hazır strukturlarının tədqiqi deyil, elmdə mövcud olan təsəvvürlərin əvəz olunması və transformasiyası mexanizminin aydınlaşdırılmasıdır. Bu zaman paradiqma anlayışına daha böyük yer verilir. Kuna görə, elmin əsl nəzəriyyəsinin yaradılması bilavasitə tarixin öyrənilməsindən keçir. Elmi hissələrə bölüb, onun ünsürlərini öyrənən pozitivistlərdən fərqli olaraq O, elmi vahid bir tam (bütöv) kimi görür.
Fəlsəfənin inkişafında elm fəlsəfəsinin mühüm rolu vardır. Hazırda elm fəlsəfəsi daha da inkişaf etdirilir. Kompüterləşmə və informasiya vasitələrinin çoxalması elm fəlsəfəsinin üfüqlərini, xüsusilə imkanlarını artırmaqdadır.

e) Fəlsəfi antropologiya

XX əsrin birinci yarısında Qərb fəlsəfəsi diqqətini insana doğru çevirdi. İnsan problemi ilə bu və ya digər dərəcədə məşğul olan, həmin problemi əks etdirən çoxsaylı fəlsəfi konsepsiyalar ümumi fəlsəfəyə antropologiya adı altında birləşir. Bu terminin əsas mənası fəlsəfi fikrin insanın təbiətini və imkanlarını dərindən anlamaqla əlaqədardır. Hələ 1929– cu ildə M.Haydegger «Kant və metafizika problemləri» adlı əsərində Kantın məşhur «Mən nəyi bilərəm?», «Mən nə etməliyəm?» və «Mən nəyə güvənə bilərəm?» fikirlərinin yeni yozumunu verməyə çalışmışdır. Öz məcmusuna görə, «insan nədir» ümumiləşdirici fikrinə aparıb çıxarırdı. Əslində fəlsəfi antropologiya üçün başlıca vəzifə insan idrakının, fəaliyyətinin və etiqadının predmetinə yeni traktovka ilə yanaşmaqdır. Müasir şəraitdə vacib olan odur ki, biz necə dərk edirik, necə fəaliyyət göstərir və necə etiqad edirik?
Fəlsəfi antropologiyanın əsas zəmini E.Qusserlinin fenomenoloji fəlsəfəsi və eksiztensializmlə qoyulmuşdur. Fəlsəfi antropologiyanın tərəfdarlarının fikrincə, ənənəvi fəlsəfi obyektivizm və pozitivizm idrakın subyektiv və fəal cəhətlərinə etinasızlıq göstərir, dünyanın mahiyyəti, mənbəyi kimi, insanın özünü kifayət qədər qiymətləndirmir, onun daxili təcrübəsini tam şəkildə nəzərə almır. Buradan da fəlsəfənin spesifik predmetinin axtarılması və onun elmi tədqiqatın predmeti ilə eyniləşdirilməsinə (pozitivistlərdə olduğu kimi) yol verməmək vəzifəsi meydana çıxırdı.
Fəlsəfi antropologiya tərəfindən tədqiq olunan konsepsiyalar şərti olaraq iki qrupa bölünür. Bunlar: subyektiv– antropoloji və obyektiv– ontoloji qruplardır. Birinci qrupa, insanın və dünyanın varlığını insanın özündən, subyektiv «Mən»dən asılı edən təlimlər daxildir. Bu zaman insana avtonom bir canlı kimi, obyektiv şərait və normalardan asılı olmayan varlıq kimi baxılır. Bu konsepsiyaya görə, insan azadlığının həqiqi əsasları kimi əqli– idraki fəaliyyətin daxili səbəblərdən törəyən ruhani– mənəvi qüvvələr, təhtəlşüur– irrasional və iradi impulslar başlıca amillərdir.
İkinci qrupa, varlığın mənasını, obyektin özündən, dünyadan çıxararaq dərk edən təlimlər daxildir. Bu zaman insan kosmosun, dünya əqlinin, ilahinin, mütləq ruhun ciddi determinasiya edilmiş sistemində mövcud olan bir varlıq kimi özünü göstərir. Onun real təbiəti zəruri olaraq fatalist xarakter daşıyır. Sosial– tarixi qanunauyğunluqları yaradır. Bununla yanaşı mahiyyətcə öz– özlüyündən varlığın öyrənilməsi deyil, onun faktiki möcudluğunun qanunları deyil, varlığın özünün mənasının izahı və aydınlaşdırılması təklif olunur. Belə bir fikir irəli sürülür ki, sırf subyektivlik hər cür obyektivliyin fəaliyyət göstərən əsasıdır, insanın əsl varlığı rolunda isə onun yaradıcılıq fəaliyyəti çıxış edir. Bu fəaliyyətin çıxış məqamı insan fəallığının məzmununu müəyyən edən dünyasıdır. İnsan dünyaya özünün həqiqiliyini əldə etməyə kömək göstərən, qarşısına qoyduğu vəzifələrin həyata keçməsinə yardım edən bir vasitə kimi münasibət bəsləyir. Nəticədə insan mənəvi və s. dəyərlərin məcmusu kimi dünyanı yaradır. Çünki bunsuz onun həyatının mənası, demək olar ki, yoxdur.
Öz fikirləri, müddəaları prinsiplərinə görə fəlsəfi antropologiya cərəyanının nümayəndələri fizikalistlərə, sosiobioloqlara və strukturalistlərə bölünür. Birincilərin baxışlarının əsasını dünyanın fizika mənzərəsi, fiziki inkişaf qanunlarının dərk edilməsinə oriyentasiya təşkil edir (U.Kuayn, C.C.Smart, C.Armstronq). sosiobioloq­lar insanın davranışı haqqında təsəvvürləri bioloji qanunlarla əlaqələndirirlər (K.Lorens, Uilson, R.Qrivers, R.Aleksander). Struk­turalistlərin fikrincə, həqiqi mənada tarix yoxdur. İctimai həyat və insanın özü müvafiq bütövlüyün ancaq konkret ifadəsidi. Ona görə də insan azadlığı yoxdur. Bu azadlıq rol və funksiyalarla əvəz olunmuşdur (K. Levi– Stross, M.Fuk, J.Derrida). 70– ci illərdə fəlsəfi antropologiya problematikasının dəyişilməsi müşahidə edilir. Bu da özlüyündə insanın fəlsəfi– antropoloji izahının konkret elmi bazasının genişləndirilməsi ilə əlaqədar idi. İnsan təbiətinin təbii– elmi təhlilinin dairəsinə ruh və mədəniyyət haqqında elmlər də cəlb edilir. Daha doğrusu «yeni antropologiya» haqqında söhbət başlanır. Bu dalğanın nümayəndələri M.Şeler və Q.Plesner idi. M.Şeler «İnsanın kosmosda vəziyyəti» əsərində (1828) fəlsəfi antropologiyanın mahiyyəti haqqında əsas elm kimi təqdim edir. Bu elm insanın varlığını bütövlükdə, müxtəlif sahələri ilə birlikdə konkret elmi və praktiki cəhətdən öyrənilməsini birləşdirməlidir. Q.Plesnerin «Üzviliyin pillələri və insan» (1928) adlı böyük əsərində insanın mahiyyətinin bəzi aspektləri heyvanlar və bitkilər aləminə münasibət baxımından araşdırılmışdır.
Fəlsəfi antropoloji tədqiqatların sonrakı inkişafı və mədəniyyət sahəsindəki tədqiqatlarla zənginləşdirilmişdir. Nəticədə «mədəni antropologiya» xətti də inkişaf etməyə başlamışdır.
Fəlsəfi– dini antropologiya isə (Q.E.Xenqstenberq, F.Xammer) insana etiqada əsaslanan, öz həyatını allahla münasibətdən asılı olaraq təşkil edən varlıq kimi yanaşır.
Bir sözlə, XX əsrdə insan problemi ilə Qərbdə saysız– hesabsız cərəyanlar məşğul olmaq­dadır.

ə) Ekzistensializm

XIX əsrin ortalarına qədər fəlsəfədə rasionalizm ideyaları hakim olmuşdur. Lakin bu işdə xüsusilə rasional idrak sahəsindəki çətinliklər də özünü göstərmişdir. Nəticədə fəlsəfi fikrin bir sıra formalarından narazılıq özünü göstərmiş, bir növ alimlər arasında «fəlsəfi qiyam» başlanmışdır. Həmin «fəlsəfi qiyam»ın nümayəndələri sonradan ekzistensializm fəlsəfəsini yaratmışlar.
Ekzistensializmin banisi, XIX əsrin birinci yarısında yaşamış danimarkalı mistik filosof S.Kyerkeqorun (1813– 1855) təlimindən istifadə edən alman filosofu Haydeggerdir (1889– 1976).
Ekzistensialistlərin irəli sürdükləri ən ümumi problem– həyatın mənası, insanın dünyada yeri və onun özünə həyat yolu seçməsi məsələsindən ibarətdir. Bu köhnə problem həmişə xüsusi əhəmiyyətə malik olmuşdur. Deməli, ekzistensialistlər zəmanəmizin ən kəskin məsələlərindən birinə toxunmuşlar.
Bu fəlsəfənin tərəfdarları onu, ümumiyyətlə, varlıq haqqında təlim kimi verirlər. Əslində isə həmin fəlsəfəni yalnız insan şəxsiyyətinin «mövcudluğunu» təhlil etməyə müncər edirlər (latınca: ekzistensiya sözü «mövcudluq» deməkdir). Bəzi ekzistensialistlərin «o dünya» haqqında, başqa sözlə desək, allah haqqında yeritdikləri mühakimə hesaba alınmazsa, ekzistensialistlər üçün yeganə reallıq şəxsi mövcudluqdan, «mən mövcudam» idrakından ibarətdir. Onlar insanı əhatə edən aləmi sirli, insan zəkasının dərk edə bilməyəcəyi və məntiqi təfəkkürə uyğun gəlməyən bir aləm kimi təsvir edirlər. Haydegger deyir ki, aləm ona görə mövcuddur ki, mövcudluq vardır. «Heç bir mövcudluq olmazsa, aləm də mövcud ola bilməz».
İnsanın mövcud olması faktının insan üçün ən mühüm olduğu irəli sürülür. Lakin insanın mövcudluğu intəhalıdır və insanın bütün həyatı ölüm qarşısında qorxu şəraitində keçir. Onların fikrincə, fəlsəfənin də vəzifəsi məhz bu qorxunu oyatmaq və daim bu hissi qoruyub saxlamaqdır. K.Yaspers deyir ki, filosofluq etmək ölümə alışmaq deməkdir. Şərti olaraq ekzistensialistləri dini (N.Berdyayev, L.Şestov, K.Yaspers, Q.Marsel) və ateist (M.Haydegger, J.P.Sartr, A.Kamyu, M.Merlo– Ponti, S. de Bovuar) ekzistensialistlərə bölürlər. Ekzistensialistlər belə hesab edirlər ki, insan başqa adamlarla ünsiyyət xaricində yaşaya bilməsə də, bu adamlar əslində özlərini tamamilə yalqız sayırlar. Bu təlimin tərəfdarları ənənəvi fəlsəfədən fərqli spesifik terminologiyadan istifadə edirdilər. K.Yaspersin II dünya müharibəsindən sonra yazdığı «Günah haqqında məsələ» əsəri vardır. Onun mövzusu müharibəyə görə almanların günahlandırılmasıdır. O, burada günahın təsnifatını verir: cinayətə görə günah, siyasi günah, əxlaqi günah və ən böyük günah– metafizik günah. Metafizik günahın mənbəyi insanın varlığıdır. Almanların günahını K.Yaspers metafizik günah kimi verir. Bu cür günahlar hər yerdə və hər xalqda ola bilər. Ona görə də Fuçik xəbərdarlıq edirdi. «İnsanlar sayıq olsun!»
Ümumiyyətlə, ekzistensializmin həm müsbət, həm də mənfi cəhətləri vardır. Əslində ekzistensialist fəlsəfənin leytmotivi insanın xarici ictimai qüvvələr tərəfindən əsarətinə qarşı etirazdır. Onların fikrincə, mövcudluq insanın özüdür, onun dünyaya gəlişidir. O, nə xeyirxah, nə də bədxahdır. O, xeyirxah və ya bədxah ictimai münasibətlər prosesində olur. İnsan özlüyündə həqiqətdir. Həqiqətə malik olmaq yox, həqiqətin özü olmaq gərəkdir. Bu, Roma hakimiyyət nümayəndəsi Ponti Pilatın həqiqət nədir?–sualına Xristosun-həqiqət mən özüməm!–cavabına bənzəyir. İnsanın mahiyyəti ictimai mü­­na­sibətlərin məcmusudur. İnsan hazır ictimai münasibətlər dün­ya­sı­na gəlir. Burada mövcudluqla mahiyyət arasında toqquşma baş ve­rir və insanın bütün həyatı boyu davam edir. Ekzistensialistlər Marksı özgələşmə probleminə görə özlərinin sələflərindən biri hesab etmiş­lər. Özgələşmə problemi ekzistensialistlərdə də mərkəzi prob­lem olmuşdur. Lakin əgər Marksda özgələşmə sosial özgələşmə idi­ə, onlardakı özgələşmə insan həyaının cəmiyyətdə əsas xarakteristikası idi. Ekzistensializm bir növ «həyat fəlsəfəsi»ndən, xüsusilə Nitşe fəlsəfəsindən, onun fərdiyyəçilik konsepsiyasından yaranmışdır.

f) Personalizm

Personalizm (latınca şəxsiyyət sözündəndir) müasir fəlsəfədə teistik istiqamətdir. Adından göründüyü kimi, burada şəxsiyyət ilkin yaradıcı reallıq və ali mənəvi sərvət hesab olunur. Şəxsiyyətin yaşadığı və fəaliyyət göstərdiyi dünya Ali şəxsiyyət– Allah yaradıcılıq fəallığının təzahürüdür.
Personalizmin formalaşması XIX əsrin sonunda Rusiya və ABŞ–da başlamışdır. Personalist fəlsəfənin əsas prinsipləri N.A.Berdyayev və L.Şestov tərəfindən formulə edilmişdir. Sonralar isə həmin ideyalar N.O.Losskinin, S.N.Bulqakovun, A.Belının, Vyaç.İvanovun yaradıcılığında öz əksini tapmışdır. Personalizmin Fransada yayılması həmin cərəyanın inkişafında xüsusi mərhələni təşkil edir. Onun ən böyük nümayəndəsi Emmanuel Munyedir (1905– 1950). İdealist monizm prinsipinə və Hegelin panlogizminə qarşı olaraq personalizm çoxluq ideyasını irəli sürür. Personalizm tərəfdarları çoxlu mövcudluqlar, şüur, iradə və şəxsiyyətlər haqqında danışırlar. Əqlə qarşı intuisiya durur. Dünyanı Ali person– Allah yaratmışdır və ona inkişaf etmək qabiliyyəti vermişdir.
İdrak sahəsində personalizm ənənəvi fəlsəfənin idrak subyektinin– insanın konkret təzahürləri ilə tam şəkildə antropoloji ümumiliyi ilə əvəz olunması zərurətindən çıxış etmişdir. Eləcə də subyektin fəal rolu qeyd olunur. Çünki yalnız yeganə fərdi təkrarolunmaz insan dərk edir.
Ontoloji planda şəxsiyyət fundamental kateqoriyaya çevrilir, yalnız onun vasitəsilə əsas təzahür mümkündür. Burada iradi fəallıq mövcudluğun fasiləsizliyi ilə çulğaşır. Şəxsiyyət öz təcrübəsi ilə yeganə reallığı təşkil edir. Lakin şəxsiyyətin mənbəyi özündə deyil, allahdadır. Elm bu vəziyyətdə dünyanın zənginlik və müxtəlifliyinə nail olmağa qadir deyildir. Elmdə insan həyatının düzgün yolunu göstərə biləcək etibarlı oriyentirlər tapmaq mümkün deyildir. Bu vəzifəni yalnız dini fəlsəfə yerinə yetirə bilər. Personalizm təlimində şəxsiyyət haqqında çoxlu maraqlı və müsbət momentlər vardır. Xüsusilə fərd və şəxsiyyət anlayışlarının fərqləndirilməsi cəhdi maraq doğurur. Bu təlimin səciyyəvi cəhətlərindən biri də iradə azadlığı haqqında ideyanın əsaslandırılmasıdır. Hələ ekzistensialistlərin əsərləri yayılmamışdan əvvəl cəmiyyət və şəxsiyyətin prinsipial düşmənçiliyi haqqında fikirlər personalizmdə mövcud idi.
XX əsrin birinci yarısında personalizm yeni prinsiplərlə inkişafa qədəm qoymuşdur. Fransız personalizminin banisi E.Munye marksizm və ekzistenisalizmin təsirini qeyd etmişdir. 1946– cı ildə çapdan çıxan «Personalizm nədir?» əsərində o yazırdı: «Biz maddi zərurətə və kollektivçilik sisteminə münasibətində insan şəxsiyyətinin birinciliyini təsdiq edən hər cür təlimi və hər cür sivilizasiyanı personalist təlim adlandırırıq». Qarşısına bitkin fəlsəfi təlim yaratmaq məqsədi qoymayan E.Munye şəxsi mövcudluq probleminin işlənməsinin məhsuldar üsullarını axtarmağa cəhd etmişdir. Bir sözlə, başqa XX əsr fəlsəfi cərəyanları kimi, şəxsiyyət problemi personalizmin əsas tədqiqat problemi olmuşdur.

g) Praqmatizm

XX əsrin ən geniş yayılmış fəlsəfi cərəyanlarından biri praqmatizmdir. Bu cərəyanın vətəni Amerika Birləşmiş Ştatları hesab olunur. Yunanca praqma sözündən olub, iş, əməl deməkdir. Bu cərəyanın banisi Amerikanın görkəmli məntiqçisi Çarlz Pirsdir (1839– 1914). Onun ən məşhur əsərlərindən biri 1904– cü ildə çap etdirdiyi ««Praqmatizm» nədir?» əsəridir. Onun ideyalarını sonralar Uilyam ceyms inkişaf etdirmişdir. Praqmatizm daim işdən, əməldən danışır, ideyaların və nəzəriyyələrin əməli surətdə yoxlanılması lüzumunu göstərir. Çarlz Pirs mürəkkəb və ziddiyyətli bir fəlsəfi sistem yaradaraq, burada bəzi elmi təsəvvürləri dinin mənafeyi ilə əlaqələndirməyə çalışmışdır.
Ceyms bilik əvəzinə qeyri– şüur irrasional etiqada sahib olmağı, hər şeydən əvvəl, məntiqi təfəkkürü rədd edən dini etiqad sahibi olmağı təklif edir.
Dyui başda olmaqla digər praqmatistləri «instrumental məntiq»dən və ya «eksperimental məntiqdən» istifadə etməyi məsləhət görürdülər. Bu məntiq isə, əslində, əmələ gəlmiş vəziyyətdə sınama və səhvlər metodu üzrə sərfəli hərəkət tərzi axtarıb tapmağı nəzərdə tutur. Praqmatistlərə görə, təfəkkür insana bilik vermir, ona yalnız çətin vəziyyətdən çıxmaq və müvəffəqiyyət qazanmaq bacarığını öyrədir. Elmi məfhumlar, qanunlar, nəzəriyyələr obyektiv reallığın inikası və ya surəti deyildir, bunlar yalnız bu və ya digər məqsədi həyata keçirməkdən ötrü «hərəkət planlarıdır», «alət» və ya «vasitə»dir. Əgər ideya və ya nəzəriyyə «iş görür» və müvəffəqiyyət qazanmağa imkan verirsə, yaxşıdır, yəni düzgündür; əgər buna imkan vermirsə, pisdir, yəni səhvdir.
Praqmatizm dinin müddəalarını çox faydalı, buna görə də düz­gün hesab edir. Praqmatistlər fayda prinsipini yalnız idraka de­yil, həmçinin mənəvi və əməli fəaliyyətin bütün formalarına şamil edirlər.

ğ) Neotomizm

Neotomizm Avkinalı Fomanın ideyalarını inkişaf etdirən dini– fəlsəfi təlimdir. Neotomizm XX əsdə daha sürətlə yayılmış və hazırda da böyük və nüfuzlu cərəyan olaraq qalmaqdadır. Onun tərəfdarları təkidlə qeyd edirlər ki, «yalnız din nicat verə bilər», ən kəskin ictimai suallara yeganə cavab bundan ibarətdir ki, «xristianlıq ruhu həyatımıza daha təsirli nüfuz etməlidir». Əslində Neotomizm orta əsr sxolastı Akvinalı Fomanın Vatikan tərəfindən katolik kilsəsinin rəsmi fəlsəfəsi kimi qəbul edilən təliminin yeniləşdirilmiş variantından ibarətdir. Neotomistlər təliminin ən ümdə əsası bundan ibartdir ki, allah aləmin xaliqi və külli– ixtiyar sahibidir. Neotomistlərin fikrincə, təbiət «ilahi ideyaların tətbiqi», tarix isə «ilahi planın həyata keçirilməsidir». Onlara görə, həqiqəti dərk etmək üçün üç forma vardır: elm, fəlsəfə və din. Bu formaların ən aşağısı elmdir. Onlara görə, elmin verdiyi bilik mötəbər deyildir və yalnız cismani qılafla məhduddur ki, həmin qılaf da aləmin həqiqi mənəvi mahiyyətini gizlədir, bu mahiyyətə elm nüfuz edə bilmir və bunu qismən fəlsəfə, yaxud metafizika kəşf edə bilər. Elmdən fərqli olaraq fəlsəfə aləmin mövcudluğunun ilk səbəbi məsələsini irəli sürür və belə bir nəticəyə gəlir ki, bu ilk səbəb ali mənəvi başlanğıcdır, yaxud aləmi yaradan allahdır. Neotomistlərin təliminə görə, ali həqiqət yalnız vəhy və dini iman yolu ilə dərk edilir ki, elm və fəlsəfə də özünün dünyagörüşü əhəmiyyəti olan bütün prinsipial nəticələrini bu dini imanla uzlaşdırmalıdır.
Neotomizmin ən görkəmli nümayəndələri J.Mariten (1882– 1973), E.Jilson, Q.Vetter və Y.Boxenski hesab olunur.
Ümumiyyətlə, neotomizm təlimi müxtəlif fəlsəfi fənlər sisteminə əsaslanır. Onlardan metafizika, qnoseologiya, naturfəlsəfə, etika, estetika, sosiologiya və s. göstərmək olar. Neotomist fəlsəfəsinin mərkəzində varlığın universal fəlsəfi nəzəriyyəsi rolunda çıxış edən metafizika durur.
Ümumi metafizika özündə ontologiyanı (ümumiyyətlə, varlıq haqqında və necə var o cür varlıq haqqında təlimi) birləşdirir. Xüsusi metafizika dünya və insan haqqında təlimi ifadə edir.

h) Sovet fəlsəfəsi

XX əsr fəlsəfə tarixində demək olar ki, tədqiq olunmamış dövrlərdən biri də sovet dövrü fəlsəfəsidir. 70 il ərzində Sovet İttifaqı adlanan böyük bir ölkədə yayılan və inkişaf edən fəlsəfədən danışmamaq doğru olmazdı. Bu ölkədə nəinki müharibələr, dəhşətli sosial eksperimentlər aparılmış, həmçinin fəlsəfə ilə də məşğul olmuşlar. Sovet quruluşunun hazırkı tənqidçilərinin fikrincə, sovetlər birliyində 10 illərlə fəlsəfə olmamış, intellektual həyat məhv olmuş, ancaq mərkəzi paytaxt şəhərlərində qadağan olunmuş söhbətlər aparılmışdır. Əlbəttə bütün bunlar ağ yalandır. Əslində Sovetlər İttifaqında başdan– başa savadsızlığın ləğvi, əyintilərlə olsa da mədəni inqilabın həyata keçirilməsi mümkün olmuşdur. Bəzilərinin bəyənmədikləri alimlərin əksəriyyəti aristokrat ailələrindən deyil, sadə fəhlə və kəndli ailələrindən çıxmış adamlar olmuşdur. Əslində sovet dövrü bütövlükdə fəlsəfi təhlil baxımından mürəkkəb, maraqlı və həm də dramatik olmuşdur.
XX əsrin 20– 30– cu illərində bir sıra görkəmli alim– filosofların məcburi mühacirətə yollanması (onlar bolşeviklərin ideoloji doktrinaları ilə razılaşmırdılar) heç də fəlsəfi həyata son qoymadı. Sovetlər birliyində qalıb işləyən və eləcə də yetişməkdə olan yeni filosof nəsilləri çox çətin bir siyasi dövrdə yaşamalarına, bəzi fikirləri açıq şəkildə deyə bilmədiklərinə, hətta öz ideyalarına görə həyatlarını belə qurban verməklərinə baxmayaraq, fəlsəfə elmini inkişaf etdirmişlər. Əslində hamı xaricə gedə bilməzdi. Yaxud da hamı dissident ola bilməzdi. Bundan başqa, həmin dövrdə yaşamış alimlərin demək olar ki, əksəriyyəti marksizmin həqiqi fəlsəfə olduğuna bütün varlıqları ilə inanmışdılar.
Tarixin dəfələrlə sübut etdiyi kimi, həyat öz iradəsini çox zaman diktə etmək qüdrətinə malik olduğundan, həmin dövr alimləri də zamanın göstərişlərinə tabe olmuşdular. Sovet dövrü fəlsəfəsi, onun inkişaf mərhələləri və işlədiyi əsas mövzuları necə səciyyələndirmək olar? Hər şeydən əvvəl, bu dövrü üç mərhələyə bölmək lazımdır.
Birinci mərhələni şərti olaraq 1922– 1930– cu illərlə əlaqələndirmək mümkündür. Bu dövr diskusiya və mübahisələr dövrü hesab olunur. Bu dövr mübahisəsinə V.İ.Leninin 1922– ci ildə çapdan çıxan «Mübariz materializmin əhəmiyyəti haqqında» əsəri daha çox səbəb olmuşdur. Sonralar Leninin fəlsəfi vəsiyyəti hesab olunan bu əsərdə əsas ideya mübariz materializm anlayışında ifadə edilmiş fəlsəfənin marksist partiyalılığı ideyasıdır. Filosofların qarşısına vəzifələr qoyulurdu. Bu, kütlələr içərisində dialektik materialist dünyagörüşünü, xüsusən ateizm təbliğatını gücləndirməkdən, müasir ictimai inkişafın və elmi tərəqqinin irəli sürdüyü problemlər baxımından fəlsəfənin, xüsusilə materialist dialektikanın daha da inkişaf etdirilməsindən, Qərb (V.İ.Lenində burjua) fəlsəfəsinin müxtəlif cərəyanları ilə fəal mübarizədən ibarətdir. O, bütün idealistləri– «dinin diplomlu nökərlərini» ifşa etməyi tələb edirdi.
Həmin vaxtdan başlayaraq sovet fəlsəfəsi dialektik materialist xəttini müdafiə etməyə başladı. Doğrudur, həmin fəlsəfədə də bu və ya digər problemlə əlaqədar mübahisələr gedirdi.
Bir sözlə, 20– 30– cu illər fəlsəfəsi həyatda çox qızğın diskusiyalar dövrüdür. Onlardan biri cəmiyyət və insanın həyatında bioloji və sosial amillərin münasibətinə həsr olunmuşdur.
Bir sıra alimlər psixik həyata sırf bioloji səviyyənin təzahürü kimi baxırdı. V.M.Bexterov «Kollektiv refleksologiya»nı yaratmışdı ki, digər filosoflar onu sosiologiyanın yeni bir elmi metodu kimi qələmə verirdilər. Həmin dövrdə zoososiologiya və fitososiologiya yaranır və bütün canlıların vahid «sosial mexanizmləri» axtarışı aparılır. Biolojiləşdiricilər içərisindən təbiətşünaslığı sinfi yanaşma ilə birləşdirməyə çalışan «fəlsəfi nihilistlər» yaranmışdı. Onlar istismarçı siniflərin xidmətçisi olan fəlsəfədən xilas olmağa çağırırdılar. Bu üzdən iraq «alimlər» psixika və dünyagörüşü anlayışlarını istismarçıların uydurması hesab edib, fiziologiyanın psixologiyanın yerini almasını tələb edirdilər. Nihilistlər filsofluq edən tarixçilər tərəfindən rədd edildilər.
Digər diskusiya marksist bazis anlayışı ətrafında, üçüncü diskusiya isə Asiya istehsal üsulu təsəvvürləri ətrafında gedirdi. Asiya istehsal üsulunda torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin olmaması, kənd icmasının mühüm əhəmiyyətə malik olması ilə əlaqələndirilirdi. Əslində bu prinsiplər bir sıra istehsal üsulunun tam əlamətləri hesab oluna bilməzdi.
Ümumiyyətlə, həmin dövrdəki nəzəri döyüşlərdə hamıdan çox– həkim, yazıçı, filosof– pozitivist, V.İ.Leninin çoxdankı opponenti Aleksandr Boqdanovun adı daha çox hallanırdı. A.Boqdanov N.İ.Buxarinlə birlikdə «mexanist» adını almışdı. Çünki onlar öz əsərlərində inkişafın dialektik ziddiyyətləri ideyasına əsaslanmır, cəmiyyətdə tarazlığı saxlayan təşkiletmə ideyasına arxalanırdılar. A.Boqdanov «Tektologiya» adlı təşkil elmi yaratdı ki, o da müasir sistem nəzəriyyəsinin əsas ideyalarını qabaqcadan bildirmişdir. O, tektologiyanı proletar mədəniyyətinin fundamenti hesab edirdi və belə düşünürdü ki, proletariat həmin elmə yiyələnmədən cəmiyyətdə heç bir dəyişiklik etməyə çalışmamalıdır. A.Boqdanov proletkulçuluğun əsasını qoyanlardan və nəzəriyyəçilərindən biridir. Onun fikrincə, incəsənətin cəmiyyətdə başlıca rolu proletar kütlələrin mübarizəyə və əməyə hazırlamaqdan ibarətdir. Rusiyada 20– ci illərdə üzə çıxan alimlərdən biri də Mixail Baxtin olmuşdur. 1921– ci ildə «Hərəkət fəlsəfəsinə dair» əsərini yazmışdır. A.F.Losev (1927– ci ildən 1930– cu ilə qədər 8 cildlik əsərlər yazmışdır), Q.Q.Şpet, L.S.Vıqotski və b.-nın mühüm tədqiqatları olmuşdur. 1930– cu ildən başlayaraq rejim ideoloji təqibi gücləndirərək hər cür müstəqil təfəkkürə qarşı repressiyalara başladı. 1929– cu ilə qədər ölkənin fəlsəfi həyatında A.M.Deborinin rəhbərlik etdiyi tədqiqatçılar, eləcə də «Pod znamenem Marksizma» jurnalının ətrafında olanlar aparıcı rol oynayırdılar. Bunlar inqilaba qədər və inqilabdan sonra fəaliyyət göstərən alimlər və partiya xadimləri idi. A.M.Deborin Leninin vəsiyyətlərinə əməl edərək «Mübariz materialist– dialektiklər» cəmiyyətini yaratdı. «Materializm kitabxanası» əsərlərinin nəşrində iştirak edərək Boqdanov və Buxarin kimi mexanistlərlə mübarizə aparmışdır. Lakin 1929– cu ildə Deborin akademik seçiləndən sonra (həmin vaxt Buxarin də seçilmişdi), ona və onun qrupuna Stalinin qəzəbi tutdu. Stalin elan etdi ki, Deborin və onun qrupunun yazdığı nə varsa təzədən nəzərdən keçirilməlidir. Eyni zamanda onların qrupuna «menşeviklik» edən idealizm» damğasını vururdu. Deborindən tələb olundu ki, açıq şəkildə bütün tələbələrini Qırmızı professorlar institutunun yığıncağında tənqid etsin və onları xalq düşməni adlandırsın. Lakin Deborin bu təklifi rədd etdi. Tezliklə jurnalın redaktoru Deborinin yerinə M.B.Mitin təyin olunur. M.B.Mitin 1936– cı ildə əsərlərinin birində deborinçiləri «banda» və «trotskizmin bilavasitə xəfiyyələri» adlandırdı. Nəticədə Deborinin bütün tələbələri və tərəfdarları həbs olunaraq məhv edildilər. Bu andan başlayaraq uzun müddət sovet fəlsəfəsində bir avtoritet təsdiq olundu. Bu da xalqların atası– İ.V.Stalin idi. 1938– ci ildə Stalin yazdığı «ÜİK(b)P qısa tarixi kursu» adlı əsəri çapdan çıxdı. Orada xüsusi fəlsəfə bölməsi var idi ki, həmin bölmə də uzun müddət fəlsəfə sahəsində çalışanlar üçün qanuna çevrildi. İldən– ilə fəlsəfədə bu və ya digər prinsip daha da ehkamlaşdırılır, fikrin hər cür tərəqqisi yerindəcə boğulurdu. Lakin bütün bunlara baxmayaraq elə həmin dövrdə M.Baxtinin, K.Meqrelidzenin əsərləri çapdan çıxmışdır. V.İ.Vernadski gərgin şəkildə noosfera ideyası üzərində işləmişdir. Həmin ideyalar 1975– ci ildə çapdan çıxsa da, elə 30– cu illərin ikin­ci yarısında yazılmışdı. 40– cı illərdə S.L.Rubinşteyn və A.N.Leon­tyevin və digər böyük psixoloqlarının fəlsəfi ideyaları for­malaş­mışdı. Onların sırasına D.N.Uznadzeni də daxil edə bilərik.
Sovet fəlsəfəsinin tarixinin ikinci mərhələsi 1930– 1953– cu illəri əhatə edir. Bu dövr kədərli və şərəfsiz dövr hesab olunur. Doğrudur, bu dövrdə bir sıra formal fəlsəfə strukturları yaranır. Moskva Dövlət Universitetində və Leninqrad Dövlət Universitetində fəlsəfə fakultələri yaranır. 1947– ci ildən «Fəlsəfə Məsələləri» jurnalı çap olunmağa başlamışdır. Bütün bunlara baxmayaraq bu dövr nəzəri tənəzzül dövrü, bu və ya digər müəllifə qarşı çıxmağa məcbur olmaq dövrüdür. Məsələn, «Fəlsəfə tarixi»nin III cildi öldürücü tənqidə məruz qaldı. Müəllifləri sinfi yanaşmaya kifayət qədər fikir verməməkdə təqsirləndirirdilər. Həmin dövrdə bir əsər də olsun zamanın imtahanından çıxa bilməmişdir.
SSRİ– də fəlsəfənin inkişafının üçüncü mərhələsi Stalinin ölümündən başlayaraq SSRİ– nin dağılmasına qədər davam etmişdir. 60– cı illərdən başlayaraq fəlsəfi fikirdə böyük bir canlanma hiss olundu. Hələ 1956– cı ildən fəlsəfəni müstəqil predmet kimi nəinki humanitar ali məktəblərdə, həmçinin digər universitetlərdə də keçməyə başladılar. 1958– ci ildə «Fəlsəfə elmləri» jurnalı da çap olunmağa başladı. 50– ci illərdən başlayaraq Sovet filosofları beynəlxalq fəlsəfi konqreslərdə iştirak etməyə başladılar.
Həmin dövrdə filosoflar bu həqiqəti dərk etdilər ki, mark­sizm– leninizmdən əlavə həm də «Marksın özü var və onu oxumaq lazımdır». Bu dövr filosoflarından M.M.Rozental, E.V.İlyenkov, L.A.Mankovski, B.M.Kedrov, N.İ.Lapin, V.A.Vazyulin və b. Mar­k­sın düzgün qiymətini verməyə çalışırdılar. Bu dövrdə dialektik məntiq məktəbi (E.V.İlyenkov, Q.S.Batişev, B.P.Bibler (Moskva), J.M.Abdildin (Qazağıstan), Z.M.Orucov (Azərbaycan), V.A.Bosenko (Ukrayna) və b.), elmlərin metodologiyası sahələri, eləcə də şüur problemləri (A.Q.Spirkin, V.P.Tuqarinov). qnoseologiya problemləri (P.V.Kopnin), dəyərlər (M.S.Kaqan) və s. sahələr inkişaf etməyə başladı.
Bu dövrdə Sovet filosofları rəsmi marsizmin amansız çərçivəsindən xilas olaraq yeni– yeni problemlər axtarışını davam etdirməyə çalışmışlar.
Həmçinin bax:
XX əsr Qərb fəlsəfəsi

• Teqlər:
• freydizm
• , neopozitivizm
• , ekzistensializm
• , personalizm
• , neotomizm
• , sovet elmi
• , fəlsəfi cərəyanlar

Təhsilə müxtəlif fəlsəfi baxışlar və onların fərqli cəhətləri

Fəlsəfə elmində varlıq mövzusunda varlığın əsas formalarını qeyd edərkən, təbiətin varlığı xüsusi qeyd edilir. Deməli təbiət-cəmiyyət münasibətlərində hər zaman fəlsəfi təhlil, elm mövcud olandan bu günə qədər öz aktuallığını saxlamağa müvəffəq olmuşdur. Bu da ondan irəli gəlmişdir ki, insanın mövcudluğunu şərti kimi əsas cəhət, qeyd edilən münasibətlərlə bilavasitə bağlı olmuşdur. Tarixin müxtəlif zamanlarında təbiət anlayışına verilən məna fərqli olmuşdur. Hər millətin danışıq dilindən tutmuş, qavramasına qədər təbiət-cəmiyyət münasibətləri özünə-məxsusluğu ilə seçilmişdi. Belə ki, mikro, makro, meqa aləmdə mövcud olan cisimlər təbiətin əsası kimi başa düşülürdü. Digər tərəfdən təbiəti dar mənada, yəni insanın yaşadığı cəmiyyətdəki fəaliyyətinin mühiti kimi də başa düşülür. Cəmiyyətin olması, insanın bu mühitdə sosial münasi-bətlərə malik olması kontekstində qəbul edilir. Yəni sosial fəaliyyətin təbii mühitə aid olması irəli sürülür. Bu da öz növbəsində insan həyatının mövcudluğunu və mənasını səciyələndirir. Həyatın mövcudluğu və mənası, insan yaranandan təbiətlə təmasda və ünsiyyətdə olması ilə xarakterizə olunur. Təbiətlə insanın münasibətinin tarixən dəyişməsi məhz bu mahiyyətdən irəli gəlir. Yəni təbiətin bir hissəsi olmaqdan başlayaraq, təbiəti dəyişdirməyə və tamamilə məhv etməyə qədər yüksəlməsini nəzərdə tutur. Məhz belə münasibətin, təbiətin fəlsəfi düşüncə obyekti olmasını şərtləndirir. Təbiətsiz insanı, insansız təbiəti başa düşmək olmadığı kimi, insansız cəmiyyəti, cəmiyyətsiz insanı başa düşmək olmaz. Təbiətə olan münasibətlə cəmiyyətin inkişafı kontekstində məsələyə baxılması fəlsəfəsini özündə ehtiva edir. Cəmiyyətin inkişafı məhz bu məsələnin qavramasından irəli gəlir. Burada ziddiyyətin olması əsas məsələ kimi təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin tənzimlənməsini nəzərdə tutur. Nəticədə insan nə qədər təbiəti dərk edirsə, bir o qədər cəmiyyətin inkişafına təkan vermiş olur. İnsanlar təbiəti istismar edərkən təbiətdəki proseslərə nə qədər müdaxilə etməkləri və dəyişdirərkən bu qanunauyğunluqları təsirə məruz qoymaqları, cəmiyyətin inkişafına öz mənfi və ya müsbət töhvəsini vermiş olurlar.
Təbiət varlığın elə formasıdır ki, orada baş verənlər təbiət qanunları nəticəsində özünü büruzə verir. Cəmiyyətdə isə insanlar belə münasibətləri özləri yaradıb tənzimləyirlər. Cəmiyyətdə insanlar tərəfindən yaradılan münasibətlər təbiətin əksinə olmamalıdır. Təbiətin mövcud olmasını və bu mövcudluğun qorunmasına məhz insanlar və cəmiyyətlər məsuliyyət daşıyır.
Deməli təbiət-cəmiyyət, təbiət –insan münasibətləridə belə münasibətlərə yalnız insan öz tovhəsini verməlidir. Elə mədəniyyət anlayışının mənası ondadır ki, təbiətdə olanı insan, öz həyatı üçün onu dəyişməlidir. Amma təbii prosesdə, belə dəyişmələr mövcud olan həlqənin qırılmasına deyil, istismar zamanı təbiətdə iştirak edən bütün varlıqların mövcudluğunun, qorunmasına, bərpasına və qayğısına yönəlməlidir.
Məsələyə fəlsəfi yanaşma ona görə əhəmiyyətlidir ki, istənilən cəmiyyətin inkişafı bilavasitə təbiətə münasibətlə ölçülür. Qloballaşan dünyada hansısa cəmiyyətin belə münasibətlərə elmi-fəlsəfi yanaşma təhlili yoxdursa və nəticələr həmən cəmiyyətdə tətbiq edilmirsə, sonunda insanlara dəyən ziyan yüz dəfələrlə ölçülür. Yüksək texnologiyaların da inkişafı geriyə dönməz bir prosesdir. Təbiətin, cəmiyyətin, insanın fəlsəfəsi onlar arasında olan münasibətdən irəli gəlir. Deməli, istənilən halda qeyd olunan ekoloji münasibətlərin fəlsəfəsi təbiət-insan münasibiətləri fəlsəfəsiylə vəhdətdə olmaqla uyğunluq təşkil etməlidir. Təbiəti dəyişdirərkən və ya mədəniləş-dirərkən onların münasibətinə fəlsəfi yanaşma məsələnin həllində mühüm rol oynayır. Yəni tarixin elə mərhələləri olmuşdur ki, təbiətə münasibət kortəbii xarakter daşıyırdı. Sanki insanlar təbiətə münasibətdə, təbiəti ram etməkdən ötəri yarışa girmişdir. Artıq elə bir zamanda yaşayırıq ki, Yer planetində baş verənlər sivlizasiyaları təbiətə münasibəti dəyişməyə sövq edir. Qlobal istiləşmədən tutmuş, təbiətə cəmiyyətlərin münasibətinin dəyişməsinə qədər təfəkkür tərzinin, düşüncə və yanaşma tərzinin dəyişməsini labüd edir. Təbiət və cəmiyyət qanunlarının mövcudluğunun olmasını bilən insan, artıq bunlara olan münasibətlərinə, zamanın tələbinə olan tərzdə uyğunlaşması tələb olunur.
Maddələr mübadiləsini təmin edən insan və təbiət hər biri ayrı ayrılıqda özünə məxsus qanunlara tabedirlər. Bu prizmadan yanaşanda hər birinin inkişafı bu qanunları insanın rifahına yönəldib, ortaq nöqtəni tapmaqla cəmiyyətin inkişafını təmin etmək deməkdir. Təbiidir ki, insanlar təbiətdə olmayan nələrisə yaratmağa cəhd göstərirlər. Vəhşi heyvanların əhliləşməsi, seleksiya yolu ilə yeni orqanizm və bitkilərin yaranması, şəhər, platina, yeni yaşayış məskənləri, fabrik və zavodlar, su hövzələri və s. yaradırlar. Bəzi mənbələrdə buna ikinci mühit, bəzilərində isə süni mühit deyirlər. Bu cürə hallar insanın təbiətə olan münasibətindən yan keçmir. Belə ki, təbiətdə baş verən dəyişikliklərin, cəmiyyətin mədəni inkişaf səviyyəsindən aşlı olaraq münasibətlərdə özünü büruzə verir. Bütün baş verənlər istənilən halda həm insanın özünə həm də onun istehsal etdiyi maddi və mənəvi nemətlərə təsir göstərir. O da öz növbəsində, insanın maddi və mənəvi inkişafına öz töhvəsini verir. İnsanın əməyi nəticəsində istehsal olunan məhsullarda və sosial keyfiyyətin səviyyəsində öz təsirini göstərir. Təbiət insanın mövcudluğunu təmin etməklə bərabər, həmçinin insanın fəaliyyətindəki keyfiyyət və kəmiyyət dəyişməsinə səbəb olur. Təbii resursların zənginliyi və ya qıtlığı, insanların bu nemətləri istehsal etməsinə, bu və ya digər formada təsirsiz ötüşmür. Təbii resurslar, bu və ya digər cəmiyyətlərin sərvətidir. Təbii resursların çox və ya az olması cəmiyyətin inkişafına təsir etməsinə görə müxtəlif fəlsəfi nəzəriyyələr vardır. Bunlardan texnokratiya və texnofobiya nəzəriyyələrinin irəli sürdükləri məsələləri insan-təbiət, təbiət-cəmiyyət, cəmiyyət-təbiət münasibətlərinə şamil etmək olar. Bir sıra filosoflar tərəfindən cəmiyyətin mövcudluğuna, inkişafa, demoqrafik proseslərə və s. ətraf mühitin təsirinin olduğu qeyd edilir. Bununla bərabər insanların həyat fəaliyyətinin formalaşmasına və ixtisaslaşmasına təsir göstərir. Hətta ekologiya, şəxsiyyətin cəmiyyətdə formalaşmasına, əhval-ruhiyyənin yaranmasına, dünyagörüşünə, dünyabaxışına, zövqün səviyyəsinə, insanın tərbiyəsinə, psixoloji durumuna, bir söznən, insanın həyat fəaliyyətinə birbaşa təsir edir. İnsanın bir-birinə olan qayğısının meyarı kimi, məhz təbiət çıxış edir. Elmdə olan bütün kəşflərin hamısının hərəkətverici qüvvəsi və mənbəyi simasında təbiət çıxış edir.
Fəlsəfə tarixinə nəzər yetirsək görərik ki, filosoflar təbiət anlayışına, özünəməxsus tərzdə münasibət bildirmişlər. Antik filosoflar insanı təbiətlə vəhdətdə təsəvvür edirdilər. Və ya aləmin və kosmosun bir hissəsi sayırdılar. Digərləri təbiəti insandan ayırır, və ya insanın idealı kimi qəbul edilirdi. Avropanın antiq fəlsəfəsinin tərənnüm etdiyi fəlsəfi məktəb olan Milet də təbiətin hər bir elementini dünyanın substansiyası və ya substratı kimi qəbul edilirdi. Buna görə də onları sadəlövh materializmin nümayəndələri hesab edirdilər. Efesli Heraklitin ərsiyə gətirdiyi “ Təbiət haqqında” əsərində təbiətdə mövcud olan hadisələrin, birbaşa insanın mövcud olmasıyla əlaqəsi, diqqətə çatdırılır. Təbiət hadisələri, təbiətdə olan elementlər “ Loqos”-la ( yəni əql, qanun, söz) hərəkət nəticəsində münasibət yaradır, sonra bu münasibət ziddiyyətə çevrilir ki, nəticədə mübarizə baş verir. Məhz bu mübarizə sayəsində aləm mövcud olur. Eleya məktəbinin tanınmış nümayəndələrində təfəkkürün varlığa olan münasibəti və varlığın vəhdəti qeyd edilir. Empedokl təbiətin substansiyasının (yəni ilkin səbəbin) təbiətin dörd elementindən, yəni, hava, od, torpaq, su, olması fikrini sübuta yetirir. Ksenofonun deməyinə görə hər şeyin torpaqdan yaranması, hər şey son nəticədə torpağa qayıdması, bir daha bu məktəbin təbiətə olan münasibətini ifadə edir. Anaksaqorun yazdığı “ Təbiət haqqında ” əsərində bütün şeylərin əsasında şeylərin toxumu “ homeomeriya ” –nın olması nəticəsində harmoniya sisteminin mövcudluğu qeyd edilir. Sofistlər məktəbinin görkəmli nümayəndəsi Qorqi “ Təbiət haqqında ” əsərində üç şərtin olmasını aşağıdakı qaydada izah edir; heç bir şey mövcud deyil, əyər mövcuddursa dərk edilməzdir, əyər dərk edilirsə də onu izah və ifadə etmək olmur. Orta əsrlərdə təbiət, daha çox mütəfəkkirlər tərəfindən dini dünyagörüşə əsaslanan, Allahın yaratdığı amil kimi başa düşülürdü. Onların irəli sürdükləri fikirlərə görə insanla təbiətin fərqinin yalnız ruhdan ibarət olması (Qədim dövrdə hətta daşların, qayaların və bitkilərin də ruha malik olması fikirləri mövcud idi) imkan verir ki, yer üzərində yeganə Allah və peyğəmbərdən sonra ağıllı canlının insan olması diqqəti çəkir. Beləliklə demək olar ki, o dövrün bütün filosofları bir mənalı olaraq ruhla təbiət arasında mövcud ziddiyyəti araşdırmaqdan ibarət olmuşdur. Onlar arasında mübarizə gedir, təbii ki, bu mübarizədə təbiət yox ruh qalib gəlir. Təbiət şər qüvvəsi, ruh isə xeyir qüvvəsi sayılırdı. Bu fikirlər daha çox Qərb filosoflarının düşüncələrində öz əksini tapmışdır. Keçid dövrünün Şərq fəlsəfəsində isə daha çox Allahlar arasında gedən mübarizə kimi qələmə verilirdi. İntibah və yeni dövr filosoflarının dünyagörüşlərində, öz sələflərindən fərqli olaraq, təbiət bir fiziki hadisə olaraq mövcud olduğunu və demək olar ki, müxtəlif fəlsəfi cərəyan mövqeyindən, o dövr üçün xarakterik hesab edilən istiqamətdə çıxış etmişlər. Frensis Bekonun (“ idollar”-ında), yəni kabuslarında, təbiətdə olanın, insan şüuru üçün meyar olmasını, konkret misallarla sübuta yetirir. Mağara mühitindən çıxan insanın, mağarada qazandığı təfəkkür və düşüncə tərzini, yerini dəyişdiyi zaman əksər hallarda cəhd göstərərək, mühitə israrla tətbiq olunmasını müşahidə edirik. İnsan xarakterinin təbiətdə olan təbii mühitdə formalaşdığını və cəmiyyətə nümunə kimi sırıdığını, filosof bizim diqqətimizə çatdırmaq istəmişdir. Belə olan təqdirdə azad cəmiyyətdə, azad insan obrazının aktuallığı məsələsini elmə gətirmişdir. İctimai proseslər nəticəsində cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklər fonunda Avropa elmində bir sıra yeniliklər , elmdən və romantizmdən də yan keçmədi. Belə tərzdə inkişaf edən cəmiyyətdə sonralar, belə qənaətə gəlindi ki, təbiətin insana bəlli olmayan tərəflərini öyrənib elmi şəkildə araşdırmaq vacibdir. Alman filosofu Hegel öz fəlsəfəsinin təbiət hissəsində qeyd edir ki, insan təbiətdə mövcud olmaq üçün öz mühitinin hərarətini dəyişməyə məcburdur. Bunun üçün o özünə süni mühit yaratmağa məhkumdur. Bununla o demək istəmişdir ki, cəmiyyət inkişaf etdikcə insan özünə daha çox təbii olmayan mühit yaratmağa çalışır. Beləliklə insan təbiətdən uzaq düşdükcə, təbiət də ondan uzaqlaşır. Onun deməyinə görə əgər insan özünün ağası ola bilmirsə, təbiətin də ağası ola bilməz. Azərbaycan maarifçilərinin parlaq nümayəndəsi Həsən bəy Zərdabi “ Torpaq, su və hava ” əsərində insanı təbiətin bir hissəsi kimi qəbul edirdi. Onunla həmfikir olan maarifçi Mirzə Fətəli Axundov bütün kainatın bir vahid, eyni zamanda qadir, kamil və geniş varlıqdan ibarət olması fikrini irəli sürür.
Nəhayət XX-XXI-ci əsrlərdə elm və müasir texnologiyalar həddən artıq, çox böyük sürətlə inkişaf etməyə başladı ki, bu da öz növbəsində insanın, təbiətə olan münasibətini dəyişdirdi. Belə ki, təbii resurslardan səmərəli istifadə etmək üçün, elmin bir sıra nailiyətlərini istiqamətləndirirlər. Təbiətin istismarında ekologiyaya az zərər verən yeni texnologiyaların yaranmasına diqqət artırıldı. Lakin təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, inkişafda olan və inkişafa qədəm qoyan ölkələrdə təbiətə olan qayğı və münasibət, inkişaf edən ölkələrlə bir çərçivəyə sığmır. Təbiətə olan münasibəti köklü olaraq dəyişmək, təbii resursların istismarına ehtiyatla yanaşmaq, təbiətlə insanın münasibətinə yenidən baxıb, fərqli tərzdə diqqət və təxirəsalınmaz tədbirlərin həyata keçməsini təmin etməyi nəzərdə tutur. Bunun nəticəsi olaraq ekologiya elminin inkişafını qeyd etmək olar. Bu elmin müxtəlif sahələrinin yaranması və bu sahələrdə yeni nailiyyətlərin, cəmiyyətə tətbiq edilməsidir. Təbii mühit anlayışı bu qəbildən olan istiqamətin tədqiq olmasıdır. Buna yaxın olan təbii şərait, coğrafi mühit, biosfer anlayışlarına fəlsəfi yanaşıb fərqləndirmək lazımdı. Təbii mühit, bir sözlə insan müdaxiləsi olmadığı və dəyişdirmədiyi təbiət başa düşülür. Təbii şərait cəmiyyəti əhatə edən təbiət başa düşülür. Atmosferin bir hissəsinə biosfer deyilir. Burada biosfer insan və cəmiyyətin, canlıların yaşamasını şərtləndirən sahədir. Biosfer bizi əhatə edən əlverişli mürəkkəb bir sistemdir. “ Təbii mühit ” cəmiyyətin inkişafının tarixi boyu, müxtəlif mərhələlərdə, cəmiyyətin mövcudluğunu təmin edən ətraf şərait başa düşülür. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq bu məfhuma bir az da geniş məzmun verilmişdi. İlk növbədə yeni texnologiyalar vasitəsi ilə insan və cəmiyyətin günəş sistemində, həmçinin elmə məlum olan digər sistemlərdə mövcud olan təbii şərait nəzərdə tutulur. Məlumdur ki, cəmiyyət təbii mühit, təbii şərait, coğrafi mühit, biosfer olmadan yaşaya bilməz. Biosfer canlı orqanizmlərin mövcudluğunu təmin etməklə bərabər, həm də onların həyat fəaliyyətini şərtləndirən amildir, əsasdır. Biosfer atmosferin müəyyən bir hissəsini təşkil etməklə bərabər, digər təbəqələrlə müqayisədə (hidrosfer, litosfer və s.) , mürəkkəb struktura malikdir. Bununla belə biosfer digər təbəqələr olmadan mövcud ola bilməz. Bizi əhatə edən aləmdə, hələ ki elmə məlum olan günəş sistemində təbii mühitin, cəmiyyət üçün ən əlverişlisi, hal-hazırda yaşadığımız Yer planetidir. Biosferdə gedən proseslər, bu proseslərin qanunauyğun xarakter daşıması, cəmiyyət üçün hələ uzun müddət tədqiqat obyekti olacaqdır. Elmlərin istənilən sahədə nəyəsə nail olması, cəmiyyət fəaliyyətini təmin etmək və dinamikliyin mövcud olmasını dərk edərək münasibətlərin tənzimlənməsinə sövq edir. Biosferə, cəmiyyətin intensiv müdaxiləsi, təbii mühitdə bəzi dəyişikliklərin baş verməsinə mahiyyət və keyfiyyət baxımından yanaşmanı aktual edir. Mövcud problemin həlli, təbii ki onu dərk etməkdən keçir. Bu istiqamətdə filosoflar həqiqətin meyarının insanın təbiətə münasibəti ilə ölçməsini qeyd edirlər. Bu ona dəlalət edir ki, təbiət, tam olaraq insan düşüncəsinin bir mövcudluq formasıdır. Biosfer insanın özünü həm bioloji, həm də sosial edir. Bu özü-özlüyündə dəqiq, nizamlı olan hərəkətdir, cəmiyyətlə təbiət münasibətini tənzimləyən, insan ağlına sığmayan bir mühitidir, qanunauyğunluqdur. Biosfer tərkibindəki elementlərin müəyyən xassə və xüsusiyyətlərinin bir-birini əvəz edərək tamamlanmasını, filosoflar orqanizmlərin həyat fəaliyyətinin harmoniyası kimi qələmə verirlər. Bu harmoniyaya hər bir elm, və ya həyat sahəsi öz tövhəsini verir. Məsələ ondadır ki, nəticədə insan öz həyatını təbiətin hesabına dəyişdirir, yaxşılaşdırır. Bu isə cəmiyyətin mövcud inkişafını stimullaşdırır. Əgər cəmiyyət, elm-texnoloji vasitələrlə təbiətin mövcudluğunu stimullaşdırırsa onda, bioloji olan mühitin daralmasının, azalmasının, qarşısının almasını müşahidə edərik.
Təbiət-cəmiyyət münasibətlərini müxtəlif istiqamətlərdə araşdırmaq olar. Bu münasibətlər çox şaxəlidir. Təbiət insan üçün öncə təbii şəraitdir. İnsan, təbiət üçün digər canlı orqanizmlər kimi onun bir hissəsidir. Digər canlılardan fərqli olaraq sosial varlıqdır. Deməli canlı və sosial varlıqdır. Sosial varlıq olaraq insan üçün təbiət, onun fəaliyyətinin məkan sahəsini təşkil edir. Burada birinci məsələ insanın bu məkanda mövcudluğunun əsası olmaqla yanaşı, fəaliyyətinin məzmunudur. Belə yanaşma daha genişdir. İkinci yanaşma isə fəaliyyətin konkret münasibətini xarakterizə edir. Burada insanın təbiətlə münasibəti idrakı səviyyədə baş verir. İnsan hər vəchlə təbiəti daha dərindən və yaxından tanımağa başlayır. Bu istiqamətdə öz fəaliyyətini tənzimləyir. Fəlsəfənin əsas mövzusu məhz təbiətdir və təbiətdə baş verən hadisələrdir. Təbiəti araşdırmağa çalışan insan həyatın bütün sahələrində irəliləyişə və elmin inkişafına nail olur. Bununla insan təbiət vasitəsilə bir tərəfdən dünyanı dərk etməyə, digər tərəfdən, həyatını mənalı etmək üçün addımlar atır. Beləliklə insan öz münasibətini qeyd olunan maraqlar üzərində qurur. Üçüncü yanaşmada insan, artıq həyatda atılan bütün addımların meyarı kimi təbiəti seçir. İnsanlar arasında, insanın təbiətə olan münasibətində mövqe qeyri-adi, fövqəltəbii və ya onlar üçün, təbii qanunauyğun xarakter daşıyır. İstənilən mövzuda təbiətin füsunkarlığı və əlçatmazlığı qeyd edilir və sübuta yetirmək üçün təşəbbüs göstərilir. Mənəviyyat zənginliyi üçün mənbə rolunu oynayır. Dördüncü yanaşmada, insan təbiət münasibətlərində, təbiətin əbədi olması əvvəllər qeyd edilsə də, artıq təbii mühiti, zaman keçdikcə tükənə biləcəyinə dair fikirlər formalaşmağa başlayır. Burada insandan təbiətlə münasibətdə, daha çox məsuliyyət və diqqət tələb edilir. Bu münasibət insanın təkcə bioloji varlıq olaraq mövcudluğunu deyil, həmçinin , mənəviyyat kasadlığını dəf etməkdən ötəri həyati məsələdir. Gələcəyə nikbin baxmaq üçün arxı-vacib bir məsələdir. Ənənəyə hörmət, gələcəyə zəmin yaratmaq zəruriyyətindən irəli gələn bir vacib məsələ və borcdur. Dünya dəyişir və bu dəyişikliyə uyğun olaraq insanların və cəmiyyətlərin münasibəti də, müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq təbiət-cəmiyyət münasibətlərdəki məsələyə, korrektə etməyi özündə əks etdirir.
Elmi ədəbiyyatın təhlili və cəmiyyət-təbiət münasibətlərinin müasir vəziyyəti təbii mühitin mühafizənin əsas prinsiplərini yerinə yetirilməsini zəruri edir:
1. Regional xüsusiyyətlərin nəzərə alınması prinsipi. təbii resusrslardan istifadə zamanı regional qaydaların nəzərə alınmaması təbii ehtiyyatların azalmasına səbəb olur. Deməli, insan-təbiət münasibətlərində yerli şərait, müəyyən bö lgədə təbii ehtiyatların konkret ehtiyatı, daha dəqiq desək, regional xüsusiyyətləri diqqətdə olmalıdır.
2. Komplekslilik prinsipi. Məsələn, hidrosferin çirklənmədən mühafizəsiı həmin hövzələrdə yaşayan müxtəlif canlıların da mühafizə edilməsi deməkdir. Meşələrin yaranması ilə hidroloji rejimin sabit saxlanması, eyni zamanda su eroziyasından torpağın qorunması və həmin torpaqlardan mineral duzların yuyulmasının qarşısının alınması deməkdir. Yaxud, bəzi meşə quşlarının və həşərat yeyən quşların mühafizəsi meşələrin ziyanvericilərdən müəyyən dərəcədə qorunması deməkdir.
3. İqtisadi maraqların ekoloji maraqlarla uzlaşdırılması prinsipi. Tropik arealda ekoloji zəncir haqda bilgilər, yırtıcı heyvanlarla onların qurbanları arasındakı dinamikanın qanunauyğunlu dərk edilməsi, təbii obyekti başqa bir təbii obyekt ilə mühafizə etmək ilə müəyyən tədbirlərin həyata keçirilməsinə şərait yaradır. Bir təbii obyektin mühafizəsi digər təbii obyektin təsərrüfat maraqları ilə ziddiyətə səbəb olur. Məs. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin çəkilməsi bəzi insanların təsərrüfat maraqları ilə ziddiyətə səbəb olub. Bu zaman hər hansı bir təbii obyektin mühafizəsi digər obyektin təsərrüfat maraqları ilə uzlaşdırılmalı və bu cəmiyyət-təbiət münasibətləri əsas götürülməlidir. Cəmiyyət-təbiət münasibətlərinə mövzu və hadisələr arasındakı çoxcəhətli əlaqələri inkar edən sahə maraqları baxımından yanaşma, həm hüquqi, həm də mənəvi cəhətdən düzgün deyil. Cəmiyyət-təbiət münasibətləri təbii mühitdən istifadə və təbiəti mühafizə insanın iki əsas fəaliyyətini özündə etiva edir.
Cəmiyyət-təbiət münasibətlərinin ekoloji hüquqi statusunun formalaşması – təbiətdən istifadə və ətraf mühitin mühafizənsinə nail olmaqdan ibarətdir. Cəmiyyət-təbiət münasibətlərinin ekoloji-hüquqi statusunun formalaşmasında tələbat və adaptasiya əsas rol oynayır. Ətraf mühitlə əlaqə prosesində insanın əsas xüsusiyyətlərinin öyrənilməsində antropoloji və sosial-ekoloji tədqiqatlar əsas rol oynayır. Tədqiqatçılardan L. V. Maksimova insanın xarakterik xüsusiyyəti – tələbat və adaptasiya qabiliyyətinə baxmışdır. Tələbat – insanın fəaliyyəti və inkişafı zamanı zəruri olan hansısa ehtiyacları əhatə edir. İnsanın təbii mühitin vəziyyətindən asılılığını əks etdirən tələbat ehtiyaclan, ətraf mühitə münasibətdə insanın fəallığının mənbəyi, onun davranışının tənzimləyicisi olan təfəkkürünün hiss, iradəni əsas götürür. İnsanının ehtiyacı müxtəlif məsələlərdən asılı olaraq öz funksiyasına görə müxtəlif səviyyəyə bölünür. İnsan tələbatı –ehtiyacı özünəməxsus ierarxiya təşkil edir. Cəmiyyətin bioloji tələbatı zamanı canlıların bioloji tələbatı ilə oxşarlıq eynilik təşkil edir. Ətraf mühitə insanın adaptasiyasında onun irsiyyət və dəyişkənlik keyfiyyəti mühüm rol oynayır. İnsanın təbii mühitə adaptasiyasında, ətraf mühitin yaşayış üçün ekoloji cəhətdən, lazımi şərait mühüm rol oynayir. İnsanın ətraf təbii mühitə adaptasiyası əsasdır. Bəşər tarixində insanlar öz fəaliyyətləri ilə təbiətə göstərdikləri təsirin mənfi nəticələri ilə həmişə qarşılaşmalı olmuşlar. Lakin, onlar təbiətlə öz münasibətlərini nizamlamağın zəruri olduğunu başa düşənədək uzun bir tarixi yol keçmişlər. Daha doğrusu insan-təbiət münasibətlərinin ekoloji – hüquqi statusunun formalaşması və bu statusun insanlar tərəfindən dərk edilməsi, uzun bir tarixi dövrün məhsuludur.

Ədəbİyyat
1. Ağayev T.D. Əhmədov Ş.Ə. Xəlilov T.A..Ekoloji təhlükəsizlik. Sumqayıt.2013
2. Abduləzimova A.F. Məktəbəqədər müəssisələrdə yaş dərəcələri üzrə aparılan tərbiyə işinin məzmunu, forma və metodları. Azerbaijan State Pedagogical University (ASPU) (İKT Mərkəzi)
3. Məmmədəliyeva S. Məmmədov N. Mədəniyyət. Ekologiya və təhsil.Bakı.1999.
4. Məmmədəliyeva S. Məmmədov N. Ekologiya və texnika. Bakı.1998.
5. Mustafayeva G.E.Davamlı ekoloji-iqtisadi inkişafın təbii resurs faktorunun azərbaycan modeli. Azerbaijan State University of Economics (UNEC) (Ətraf mühitin mühafizəsi və iqtisadiyyatı)
6. Əhmədova S.Z.Qlobal ekoloji problemlər və proqnozlaşdırma Ganja State University (GSU) (Deanery)
7. Xəlilov T. Zeynalova M. Qlobal Ekoloji problemlər. Bakı. 2014
8.Горелов А.А. Социальная екология. М.2008
9. Чередничко А.В. Возобновляемые источники энергии. Рудний 2004
10. Баранов Н.Н. Нетрадиционные источники и методы преоброзований енергии. М.2012 Издательство МГУ
11.Данило Маркович. Социальная екология. М.1997.

Açar sözlər: coğrafı mühit, təbiət və cəmiyyət, insan faktoru və ekologiyanın fəlsəfi təhlili, ekologiyanın fəlsəfəsi.

Философские аспекты взаимосвязи природы и общества.
Резюме
Азад Джафаров
В данной статье предоставлен обобщённый анализ различных философских знаний. Научно-философские мысли в социальной экологии направлены на решение существующих проблем общества. Даётся философское разъяснение понятий биосферы, техносферы и ноосферы во взаимосвязи природы и общества. Исследуется существующее влияние новых технологий на отношения человек-общество, человек-природа, общество-природа в сфере философии экологии в современном мире. Объясняется человеческий фактор в естественной среде, а также роль географической среды в развитии общества.

Philosophical aspects of the relationship between
nature and society.
Summary
Azad Jafarov
This article is about overall analysis of various philosophical knowledge. Scientific philosophical thoughts in social ecology are directed at the solution of the existing problems of society. There is a philosophical explanation of the concepts of the biosphere, the techno sphere and the noosphere in the relationship between nature and society. In the modern world the existing influence of new technologies on the relations man-society, man-nature, society-nature in the sphere of ecology philosophy is investigated. The role of the human factor in the natural environment as well as the geographical environment in the development of society is explained.

“GEOSTRATEGİYA” jurnalı №01 (49) YANVAR-FEVRAL 2019

FƏLSƏFƏ

MİRZƏ FƏTƏLİ AXUNDZADƏNİN YARADICILIĞINDA FƏLSƏFƏ MƏDƏNİ DƏYƏR KİMİ

Sabir Behbudov
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
13.09.2021

Müslüm Nəzərov
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
20.05.2021

Müslüm Nəzərov
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
Pedaqogika .

Hüseyn bin Məsud bin Muhəmməd əl-Bağavinin yaradıcılığı

Gülağa İsmayılov
AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına
Əlyazmalar .

Müasir cəmiyyətin intellektual inkişafında təhsil fəlsəfəsinin rolu

Müslüm Nəzərov
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Azərbaycan .

SOYQIRIM ANLAYIŞINA SOSİAL-FƏLSƏFİ YANAŞMA

Vüsalə Gülmalıyeva
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunin .

Təhsil islahatlarının təkamülü

Azad Cəfərov
Azərbaycan Dövlət Neft Sənaye Universiteti “İctimai .

KORONAVİRUS (COVİD 19) PANDEMİYASI CƏMİYYƏTDƏ BÖHRAN FAKTORU KİMİ

Vəfa Nağıyeva, BDU Gender və Tətbiqi Psixologiya kafedrası, .

Феномен идентификации как процесс самоопределения человека

Фаиг Алиев, Азербайджанский государственный университет нефти и промышленности, .

Yaspers fəlsəfəsində ünsiyyət ekzistensiya kimi

Aynurə Əhmədova
Bakı Slavyan Universitetinin müəllimi, doktorant

“SİVİLİZASİYALARIN TOQQUŞMASI” NƏZƏRİYYƏSİ VƏ QƏRB-İSLAM MÜNASİBƏTLƏRİ

Toğrul Salmanzadə, Bakı Dövlət Universiteti

DƏYƏR ANLAYIŞININ MAHİYYƏTİNƏ DAİR

Vəfa Rəcəbli, Bakı Dövlət Universiteti

Təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin fəlsəfi aspektləri

Azad CƏFƏROV, ADNSU, Fəlsəfə doktoru, dosent

Mədəniyyətlərarası dialoq və Azərbaycançılıq

Ceyhun Əhmədov, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi, Mədəniyyət üzrə Elmi-Metodiki .

24 Elmi Tədqiqat Növü və Onların Xüsusiyyətləri

Thetədqiqat növləri elmi Əsas olanlar fərqli meyarlara görə təsnif edilə bilər: tədqiqatın məqsədi, istifadə olunan məlumat növü, tədqiqat obyektinin biliyi, dəyişənlərin manipulyasiya dərəcəsi və ya elm sahəsinə görə.

Tədqiqatlar, insanlar, mədəniyyət və cəmiyyət haqqında biliklər daxil olmaqla, biliklərin yaxşılaşdırılması üçün sistematik bir şəkildə həyata keçirilən hər hansı bir yaradıcı işi əhatə edir; bu məlumatlar daha sonra yeni tətbiqlərdə istifadə edilə bilər.

Müxtəlif tədqiqat növləri həqiqətləri müəyyənləşdirmək və təsdiqləmək, əvvəlki işlərin nəticələrini təsdiqləmək, yeni və ya mövcud problemləri həll etmək, teoremləri dəstəkləmək və ya yeni nəzəriyyələr inkişaf etdirmək üçün istifadə olunur. Məqsəd və mənbələrdən asılı olaraq istintaq növünə qərar veriləcəkdir.

Tədqiqatlar nəticəsində əldə edilən bilik və kəşflərin etibarlı və etibarlı olması üçün elm adamları elmi metodun addımlarını izləyirlər; sual, müşahidə, fərziyyə, təcrübə, məlumat təhlili və nəticələr.

Məqsədə uyğun tədqiqat növləri

– Tətbiqi tədqiqat

Tətbiqi tədqiqat dedikdə praktik problemləri həll etməyə çalışan tədqiqat və elmi tədqiqatlar nəzərdə tutulur. Buna görə də məqsədi problemləri həll etmək üçün tətbiq edilə bilən məlumat tapmaqdır.

Tətbiqi məlumatlar, bu bilikləri bilmək üçün bilik əldə etmək yerinə, gündəlik problemlərin həllini tapmaq, xəstəlikləri müalicə etmək və yenilikçi texnologiyalar inkişaf etdirmək üçün istifadə olunur.

Bu tədqiqat növü müəyyən məqsədlər üçün yığılmış nəzəriyyələrin, biliklərin, metodların və metodların bəzi hissələrindən istifadə edir.

Ümumiyyətlə empirik metodologiyalardan istifadə olunur. Tədqiqatlar real dünyada aparıldığından, ciddi tədqiqat protokollarının tez-tez rahatlaşdırılmasına ehtiyac var.

Məsələn, tətbiqi tədqiqatlar aşağıdakı yolları araşdıra bilər:

• Kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalını yaxşılaşdırın.
• Müəyyən bir xəstəliyi müalicə edin və ya müalicə edin.
• Evlərdə, ofislərdə və ya nəqliyyat növlərində enerji səmərəliliyini artırın.

Tətbiqi tədqiqat nümunəsi

“Argentinalı kişilərdə və qadınlarda cinsi məmnuniyyəti qiymətləndirmək üçün tətbiq oluna bilən bir miqyasın hazırlanması”(Jurgenson, Espinosa, & Álvarez, 2008).

Bu işin məqsədi Argentinalı qadın və kişilərin cinsi məmnuniyyətinin qiymətləndirilməsi üçün etibarlı və etibarlı bir tərəzi inkişaf etdirmək idi.

Bu məqsədlə, araşdırmaya qatılan 200 şəxs (120 kişi və 80 qadın) arasında “yaxşı cinsi əlaqə” olaraq qəbul edilənin psixoloji mənaları öyrənildi.

“Adlı cinsə bölünmüş bir anketin tətbiqi ilə etno-psixoloji bir iş üsulu istifadə edildi.Yaxşı bir cinsi əlaqə”.

– Əsas istintaq

Həm də fundamental tədqiqat və ya təmiz araşdırma kimi tanınır. Bir elm adamının elmi bir suala marağı və ya marağı ilə aparılan bir araşdırma.

Bu tip tədqiqatların məqsədi bilik əldə etməkdir, praktik və ya problemləri həll edə biləcəyi nəzərə alınmır.

Əsas motivasiya bir şəxsin biliklərini genişləndirmək, xüsusən bir şey yaratmaq və ya icad etmək deyil. Əsas tədqiqatlar nəticəsində ortaya çıxan kəşflərin açıq və ya kommersiya dəyəri yoxdur.

Əsas elmi araşdırmalar aşağıdakı kimi suallara cavab axtara bilər:

• Kainat necə başladı?
• Proton, neytron və elektron nədən ibarətdir?
• Küf suşları necə çoxalır?
• Meyvə milçəklərinin xüsusi genetik kodu nədir?

Əsas tədqiqat nümunəsi

“Antioksidanlar laboratoriya siçovullarında şişlərin böyüməsini və invaziv xüsusiyyətlərini sürətləndirir”(NCI, 2015).

Laboratoriya siçovullarında aparılan son tədqiqatlar göstərir ki, antioksidanların pəhriz əlavəsi kimi istifadəsi, şişlərin azalmasına kömək etmək əvəzinə, sürətlənmiş böyüməsini və metastazını artırır.

Bu tədqiqatların nəticələri xərçəng tarixçəsi olan xəstələr və şişli insanlar antioksidanlarla qida əlavələri qəbul etməkdən çəkinməlidir.

İstifadə olunan məlumatlara görə

– Keyfiyyətli tədqiqat

Geniş bir baxımdan, bütün araşdırmalar iki qrupa bölünə bilər: keyfiyyət və ya kəmiyyət. Keyfiyyətli araşdırma inanclar, mənalar, atributlar və simvollar kimi riyazi olaraq ölçülməsi çətin və ya qeyri-mümkün olan fenomenlərdən bəhs edir.

Keyfiyyətli tədqiqatçılar insan davranışları və bu davranışları idarə edən səbəblər barədə dərindən bir anlayış toplamağa çalışırlar.

Keyfiyyətli metodlar qərarın niyə və necə verildiyini araşdırır, nəinki, harada və nə vaxt olduğu kimi.

Keyfiyyətli tədqiqat nümunəsi

“Cinsi zorakılığa məruz qalan qadınlar üzərində keyfiyyətli araşdırma”(Muñoz-Cobosa və başqaları, 2006).

Bu tədqiqatın məqsədi gender zorakılığına məruz qalan və prioritet baxım mərkəzlərində müalicə olunan müxtəlif qadınların təcrübələrini təhlil etməkdir.

Bu qadınların müalicə olunduğu şəhər sağlamlıq mərkəzləri və qurban olduqları şiddət növü ilə bağlı bir araşdırma aparılır.

Seqmentasiya yaşa, sui-istifadə tezliyinə və təcili yardım otaqlarında diaqnozlara və konsultasiyaya görə aparılır.

– Kəmiyyət araşdırması

Kəmiyyət araşdırması hər hansı bir hadisənin statistik, riyazi və ya hesablama üsulları ilə sistematik və empirik araşdırmalarına aiddir.

Bu tədqiqatın məqsədi fenomenlərlə əlaqəli riyazi modelləri, nəzəriyyələri və / və ya fərziyyələri inkişaf etdirmək və istifadə etməkdir.

Bu tədqiqat ümumiyyətlə modellərin, nəzəriyyələrin və fərziyyələrin yaranması, alətlərin və ölçü metodlarının inkişafı, dəyişənlərin manipulyasiyası və təcrübə nəzarəti, nəticələrin qiymətləndirilməsi və empirik məlumatların toplanması kimi elmi metodlardan istifadə edir.

Kəmiyyət Tədqiqat Nümunəsi

“Problemli uşaqları olan ailələr üzərində iş”(Herrero, 2017)

Bu işdə ailəni müəyyən bir psixoloji və sosial vahidlərə sahib fərdlərdən ibarət olan açıq bir sistem olaraq analiz edir. Ailənin hər bir üzvünün davranışını və qalanlara necə təsir etdiyini qiymətləndirin.

Kəmiyyət təhlili ailələrin gündəlik həyatına təsir edən fərqli vəziyyət və hadisələrə və evdəki pis idarəetmə hallarına yol açan dəyişənlərə aiddir.

Tədqiqat obyektinin biliklərinə görə

– İzahlı tədqiqat

İzahatlı tədqiqat, istər fiziki, istərsə də sosial olaraq, araşdırma obyekti olan hadisələrin, şərtlərin və ya hadisələrin səbəblərini müəyyənləşdirməyə çalışır.

Məqsəd bir hadisənin niyə baş verdiyini, baş verdiyi şərtləri və dəyişənlər arasında mövcud ola biləcək əlaqəni əsaslandırmağa yönəlmişdir.

Bu tədqiqat növü digər sahələrlə aparılan araşdırmalardan daha quruluşludur. İzahatlı tədqiqatların məqsədi tədqiqat, təsvir, əlaqələndirmə və ya əlaqəni əhatə edir.

İzahlı tədqiqat nümunəsi

“Universitet təhsillərini buraxma problemi” (Cabrera, et al. 2006)

Bu iş bəzi karyeralarda% 50-ə çatan universitet təhsillərini buraxma fenomenini təhlil edir. Bu tədqiqatın əsasını İspaniyadakı müxtəlif universitetlərin buraxma nisbətlərinin təhlili təşkil etmişdir.

Bu tədqiqatın nəticələri sayəsində münaqişənin tərifini, ən çox ehtimal olunan səbəbləri, fenomenin izah edilə biləcəyi modelləri və mümkün həll yollarını ehtiva edən nəzəri bir profil əldə edildi.

– Təsviri tədqiqat

Təsviri tədqiqat dedikdə, müəyyən bir fərdin, vəziyyətin və ya qrupun xüsusiyyətlərinin dəqiq portretini təqdim edən tədqiqatlar nəzərdə tutulur. Təsviri tədqiqat həm də statistik tədqiqat kimi tanınır.

Bu tədqiqatlar, mövcudları təsvir etmək, bir şeyin nə qədər baş verdiyini təyin etmək və məlumatları təsnif etməklə yeni mənaları tapmaq üçün bir yoldur.

Bir sözlə, təsviri araşdırma saymaq və öyrənmək mümkün olan hər şeylə əlaqədardır, buna görə də bu elementlərlə əlaqəli insanların həyatına təsir göstərir.

Bir şəhərdə uşaqları təsir edən ən çox görülən xəstəliyi tapmaq bir nümunə ola bilər. Araşdırmanı oxuyan bu xəstəliyin qarşısını almaq üçün nə edəcəyini bilə biləcək və bunun sayəsində daha çox insanın sağlam bir həyat sürməsini təmin edəcəkdir.

Təsviri tədqiqat nümunəsi

“Amerika sakinlərinin xüsusiyyətləri”(Dalles, 2012).

Amerika əhalisi müxtəlif insan qruplarından ibarətdir. Qitənin ilk sakinləri bu əraziyə Berinq boğazından gələn aborigenlər idi.

Bu sakinlər qrupları, böyük sivilizasiyalara çevrilənə qədər inkişaf edirdilər. Christopher Columbusun Amerikaya gəlişi ilə qitəni qəti şəkildə təsir edən bir müstəmləkəçilik prosesi başladı.

Bu dövrdə Amerikaya gələn millətlər arasında İspan, Portuqal, İngilis, Fransız və Hollandiyalılar da var.

Amerikanın etnik və linqvistik müxtəlifliyi, fəth vaxtından bəri qitəyə gələn mühacir sayına görədir.

– Kəşfiyyat istintaqı

Dəqiq müəyyənləşdirilməmiş bir problem üçün araşdırma tədqiqatı aparılır. Kəşfiyyat tədqiqatı ən yaxşı tədqiqat dizaynını, məlumat toplama metodunu və mövzu seçimini müəyyənləşdirməyə kömək edir.

Kəşfiyyat tədqiqatlarının nəticələri ümumiyyətlə təkbaşına qərar qəbul etmək üçün faydalı deyildir, lakin müəyyən bir vəziyyətlə əlaqədar əhəmiyyətli bir fikir verə bilərlər. Əlavə olaraq, tədqiqat tədqiqatları ümumiyyətlə ümumi əhali üçün ümumiləşdirilə bilməz.

Bu istintaq növü ola bilər:

• Qeyri-rəsmi, ədəbiyyatın nəzərdən keçirilməsi, istehlakçılar, işçilər, idarəedicilər və ya rəqiblərlə qeyri-rəsmi müzakirələr kimi keyfiyyət yanaşmaları kimi ikincil məlumatlara etibar etmək.
• Rəsmi olaraq, dərin müsahibələr, fokus qrupları, nümunə işləri və ya pilot tədqiqatlar yolu ilə.

Tədqiqat nümunəsi

“Fahişəlik və qadın alveri ilə bağlı istintaq”(TORRES & TRIVIÑO, 2013).

Bu araşdırma yerli və beynəlxalq səviyyədə cinsi istismar məqsədləri üçün fahişəlik və qadın alveri ilə əlaqəli qanuni tənzimləmələri təhlil edərək təsvir edən insan hüquqları və gender fərqləri perspektivlərindən başlayır.

Qadının cinsi istismarı fenomeninin baş verdiyi siyasi, sosial və iqtisadi konteksti, yoxsulluğun feminizasiyası, cinslər arasındakı iqtisadi fərqlər kimi bu peşənin həyata keçirilməsinə səbəb olan səbəbləri araşdırmağa çalışır. və sosial bərabərsizlik.

Dəyişənlərin manipulyasiya dərəcəsinə görə

– Eksperimental tədqiqat

Eksperimental tədqiqat, hadisələri proqnozlaşdırmaq və idarə etmək, seçilən dəyişənlər arasındakı ehtimal və səbəbi araşdırmaq məqsədi ilə obyektiv, sistemli və nəzarətli bir araşdırmadır.

Ən sadə eksperimental araşdırmaya iki dəyişən və iki iştirakçı qrupu daxildir:

• İki dəyişən (müstəqil dəyişənlərə qarşı asılı dəyişənlər) – IV proqnozlaşdırıcı dəyişkəndir, DV isə nəticə dəyişənidir. Tədqiqatçılar DV-yə təsirini öyrənmək üçün IV-ni idarə edir və izləyirlər.

İki qrup iştirakçı (nəzarət və eksperimental):

• Təcrübəyə başlamazdan əvvəl tədqiqatçı təsadüfi olaraq nümunəsini iki fərqli qrupa verir: nəzarət qrupu və eksperimental qrup. Nəzarət qrupu IV manipulyasiya almır (müalicə edilmir), təcrübə qrupu isə IV manipulyasiya alır.

Yəqin ki, ən böyük üstünlüyü səbəb və nəticə əlaqələrini qurmasıdır. Digər tərəfdən, mənfi cəhətləri arasında süni, etik olmayan və praktik olmadığı da var.

Eksperimental tədqiqat nümunəsi

“Project M.A.R.T.E” (Bluck, 2003).

NASA alimləri tərəfindən İspaniyanın Astrobiologiya Mərkəzi ilə birlikdə aparılan bu araşdırma, Marsın alt qatına bir qazma missiyasını simulyasiya etməyə çalışdı.

İstintaq üç il davam etdi və canlı mikroorqanizmlərin və suyun tapılıb tapılmadığını müəyyənləşdirmək üçün standart texnologiyadan istifadə edərək 150 metrlik bir qazma işini simulyasiya etməyi bacardı.

– Yarı eksperimental tədqiqat

Yarım eksperimental tədqiqat işləri dəyişənlərin ciddi nəzarəti altında deyil, səbəb-nəticə əlaqələrini qurur. Sosial tədqiqatlar üçün çox faydalıdır.

Bu tip dizayn ən azı bir müstəqil dəyişənin manipulyasiyasına səbəb olan təsiri və ya bir və ya daha çox asılı dəyişənlə əlaqəsini müşahidə etməyə imkan verir.

Kвазi-eksperimental tədqiqatlardakı fərdlər bütöv qruplarla əlaqələndirilir; yəni müstəqil olaraq meydana gəlmişlər və ya ortaya çıxmışlar, buna görə tədqiqatçı bu dəyişəni manipulyasiya etmir.

Yarı eksperimental tədqiqat nümunəsi

“Bask münaqişəsində siyasi zorakılığın qarşısının alınması üçün bir proqramın qiymətləndirilməsi: empatiya, qəzəb nəzarəti və sülhün tərifi qabiliyyətinə təsirlər”. (Garaigordobil, M. 2012).

Tədqiqat yarı eksperimental bir dizayndan istifadə etdi. Nümunə hər iki cinsin 15 ilə 17 yaş arasındakı yeniyetmələrdən ibarətdir.

Proqramın məqsədi siyasi şiddət qurbanlarının məlumatlılığını artırmaq, insan haqlarına hörməti təşviq etmək və şiddətin qarşısını almaq idi. Müdaxilə 3 ay ərzində həyata keçirilən 10 seansdan ibarət idi.

Nəticələr bu proqramın empati, hirs idarəçiliyi və barışıq zorakılığını təyin etmə qabiliyyətini artırdığını göstərdi.

– Eksperimental olmayan tədqiqat

Eksperimental olmayan tədqiqatlar hadisələri təbii mühitdə yarandıqda müşahidə etmək və sonra analiz etməkdən məsuldur.

Digər dəyişənlərə təsir etmək üçün dəyişənlərlə qəsdən manipulyasiya edilmədən aparılan bir iş növüdür. Sistemli və empirikdir. Tədqiqatçı vəziyyət yaratmır, mövcud olanları müşahidə edir.

Bu tədqiqat növündə müstəqil dəyişənlər meydana gəlir və onları idarə etmək mümkün olmur, tədqiqatçı bunlar üzərində birbaşa nəzarəti aparmır və bunlar artıq baş verdikləri üçün təsir edə bilməzlər, eyni şəkildə onların nəticələri.

Eksperimental olmayan tədqiqat nümunəsi

“Alkoqol istehlakının insan reflekslərinə təsirini təhlil edin”, eksperimental olmayan bir yanaşma altında edilən bu işə aşağıdakı şəkildə yaxınlaşmaq olar:

– Tədqiqatçı müxtəlif alkoqollu insanların olduğu yerlərdə iştirak etməli olardı.

– Nümunə yüksək, orta və az miqdarda alkoqollu içki qəbul etmiş şəxslərə və həmçinin alkoqol qəbul etməmiş şəxslərə əsaslanır.

– Hər bir fərdin reflekslərinin keyfiyyətini ölçər, müqayisələr aparar və alkoqollu içkilərin istehlakının insan reflekslərinə təsirlərini müəyyənləşdirərdi.

– Korrelyasiya tədqiqatı

Korrelyasiya tədqiqatı, mütləq bir səbəb və nəticəni təyin etmədən, iki və ya daha çox dəyişən arasındakı əlaqələrin sistematik araşdırılmasına və ya statistik tədqiqatına aiddir.

Əsasən təcrübə manipulyasiyasına asanlıqla borc verməyən iki və ya daha çox dəyişən arasında bir əlaqə / assosiasiya / korrelyasiya qurmağa çalışır.

Məsələn, “musiqi dinləmək qan təzyiqi səviyyəsini aşağı salır” fərziyyəsini yoxlamaq üçün araşdırma iki yolla aparıla bilər:

• Eksperimental: nümunələri qruplaşdırın və bir qrupun musiqisini dinləməsini təmin edin və sonra qan təzyiqi səviyyələrini müqayisə edin.
• Anket: insanlardan nə hiss etdiklərini və nə qədər musiqi dinlədiklərini soruşun və sonra müqayisə edin.

Bu növ tədqiqatın həm üstünlükləri, həm də mənfi cəhətləri var. Bəzi üstünlüklərə aşağıdakılar daxildir:

• Eyni zamanda bir neçə fəndən daha çox məlumat toplaya bilmək.
• Dəyişənlərin geniş spektrini və onların qarşılıqlı əlaqələrini öyrənə bilmək.
• Laboratoriyada asanlıqla istehsal olunmayan dəyişənləri öyrənin.

Digər tərəfdən, bəzi çatışmazlıqlara aşağıdakılar daxildir:

• Korrelyasiya səbəbi göstərmir (səbəb və nəticə)
• Özünü hesabat üsulu ilə bağlı problemlər.

Korrelyasiya Araşdırması Nümunəsi

“20 yaşınadək futbolçularda İdmanla Mübarizə Strategiyaları və Rəqabətli Dövlət Narahatlığı arasındakı əlaqəli analiz”(López, Gorigoytía, Parodi., & Carrasco, 2007).

Hazırkı araşdırma, əsas məqsədi Santiagodakı sub20 kateqoriyalı klublarla əlaqəli 20 yaşınadək gənc futbolçular tərəfindən tətbiq olunan Mübarizə Stratejileri ilə Rəqabətli Dövlət Narahatlığı arasındakı əlaqəni təsvir etmək və təhlil etmək olan bir əlaqəli işdən ibarət idi.

– Müşahidəli tədqiqat

Müşahidə işi, müstəqil bir dəyişənin məntiqi məhdudiyyətlər və ya etik problemlər səbəbi ilə müstəntiqin nəzarəti altında olmadığı bir populyasiyaya müdaxilələri çıxarır.

Müalicə olunan qrupdakı subyektlərin təyin edilməsinin müstəntiqin nəzarəti xaricindəki bir nəzarət qrupu ilə ziddiyyət təşkil etdiyi bir müalicənin bəzi mövzulara təsirinin mümkün təsiri üzərində ümumi bir müşahidə araşdırması aparıla bilər.

Bu, hər bir mövzunun təsadüfi olaraq bir nəzarət qrupuna və ya bir müalicə qrupuna təyin olunduğu eksperimental tədqiqatlardan fərqli olaraq.

Müşahidəli tədqiqat nümunəsi

“Klinik tədqiqatlarda ən çox istifadə olunan dizaynlar”(MANTEROLA & OTZEN, 2014).

Bu iş, klinik tədqiqatlar daxilində baş verən hadisələrin, məsələn, tədqiqatların, diaqnostik testlərin və kohort tədqiqatlarının müşahidə və qeydinə cavab verir.

Müəyyən bir müddət ərzində subyektlərin davranışlarını bir-biri ilə müqayisə edərək müxtəlif dəyişənlərin davranışlarını müşahidə etməyə və təsvir etməyə çalışır.

– Sahə araşdırması

Sahə araşdırması və ya sahə işləri bir laboratoriya və ya iş yerinin xaricində məlumat toplanmasıdır. Yəni tədqiqat üçün lazım olan məlumatlar real nəzarətsiz mühitlərdə alınır.

Məsələn: zooparkda məlumat alan bioloqlar, real sosial qarşılıqlı əlaqələrdən məlumat alan sosioloqlar, şəhərdəki iqlimdən məlumat alan metoeroloqlar.

Elmin müxtəlif sahələrindən spesifik tədqiqat növləri

Elmin müxtəlif sahələrinə xas olan müxtəlif tədqiqat növləri mövcuddur.

Elm, öyrənilməsini və biliklərinin nəzəriyyəsini asanlaşdıran bir metodun tətbiq olunmasını zəruri etdi və nəticədə elmi metod meydana çıxdı.

– İctimai elmlər

Sosial elmlər üçün ən yaxşı uyğunlaşdırılan tədqiqat növü keyfiyyət tədqiqatdır, çünki tədqiqat obyekti və nəticələri ümumilikdə daha subyektivdir.

Həm də tarixi tədqiqat, əlaqəli araşdırma, nümunə araşdırması, faktiki sonrakı araşdırma, iştirakçı araşdırma, müqayisəli tədqiqat, bazar araşdırması və digərləri arasında keyfiyyət oxşarı olan mərkəzi ox.

– Təbii Elmlər

Təbiət elmləri üçün kəmiyyət və ya keyfiyyət-kəmiyyət paradiqması altında (bəzi biologiya sahələrində) spesifik tədqiqat növləri eksperimental tədqiqat və nəticə çıxarmaq yolu ilə aparılan tədqiqatlardır.

Riyazi metodologiya (riyazi postulatlar və düsturlar qurur) və mexanistik metodologiya (Nyuton qanunlarına əsaslanaraq) kimi təbiət elmlərinə tətbiq olunan bəzi metodologiyaları da vurğulamağa dəyər.

– Etnoqrafik tədqiqat

Bu tədqiqat mədəniyyət üzvlərini dərindən öyrənməklə bir mədəniyyətin araşdırılmasına aiddir; mədəni davranışla bağlı nəzəriyyələrin inkişafı üçün məlumatların sistematik toplanmasını, təsvirini və təhlilini əhatə edir.

Etnoqrafik tədqiqat insanları, etnik qrupları və digər etnik formasiyaları, onların tərkibini, köçürülməsini, sosial rifah xüsusiyyətlərini, habelə maddi və mənəvi mədəniyyətini araşdırır.

Bu tədqiqatın əsas məqsədi ətraf mühitdə təbii olaraq nə baş verdiyini anlamağa çalışmaq və verilənlərdən hansı nəticələrin meydana gələ biləcəyini görmək üçün toplanan məlumatları şərh etməkdir.

Məlumat toplama çox vaxt iştirakçıların müşahidəsi, müsahibələr, anketlər və s.

Etnoqrafik Tədqiqat Nümunəsi

“Garden Avenue Landşaft, Medellin”(Inspiralab, 2017).

Landşaft və İrs İdarəetmə Agentliyi (APP) Kolumbiyanın Medellin şəhərində Avenida Jardin ərazisini anlamaq üçün bir etnoqrafik tədqiqat layihəsi hazırladı.

Bu tədqiqat, ərazinin şəhər mənzərəsinə gələcək müdaxilələrə imkan verən nəticələr əldə etməyi hədəfləyir.

– əsaslı nəzəriyyə tədqiqatı

Əsaslı nəzəriyyə araşdırması, müəyyən bir sosial mühitdə hansı problemlərin olduğunu və əlaqəli insanların bu problemləri necə həll etdiklərini araşdırmaq üçün hazırlanmış bir araşdırmadır; nəzəriyyə hazırlanana qədər təkliflərin formalaşdırılması, sınanması və yenidən hazırlanmasını əhatə edir.

Xüsusilə təhsil kimi sosial elmlərdə və ya tibb bacısı kimi sağlamlıq elmlərində istifadə olunur.

Əsaslandırılmış nəzəriyyə, demək olar ki, ənənəvi tədqiqatların əksinə işləyən və əvvəlcə elmi metodla ziddiyyət təşkil edən bir araşdırma növüdür.

Bu istintaq dörd mərhələdən ibarətdir:

• Kodlar – Əsas məlumat nöqtələrinin toplanmasına imkan verən lövbərləri müəyyənləşdirin.
• Konsepsiyalar – Verilənlərin qruplaşdırılmasına imkan verən oxşar məzmun kodlarının kolleksiyaları.
• Kateqoriyalarlar- Nəzəriyyə yaratmaq üçün istifadə olunan oxşar konsepsiyaların geniş qrupları
• Nəzəriyyə – Tədqiqat mövzusunu izah edən izahatlar toplusu (fərziyyə).

Əsaslı nəzəriyyə nümunəsi

“Məlumat əsaslı nəzəriyyə: keyfiyyətli tədqiqat nümunəsiriyaziyyat sahəsində virtual təhsilə tətbiq olunur”(Martínez, 2014).

Bu tədqiqat, virtual mühitdə baş verən bir sıra didaktik vəziyyətlərdən alınan məlumatları təqdim etməyi hədəfləyir. Riyaziyyat təhsilini əsaslı nəzəriyyə baxımından təhlil etməyə çalışır.

Bu məqsədlə, riyazi və nəzəri postulatların yaradılmasına imkan verən bir nümunə işinə vurğu edən təsviri metodologiyanı qəbul edir. Bütün bunlar, reallıqdan və virtual reallıq ssenariləri ilə qarşılıqlı əlaqədən başlayaraq.

– Tarixi araşdırma

Tarixi araşdırma uzaq və ya yaxın keçmişdə baş vermiş hadisələrin təhlilini əhatə edən tədqiqat növüdür. Bu növ tədqiqat sosial elm adamları üçün real qərarlar qəbul etmək üçün daha yaxşı bir kontekst təmin edir.

Əlbəttə ki, bu, xüsusilə tarixdə istifadə olunur, baxmayaraq ki, başqa məqsədlər üçün lazım olan məlumatları anlamaq və ya əldə etmək üçün istifadə edilə bilər.

Bu tədqiqatın tətbiqi keçmişdə baş vermiş nümunələri göstərə bilər və zamanla haradan gəldiyimizi və keçmişdə hansı növ həll yollarını istifadə etdiyimizi aşkar edə bilər.

Bunun mövcud hadisələri və təhsil təcrübələrini necə araşdırdığımıza perspektiv əlavə edə biləcəyini anlayın.

Tarixi araşdırmanın aparılması ilə bağlı addımlar bunlardır:

• Tədqiqat mövzusunun müəyyənləşdirilməsi və tədqiqat probleminin və ya sualının formalaşdırılması.
• Məlumat toplusu və ya ədəbiyyata baxış.
• Materialların qiymətləndirilməsi.
• Məlumat sintezi.
• Hesabatın hazırlanması və ya povest ekspozisiyasının hazırlanması.

Bəzi üstünlüklərə tarixi tendensiyaların hərtərəfli bir mənzərəsini təqdim etmələri, mövcud məlumatları istifadə etmələri və mövcud tendensiyaların və problemlərin sübutlarını təqdim etmələri daxildir.

Digər tərəfdən, bəzi məhdudiyyətlər bunlardır: uzun müddət tələb edir, mənbələr ziddiyyətlərə səbəb ola bilər və tapmaq çətin ola bilər, bəzən problemin səbəbi müəyyən edilə bilməz, məlumatlar mövcud olanlarla məhdudlaşır və məlumatlar ola bilər. natamam, köhnəlmiş, natamam və ya qeyri-kafi.

Tarixi tədqiqat nümunəsi

“Kolumbiyadakı təhsil elmləri: 20-ci əsrin birinci yarısında Kolumbiya pedaqoji biliklərinə dair tarixi bir araşdırma”(Bertran, 2006).

Bu iş, 20-ci əsrin birinci yarısında Kolumbiya kontekstində müxtəlif təhsil elmlərinin mənimsəmə prosesini təhlil etməyi hədəfləyir.

Bu proses əsasən elm və təhsil fakültələrinin 1926 və 1954-cü illər ərzində kurumsallaşması yolu ilə həyata keçirildi.

Tarixi tur bu əlli il ərzində baş verən, dövrün ən inkişaf etmiş cəmiyyətlərinə xas olan müasir biliklərə yiyələnmək istəyi ilə xarakterizə olunan ən çox təmsil olunan fenomenlərdən hazırlanır.

– İstintaq fenomenoloji

Bu təsviri və induktiv tədqiqat fenomenoloji fəlsəfədən hazırlanmışdır; məqsədi bir insanın yaşadığı kimi bir təcrübəni təsvir etməkdir. Bu tədqiqat növü təcrübənin fərdi baxımdan öyrənilməsi ilə əlaqədardır.

Bu araşdırmalar şəxsi bilik və subyektivlik paradiqmasına, həmçinin fərdi perspektiv və təfsirin vacibliyinə vurğu üzərində qurulub.

Bu səbəbdən də subyektiv təcrübəni anlamaqda, insanların motivasiya və hərəkətləri haqqında fikir əldə etməkdə və qəbul edilən fərziyyələri kəsməkdə güclüdürlər.

Fenomenoloji tədqiqat nümunəsi

“Məktəbdəki zorakılıqla əlaqədar fenomenoloji tədqiqat”(Soto, 2010).

Puerto Riko xalq təhsili sisteminin orta və yüksək səviyyəli tələbə və müəllimlərinin zorakı hadisələrlə əlaqəli yollarını müəyyənləşdirmək üçün fenomenoloji bir araşdırma aparıldı. Bütün bunların qarşısını almaq üçün.

Tədqiqat yolu ilə müəllimlərin və şagirdlərin şiddəti və bununla əlaqəli vəziyyətləri başa düşmələri müəyyən edilmişdir.

Bütün bunlar gənclərə lazımi tövsiyələrin verilməsinə, zorakılığın qarşısının alınması və düzgün idarə olunmasına yönəlmiş bacarıqlarını inkişaf etdirməyə və gücləndirməyə imkan verdi.

Reallığı öyrənmə üsuluna görə

– Deduktiv metod

Kəmiyyət tədqiqatları ilə əlaqəli deduktiv metod ümumi prinsiplərdən işləyir və bir sıra düşünmə qaydalarının dəstəyi ilə ikinci dərəcəli tezis və ya prinsiplər nümayiş etdirilir.

Ciddi, lakin yeni məlumat vermir.

Deduktiv metodun nümunəsi

Fizika, riyaziyyat, həndəsə və s. Kimi elmdəki problemləri həll etmək üçün qurulmuş qanunlar və düsturlar.

– İnduktiv metod

Keyfiyyətli tədqiqatlarla əlaqəli induktiv metod müəyyən məlumatların toplanmasından ümumdünya xarakterli nəticələr çıxarmaq üçün müşahidəni təşkil etməyə çalışır. Bu mənada yalnız ehtimal olunan fikirlər təqdim edir.

Bu metodun istintaq üçün izlədiyi addımlar bunlardır: faktların müşahidəsi və qeyd edilməsi, analizi və təsnifatı və faktlardan ehtimal olunan nəticənin çıxarılması. Məlumatla zəngindir, lakin məntiqi ciddiliyi yoxdur.

İnduktiv metod nümunəsi

Müəssisə: Qan qlükoza səviyyəsi aşağı olan xəstələrdə mədəaltı vəzin funksiyaları pozulur.

Ev: Sağlam insanlarda qan şəkəri normal səviyyədədir.

Nəticə: mədəaltı vəzin funksiyaları pozulmuş insanlar xəstədir və qanda qlükoza çatışmazlığı var.

– Hipotetik-deduktiv metod

İndüktif və deduktiv metodların inteqrasiyasıdır. Tədqiqatçı, empirik məlumatlardan və ya ümumi qanunlardan çıxardığı fərziyyəni ortaya qoyur.

Hipotetik-deduktiv metodun nümunəsi

19-cu əsrdə iki astronom Uran planetinin Newton qanunları ilə proqnozlaşdırılan orbitə uymadığını kəşf etdi. Tədqiqatçılar bu anormalliklərin xarici bir orbitdə başqa bir planetin cəlbedilməsi nəticəsində yarana biləcəyini düşünürdülər.

Gözlənilən nəticələrin çıxılmasına görə, X planet var idisə, Y kütləsinə sahib olmalı və göydəki Z nöqtəsində olmalı və bu səbəbdən bir teleskopla görülə bilərdi.

Astronomlardan birinin Neptun adlandırdıqları ehtimal olunan planetini tapdığı güclü bir teleskopu var. Hipoteza təcrübə ilə sübut edildi.

Təhsil anına / vaxtına görə

– Uzunlamasına tədqiqat

Bu tip dizayn qrup fərqliliyinə əsaslanır, məlumat toplama kateqoriyalara, dəyişənlərə, icmalara, kontekstə, hadisələrə və ya onların təkamülü haqqında nəticələr çıxarmaq üçün iki və ya daha çox anda əlaqələrinə əsaslanır.

Uzunlamasına tədqiqat dizaynları üç növə bölünə bilər: trend (qatar) dizaynları, qrup təkamül təhlili (kohort) dizaynları və panel dizaynları.

Uzunlamasına Tədqiqat Nümunəsi

“Gənclərdə alkoqol istehlakı və antisosyal davranış üzrə uzununa iş” (Young, R., et al. 2008).

Bu tədqiqatın məqsədi 11 ilə 15 yaş arasındakı gənclərin antisosial davranışları ilə qısa və uzun müddətdə həddindən artıq alkoqol istehlakı arasındakı əlaqəni və bununla əlaqəli təsirləri müşahidə etməkdir.

– Kesit tədqiqatı

Transeksional olaraq da bilinən kəsikli tədqiqatlar, dəyişənləri təsvir etmək, müəyyən bir anda onların düşmə və qarşılıqlı əlaqələrini öyrənmək üçün məlumatları vaxtında bir anda toplayır.

Kəsişidli tədqiqat dizaynları üç növə bölünə bilər: kəşfiyyat kəsiyi dizaynı, təsviri kəsik dizaynı və korrelyasiya-səbəb nahiyəsi dizaynı.

Kesitli tədqiqat nümunəsi

Müəyyən bir zamanda bir ölkəyə daxil olan turistlərin sayının və xüsusiyyətlərinin (mənşəyi, yaşı, ailə vəziyyəti, səyahət səbəbi və digərləri) öyrənilməsi.

Bu tədqiqatın məqsədi müəyyən bir zamanda bir təyinat məntəqəsini ziyarət edən turistlər haqqında perspektiv təmin etməkdir.

İstinadlar

1. Tədqiqat dizaynı. Wikipedia.org saytından bərpa edildi
2. Müşahidə işi. Wikipedia.org saytından bərpa edildi
3. Tədqiqat metodlarının növləri. Research-methodology.net saytından bərpa edildi
4. Tədqiqat. Wikipedia.org saytından bərpa edildi
5. Tətbiqi tədqiqat. Wikipedia.org saytından bərpa edildi

Related posts:

1. Azrbaycan arxeologiyası
2. Azrbaycanın ekoetik problemlri elmi hüquqi mnvi aspektlr
3. Creativty inc kitabı
4. Ilyas efendiyev tarixi romanlari