Tikinti materiallarının bahalaşması daşınmaz əmlak bazarına necə təsir edib

Bu gün IT mütəxəssisləri, fəaliyyət sahəsi informasiya texnologiyaları ilə əlaqəli olan kifayət qədər böyük bir mütəxəssis qrupu deməkdir. İnformasiya texnologiyaları həyatımızın demək olar ki, bütün sahələrinə möhkəm bir şəkildə daxil olub. Hazırda İT mütəxəssisi peşəsinin nümayəndələri gündəlik həyatda və istehsalatda informasiya texnologiyalarının tətbiqinin hər bir aspektində iştirak edirlər. “İnformasiya texnologiyaları” ixtisası üzrə təhsil alan tələbələr müasir informasiya texnologiyalarının informasiya prosesləri, informasiya resursları, informasiya sistemləri, elmi və texniki informasiyanın verilənlər bazası, biliklər bazası, informasiya məhsulu və xidmətləri bazarı kimi əsas anlayışları ilə dərindən tanış olur, informasiya sistemləri və informasiya texnologiyaları arasındakı əlaqəni öyrənirlər. Bu ixtisasın əsaslarına yiyələnməklə tələbələr informasiya sistemlərinin və texnologiyalarının fəaliyyətini dəstəkləyən və verilənlərin təhlükəsizliyini təmin edən proqram təminatından istifadəyə əsaslanan bilik və vərdişlər qazanır, həm də kompüter şəbəkələrində işin təşkili xüsusiyyətlərini öyrənməklə yeni tələblərə cavab verən texniki və proqram vasitələrinin sazlanmasını həyata keçirmək imkanı əldə edirlər. Bu ixtisas informatika və riyaziyyat ilə maraqlananlar üçün uyğun sahədir.

N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

Mü
əlliflər: Səlimova Nigar Əzizağa qızı
ADNA-nın “Üzvi maddələrin texnologiyası və
sənaye ekologiyası” kafedrasının müdiri, professor

Şahpələngova Bəyim Şaban qızı
ADNA-nın “Üzvi maddələrin texnologiyası və
sənaye ekologiyası” kafedrasının dosenti

Elmi redaktor: Həsənova Lətifə Müslüm qızı
AMEA-nın “Kimya problemləri institutu”,
aparıcı elmi işçi, k.e.n.

R
əyçilər:
professor
M.M.Mövsümzadə
professor
S.Ə.Mustafayev
dosent
S.Q.Əmirov

D
ərslik 050641- “Kimya mühəndisliyi” ixtisası üzrə təhsil
alan t
ələbələr, həmçinin də elmi və mühəndis – texniki işçilər
v
ə bütün ali texniki məktəblərin tələbələri üçün nəzərdə
tutulmu
şdur.

Ümumi kimya texnologiyası

3

GİRİŞ

Kimya s
ənayesinin inkişafı kimya məhsulları istehsalı
miqyasının geni
şləndirilməsi, mövcud qurğuların texniki
t
əchizatının yüksəldilməsi, yeni texnoloji proseslərin meydana
g
əlməsi və kimya istehsallarının hər tərəfli kombinə olunması
yolu il
ə baş verir. Müasir kimya zavodları bir qayda olaraq,
əmtəə məhsullarının alınması üçün lazım olan müxtəlif
yarımm
əhsulların istehsalı zamanı xammaldan kompleks
istifad
ə üçün birləşdirilmiş kimya məhsulları istehsalının
mür
əkkəb kombinatlarıdır. Bəzən istehsallar əsas proseslər və
istifad
ə olunan aparatların ümumi təyinatlarına görə də
kombin
ə olunurlar.
Kimya
istehsallarının
sür
ətlə artması və kimya
texnologiyasının inki
şafı ilə yanaşı müxtəlif istehsallarda uyğun
texnoloji
əməliyyatlar, aparatlar və proseslərin həyata keçirilmə
üsullarının t
ətbiqi güclənir. Kombinə olunmuş istehsalların
idar
ə edilməsi, müxtəlif istehsalların texnoloji təcrübələrinin
ümumil
əşdirilməsi və bir istehsal sahəsinin daha səmərəli
texnoloji
əməliyyat və üsullarından digər istehsal sahələrində
istifad
ə olunması üçün geniş elmi-texniki dünya görüşünə
malik v
ə kimya texnologiyasının ümumi qanunauyğunluqlarını
v
ə tipik istehsal üsullarını dərindən mənimsəyən kimya
müt
əxəssislərinin hazırlanması vacib məsələlərdən biridir. Odur
ki, müasir
şəraitdə kimya mühəndislərinin hazırlanmasında
kimya
texnologiyasının
n
əzəri əsaslarının əhəmiyyəti
böyükdür. Kimya texnologiyasının n
əzəri əsasları kimya
istehsallarının artmasına uy
ğun olaraq inkişaf edir.
Müasir dövrd
ə kimya istehsalları durmadan artmaqdadır.
Bu s
əbəbdən də kimya sənayesi minlərlə sənaye əhəmiyyətli
m
əhsul istehsal etməkdədir. Texnoloji proseslərin hazırlanması,
layih
ələndirilməsi və kimya avadanlıqlarının seçilməsi kimya
prosesl
ərinin nəzəri əsasları və reaktorlar, xammal və istilik
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova

4
enerji ehtiyatlarından s
əmərəli istifadə və ətraf mühitin
mühafiz
əsi məsələləri haqqında biliklərə yiyələnmədən
mümkün deyildir. Müasir kimya texnologiyası t
əbii və texniki
elml
ərin əldə etdikləri nailiyyətlərdən istifadə edərək fiziki və
kimy
əvi prosesləri, qurğu və avadanlıqları, kimya proseslərinin
h
əyata keçirilməsinin optimal yollarını və müxtəlif maddə,
m
əhsul, məmulat, materialların sənaye miqyaslı istehsallarının
idar
ə olunması üsullarını tədqiq edərək öyrənir və hazırlayır.
Yeni istehsal texnologiyalarının k
əşfi elm ilə təcrübəni sıx
birl
əşdirir. Belə qarşılıqlı əlaqə xammal və yanacaq enerji
ehtiyatlarından s
əmərəli istifadə olunmaqla, texnoloji prosesləri
optimal
şəraitdə və yüksək sürətlə aparmağa və yüksək
keyfiyy
ətli məhsulların alınmasına imkan verən yeni tullantısız
istehsal sah
ələrinin yaradılmasına səbəb olur.
T
əqdim olunan dərslik ali təhsil məktəbləri üçün “Ümumi
kimya texnologiyası” f
ənni üzrə Təhsil Nazirliyinin təsdiq
etdiyi t
ədris proqramı əsasında hazırlanmış və 050641 –
“Kimya müh
əndisliyi” ixtisası üzrə təhsil alan tələbələr üçün
n
əzərdə tutulmuşdur. Dərsliyin buraxılmasında əsas məqsəd
t
ələbələri “Ümumi kimya texnologiyası” fənni üzrə yığcam,
sistemli, mük
əmməl şəkildə yazılmış tədris materialı ilə təmin
etm
əkdən ibarətdir.
D
ərslikdə tədris proqramına uyğun olaraq ümumi kimya
texnologiyasının n
əzəri əsasları, kimyəvi texnoloji reaktorlar və
onlarda ged
ən proseslər, kimya sənayesinin xammal mənbələri,
kimy
əvi texnoloji proseslərin və reaktorların modelləşdirilməsi,
üzvi v
ə qeyri – üzvi maddələrin kimyəvi texnologiyası geniş
şərh olunmuşdur. Dərslik “Kimya mühəndisliyi” ixtisası üzrə
t
əhsil alan tələbələr, elmi və mühəndis texniki işçilər, kimya
sah
əsində ixtisaslaşma keçən elmi və mühəndis texniki işçilər
v
ə həmçinin də bütün ali texniki məktəblərin “Kimya
müh
əndisliyi” ixtisası üzrə təhsil alan tələbələri üçün nəzərdə
tutulmu
şdur.

Ümumi kimya texnologiyası

5
1. Ümumi kimya texnologiyasının nəzəri əsasları
1.1. Ümumi kimya texnologiyası haqqında məlumat
Texnologiya (yunanca “texnos” – s
ənət, “loqos” – elm
dem
əkdir) xammalların istehsal vasitələrinə və istehsal
m
əhsullarına emalının üsul və proseslərini öyrənən elmdir.
Emal üsulları dedikd
ə, xammalın məhsula çevrilənə qədər
m
əruz qaldığı bütün fiziki və kimyəvi proseslərin cəmi başa
dü
şülür. Xammalın emal üsulu alınacaq məhsulun istehsal
üsulundan asılıdır.
İstehsal üsulları xammalın maşın və
aparatlarda m
əhsula çevrilməsinin bütün əməliyyatlarını ardıcıl
şərh edir. Belə şərh etməyə texnoloji sxem deyilir.
Kimy
əvi proses bir və ya bir neçə aparatda baş verir. Bir
çox hallarda kimy
əvi proseslərə kimyəvi əməliyyatlar da
deyirl
ər. Kimyəvi əməliyyatlar kimyəvi proseslərin cəmindən
ibar
ətdir. Kimyəvi reaktorlarda həm fiziki, həm də kimyəvi
prosesl
ər baş verə bilər. Texnologiyadan danışdıqda xammal ilə
istehsal vasit
ələrini bir-birindən fərqləndirmək lazımdır.
Xammal
t
əbii maddələrdir. Onlar sənaye məhsulları
istehsalında istifad
ə olunur. Məsələn, neft, daş kömür, ağac və
s. Kimya mü
əssisələrində xammaldan istehsal vasitələri istehsal
edilir.
Texnologiya mexaniki v
ə kimyəvi texnologiyaya bölünür.
Mexaniki texnologiya – madd
ələrin kimyəvi tərkibinin
v
ə daxili quruluşunun dəyişmədiyi emal proseslərini öyrənən
elmdir. Mexaniki texnologiyada materialın forması, y
əni, xarici
görünü
şü və fiziki xassələri dəyişir. Məsələn, ağacdan mebelin
hazırlanması, metaldan ma
şın hissələrinin hazırlanması və s.
mexaniki texnologiyaya aid olan prosesl
ərdir.
Kimyəvi texnologiya – madd
ələrin kimyəvi tərkibinin və
daxili qurulu
şunun və onunla bağlı olan kimyəvi xassələrinin
d
əyişdiyi prosesləri öyrənir.
Kimya texnologiyası iki hiss
əyə bölünür:
1.

Qeyri – üzvi madd
ələr texnologiyası;
2.

Üzvi madd
ələr texnologiyası;
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova

6
Qeyri – üzvi maddələr texnologiyası qeyri-üzvi madd
ə-
l
ərin istehsal proseslərini öyrənir. Kimyəvi texnologiyanın bu
bölm
əsi mineral turşular, duzlar, gübrələr, qələvilər, silikat
materialları,
əzzaçılıq preparatları, əlvan, nadir və qara
metallar, mineral boyalar, bir sıra qazlar v
ə reaktivlərin
istehsalını v
ə istehsal vasitələrini əhatə edir.
Üzvi maddələr texnologiyası – spirtl
ər, üzvi turşular,
aldehid v
ə ketonlar, kənd təsərrüfatı zərərvericilərinə qarşı
mübariz
ə preparatları, plastik kütlələr, kimyəvi liflər, sintetik
kauçuklar, yanacaqlar, sintez v
ə koks qazları və habelə bir çox
üzvi sintez m
əhsullarının alınması proseslərini öyrənir.
Texnologiyanın h
ər iki bölməsi (mexaniki və kimyəvi)
ümumi prinsip v
ə qanunauyğunluqlara əsaslanır. Başqa sözlə,
eyni bir kimya mü
əssisəsində qeyri – üzvi və üzvi istehsal
prosesl
əri birgə aparılır. Belə zavodlarda kimyəvi proseslərlə
yana
şı, fiziki proseslər də gedir. Qaz, maye və bərk maddələrin
ayrılması, b
ərk maddələrin xırdalanması, istilik mübadilə
prosesl
əri belə proseslərdəndir.
İndi kimya texnologiyası yeni məzmun kəsb edir. O, nə-
z
əri elmdən dəqiq elmə çevrilmişdir. Kimya texnologiyasının
özün
əməxsus qanunları vardır ki, həmin qanunlar kimya, fizika,
fiziki–kimya, riyaziyyat v
ə sənaye iqtisadiyyatının əsas
qanunlarına
əsaslanır.
1.2. Kimya texnologiyasının inkişafının əsas
istiqamətləri
H
ər bir aparat və ya qurğunun iş intensivliyi onların
konstruksiyasının t
əkmilləşdirilməsindən asılıdır. Aparatın iş
intensivliyini artırma
ğın texnoloji metodu temperatur, təzyiq və
qatılı
ğın artırılması, katalizatorun tətbiq olunması və reaksiyaya
daxil olan kütl
ənin qarışdırılmasından ibarətdir.
Lakin b
əzi kimyəvi – texnoloji proseslərdə əksinə, tem-
peraturun v
ə qatılığın aşağı salınması və prosesin vakuumda
aparılması t
ələb olunur. Odur ki, texnoloji proseslər mütləq
temperatur il
ə bir neçə yüz, min dərəcə intervalında aparılır.

Ümumi kimya texnologiyası

7
T
əzyiq isə vakuumdan 2000 atm -ə qədər dəyişir. Göstərilən
parametrl
ərin dəyişməsi texnoloji prosesin və prosesdə iştirak
ed
ən reagentlərin xarakteri, aparatların konstruksiyası və
intensivl
əşmə faktorlarının effektivliyindən asılı olaraq seçilir.
İntensivləşdirmə müxtəlif yollarla əldə olunur. Bunlardan
a
şağıdakıları göstərmək olar:
1. Qur
ğu və aparatların konstruksiyalarının təkmilləşdiril-
m
əsi;
2. Verilmi
ş aparatda texnoloji proseslərin təkmilləşdiril-
m
əsi;
3. Ç
ətin proseslərin mexanikləşdirilməsi;
4. Prosesl
ərin idarə olunmasının avtomatlaşdırılması;
5. Dövri (fasil
əli) proseslərin fasiləsiz proseslərlə əvəz
edilm
əsi;
6. Kimy
əvi proseslərin tam getməsinin təmin edilməsi;
7. Reaksiya sür
ətinin artırılması.
Göst
ərilən faktorlardan bəzilərini nəzərdən keçirək.
Mexanikləşdirmə –insanın fiziki
əməyinin maşınla əvəz
edilm
əsinə deyilir. Avtomatlaşdırma dedikdə, bilavasitə insan
i
ştirak etməyən, lakin onun nəzarəti altında işləyən cihazların
t
ətbiq edildiyi istehsal prosesləri başa düşülür. Prosesin
avtomatla
şdırılması əsasən 3 cihazın birgə iştirakı ilə mümkün
olur: ölçü cihazı, t
ənzimləyici cihaz və icraçı cihaz. Ölçü cihazı
texnoloji rejimin h
ər hansı bir parametrini ölçərək tənzimləyici
cihaza bu haqda m
əlumat göndərir. Tənzimləyici cihaz
ölçülmü
ş parametri verilmiş göstərici ilə müqayisə edir və düz
g
əlmədiyi halda icraçı cihaza komanda verir. Kimya
s
ənayesində ölçü cihazı, adətən, ya temperaturu, ya reagentlərin
qatılı
ğını, ya da qazın (mayenin) çıxışdakı və girişdəki sürətini
ölçür.
İcraçı cihaz ölçü cihazının işini sanki yoxlayır və düzgün
olmayan halda n
əzarətçiyə məlumat verir. Beləliklə, prosesin
avtomatla
şdırılması onun səhvsiz və verilmiş proqram əsasında
yerin
ə yetirilməsinə imkan yaradır. Mürəkkəb proseslərdə
elektron hesablama cihazlarından istifad
ə edilir. Elektron
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova

8
hesablama ma
şınları prosesin gedişi haqqında müxtəlif ölçü
cihazlarından m
əlumat alır, optimal şəraiti hesablayır və icraçı
cihaza komanda verir. Hazırda kimya s
ənayesində kibernetika
geni
ş yer tutur.
Müasir
şəraitdə istehsal texnologiyasının avtomat idarə-
etm
ə sistemi ilə idarə olunması problemi əsrin ən vacib
m
əsələlərindəndir. Dövri proseslərin fasiləsiz proseslərlə əvəz
edilm
əsi intensivləşdirmənin əsas amillərindən biridir.
Dövri proseslərdə xammal aparata doldurulur. Orada
bir sıra m
ərhələləri keçir və məhsula çevrilir. Alınan məhsul və
reaksiyaya daxil olmayan xammal aparatdan bo
şaldılır. Doldur-
ma v
ə boşaldılma müddətində aparat dayandırılır. Aparatın iş
rejimi tez-tez d
əyişir və idarəetmə çətinləşir. Əvvəlcə tempera-
tur v
ə təzyiq yüksəlir, sonra temperatur və qatılıq azalır.
Temperatur, t
əzyiq və qatılıq bütün dövr ərzində dəyişir. Odur
ki, dövri prosesl
əri avtomatlaşdırmaq və mexanikləşdirmək
ç
ətin olur. Dövri proseslərə xidmət etmək böyük enerji sərfi
t
ələb edir. Digər tərəfdən də alınan məhsulun keyfiyyəti də
yüks
ək olmur. Bir tsiklə sərf olunan vaxt da dövri proseslərdə
fasil
əsiz proseslərdəkindən çox olur.
Fasiləsiz proseslər də xammal arasık
əsilmədən aparata
daxil oldu
ğu kimi, məhsul da fasiləsiz olaraq aparatdan xaric
olur. Bu halda texnoloji prosesl
ər, köməkçi və nəqliyyat işləri
eyni zamanda ba
ş verir. Aparatın hər bir nöqtəsində temperatur,
t
əzyiq və qatılıq sabit olur. Odur ki, xammalın doldurulması və
m
əhsulun boşaldılmasını mexanikləşdirmək və prosesi
avtomatla
şdırmaq asan olur. Fasiləsiz proseslərdə aparatların iş
rejimin
ə nəzarət etmək daha sadədir. Bu proseslərdə məhsulun
keyfiyy
əti fasiləli (dövrü) proseslərdəkinə nisbətən yüksək olur.
Bu zaman h
əm də tullantıdan və istilikdən istifadə etmək
asandır. Kimya istehsalının
əksəriyyəti artıq fasiləsiz proses-
l
ərlə təmin edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, elə fasiləli
prosesl
ər vardır ki, onları fasiləsiz yerinə yetirdikdə, məhsulun

Ümumi kimya texnologiyası

9
keyfiyy
əti pisləşir. Məsələn, daş kömürün kokslaşması prosesi
bel
ə proseslərdəndir.
Çevrilmə dərəcəsi, çıxım və seçiciliyin yüks
ək olması
texnoloji prosesl
ərin intensivliyinin yüksəlməsinə səbəb olur.
Ümumiyy
ətlə, texnoloji proseslərdə iştirak edən aparatlar o
vaxt intensiv i
şləyir ki, onlarda baş verən proseslər daha tam
olsun, dön
ən proseslərdə isə tarazlıq daha çox sağa, yəni əsas
m
əhsulun alınması istiqamətində yerdəyişmiş olsun. Reaksiyanı
ist
ənilən istiqamətə yönəltmək üçün onun tarazlıq halını
öyr
ənmək lazımdır. Aparatın intensivliyi reaksiyanın sürəti ilə,
dön
ən proseslərdə isə tarazlıq halının yaranma sürəti ilə
müt
ənasibdir.
1.2.1. Texnoloji proseslərin sxemi
Kimy
əvi texnoloji proseslərin əksəriyyəti çoxmərhələli
olur. H
əmin mərhələlər daxil olan reagentlərin və alınan məh-
sulların t
əbiəti, prosesin fiziki və kimyəvi şəraiti ilə bir-birin-
d
ən fərqlənir. Texnoloji proseslər zamandan asılı olaraq mad-
d
ələrin axın istiqaməti və aparatların iş rejiminə görə 3 qrupa
bölünür.
1.

Fasil
əsiz proseslər.
2.

Fasil
əli (dövri) proseslər.
3.

Kombin
əedilmiş proseslər.
Fasiləsiz proseslərd
ə xammalın aparata daxil olması və
m
əhsulun aparatdan xaric edilməsi fasiləsiz aparılır. Belə
aparatlarda prosesl
ər arasıkəsilmədən aylar, hətta illərlə davam
etdirilir. Fasil
əsiz proseslərin mərhələləri eyni zamanda aparılır
v
ə yalnız sahələrlə bir-birindən fərqlənir. Belə aparatların bütün
nöqt
ələrində temperatur, təzyiq və qatılıq sabit qalır. Neftin
borulu qur
ğularda fasiləsiz distilləsi, amonyakın sintez
kalonlarında hidrogen v
ə azotdan sintez prosesi, yaxud metanol
istehsalını (
şəkil 1.1) fasiləsiz proseslərə misal göstərmək olar.
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova

Xammal (CO + 2H
2
) prosesd
ə dövr edən qarışıqla
birl
əşdirilərək 1 kontakt aparatına verilir. Qarışıq kontakt
aparatında reaksiyaya daxil olur v
ə qismən metanol alınır. Qaz
qarı
şığının kontakt aparatından bir dəfə keçirilməsi nəticəsində
onun 27–28%-i metanola çevrilir. Reaksiyaya daxil olmayan
(CO + 2H
2
) qarı
şığını prosesdə təkrarən dövr etdirməklə meta-
nolun çıxımını 95–98% –
ə çatdırmaq olur. Metanol və qaz
qarı
şığı 2 soyuducusuna verilərək metanol mayeləşir və 3
separatorunda qaz qarı
şığından ayrılır. Beləliklə, xammal (CO
+ 2H
2
) proses
ə fasiləsiz daxil olduğu kimi, metanol da proses-
d
ən fasiləsiz xaric olur. Burada proses sabit fiziki – kimyəvi
şəraitdə aparılır, məhsuldarlıq yüksək olur, aparatlar və onların
yerl
əşdiyi binalar həcmcə kiçik olur. Belə proseslərə kapital
qoyulu
şu da azdır. Bütün bu deyilən cəhətlər fasiləsiz
prosesl
ərin üstünlükləri hesab edilir. Bu proseslərdə həmçinin
d
ə istilikdən tam istifadə olunur, prosesə nəzarət və
1 2 3

I
II
III
Şə
kil 1.1. Metanol istehsalında fasiləsiz prosesdən istifadə
olunması:
1 – kontakt aparatı; 2 – soyuducu; 3 – separator; I – t
əzə (CO + 2H
2
)
qarı
şığı; II – dövr edən (CO + 2H
2
) qarı
şığı; III – CH
3
OH +CO+2 H
2
;
IV – maye metanol.
IV

Ümumi kimya texnologiyası

11
avtomatla
şdırma asanlaşır. Digər tərəfdən fasiləsiz proseslərdə
xammalın doldurulması v
ə məhsulun boşaldılması müddətində
aparat v
ə qurğular dayandırılmır.
Fasiləli proseslərd
ə xammal və digər maddələr aparata
doldurulur, proses ba
şa çatdıqdan sonra məhsul boşaldılır.
Xammalın aparata doldurulması v
ə məhsulun boşaldılma
müdd
ətində aparat dayandırılır. Bu o deməkdir ki, məhsuldarlıq
a
şağı düşür. Prosesin digər çatışmayan cəhətləri də vardır.
Fasil
əli proseslərə konsistent yağların alınmasını, daş kömürün
koksla
şdırılmasını və əhəngdaşının yandırılmasını misal
göst
ərmək olar.
Kombinəedilmiş proseslər d
ə çox yayılmışdır. Bu
prosesl
ərdə aparatların bəzisi fasiləsiz, bəzisi isə fasilə ilə
i
şləyir. Domna sobalarında çuqun istehsalını buna misal
göst
ərmək olar. Bu zaman soba arasıkəsilmədən yandırıldığı
halda, xammalın sobaya verilm
əsi və məhsulun oradan
çıxarılması fasil
əli davam edir.
Reaksiyaya daxil olan madd
ələrin bir-birinə nisbətən
h
ərəkət istiqamətinə görə proseslər üç qrupa bölünür:
1.Paralel axınlı prosesl
ər;
2.
Əks axınlı proseslər;
3.Çarpaz prosesl
ər.
Göst
ərilən proseslərdə komponentlərin qatılıqları müxtəlif
oldu
ğuna görə prosesin hərəkətverici qüvvəsi də müxtəlif olur.
Paralel axınlı proseslər d
ə sistemin hərəkətverici qüvvəsi
madd
ələrin birgə hərəkət yolunun uzunluğundan asılıdır. Bu
prosesd
ə komponentlər və istilik eyni istiqamətdə hərəkət edir.
Quruducu barabanların b
əziləri bu prinsiplə işləyir. Paralel
axınlı prosesl
ərdə maddələr çox qızmır. Ona görə də bəzi
qurudulan madd
ənin ifrat qızmaması, yaxud parçalanmaması
üçün qurutmanı paralel axınlı prosesl
ərdə yerinə yetirirlər.
Ə
ks axınlı proseslərd
ə iştirak edən maddələr və istilik
axınları bir-birin
ə əks istiqamətdə hərəkət edir. Belə proseslər
nisb
ətən yüksəktemperaturlu proseslərdir. Əks axınlı
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova

12
prosesl
ərdən müasir texnoloji sistemlərdə geniş istifadə olunur.
Soyuducular, qızdırıcılar, istid
əyişdiricilər, kondensatorlar və s.
bu prinsip üzr
ə işləyir. Belə proseslər axıra qədər gedir və
istilikd
ən tam istifadə olunur. Nitroz üsulu ilə sulfat turşusu
istehsalında azot oksidl
ərinin və xlorid turşusu istehsalında
hidrogenxlorid qazının absorbsiyasını buna misal göst
ərmək
olar (
şəkil 1.2).

Şəkil 1.2 – də göstərilən sxemdə hidrogenxlorid qazı və
su bir-birin
ə əks istiqamətdə hərəkət edir. Əks axınlı
sisteml
ərdə prosesin gedişinin hərəkətverici qüvvəsi az dəyişir.
Buna
əsas səbəb odur ki, prosesin axırında absorbsiya olunan
komponentin m
əhlul üzərində və məhlulda parsial təzyiqi
h
əmin maddənin son qatılığından az olur. Odur ki, belə
sisteml
ərdə məhsulun çıxımı yüksək olur.
1
II

Tikinti materiallarının bahalaşması daşınmaz əmlak bazarına necə təsir edib?

Tikinti materiallarının bahalaşması daşınmaz əmlak bazarına necə təsir edib? Daşınmaz əmlak bazarındakı proseslərin tikinti materialları bazarı ilə birbaşa bağlılığı var.

27 Avqust , 2021 17:04
https://static.report.az/photo/fa5ca2fa-b25a-3d92-abed-3b0e02c884f6.jpg

Daşınmaz əmlak bazarındakı proseslərin tikinti materialları bazarı ilə birbaşa bağlılığı var. Yeni tikililərin sayında, eyni zamanda tikinti materiallarının qiymətlərində baş verən dəyişikliklər əmlakların da alqı-satqı və qiymətlərinə müxtəlif formada təsir göstərir. Son bir ildə Azərbaycanda tikinti materiallarının bahalaşması müşahidə olunur. Bu il yay mövsümü daxil olandan isə tikinti materialları bazarında qiymətlər xeyli artıb. Daşınmaz əmlak bazarı üzrə ekspert Elnur Fərzəliyev “Report”a açıqlamasında tikinti bazarındakı qiymət artımının əmlak bazarına da təsir etdiyini bildirib: “Tikint materiallarının qiymətlərinin artması əmlak bazarındakı qiymətlərə də təsir edir. Abşeron və Bakı ətrafı ərazilərdə insanlar fərdi yaşayış evləri tikib satırdılar. Tikintinin maya dəyəri artdığına görə onlar da qiyməti artırırlar. Artım hazırda bazara elə təsir etməsə də, artıq tikilib təhvil verilən fərdi həyət evlərində öz əksini göstərir. Tikintinin maya dəyərində 25-30 % artımlar var.

Ekspert yeni tikili binalarda da eyni səbəblə qiymətlərin artdığını bildirib: “Bu vəziyyət yeni tikili binalarda da belədir. Bu gün bütün tikinti materiallarının qiyməti artıb. Bu isə tikinti şirkətlərinin yeni tikili binalardakı qiymətləri qaldırmasına səbəb olur. Daxili təmir üçün ölkəyə kənardan gətirilən bütün tikinti materiallarının da qiymətində artım var”.

E.Fərzəliyev deyib ki, materialların qiymətinin bahalaşması daha öncə kreditlə mənzil satmış şirkətlər üçün xoşagəlməz haldır: “Tutaq ki, tikinti şirkəti il yarım əvvəl tikintiyə başlayıb və daxili kreditlə 1 kvadratı min manata olmaqla mənzilləri vətəndaşlara satıb, mənzilin maya dəyəri isə təxminən 700 manat olub. Artıq il yarımdan sonra materialların qiyməti qalxdığına görə maya dəyəri artır və şirkət vətəndaşa etdiyi kreditli satışdan qazanc əldə edə bilmir. Arada müqavilə olduğuna görə qiyməti də artıra bilmir. Tikinti materiallarının bahalaşması yeni tikili binalarda qiymətləri daha çox artıracaq. Yeni tikili binalarda ev alıb təmir edərək satanlar da var. Bu evlərin də qiyməti bahalaşacaq”.

Tikinti proseslərin texnologiyası m ə.salahov

Bu gün IT mütəxəssisləri, fəaliyyət sahəsi informasiya texnologiyaları ilə əlaqəli olan kifayət qədər böyük bir mütəxəssis qrupu deməkdir. İnformasiya texnologiyaları həyatımızın demək olar ki, bütün sahələrinə möhkəm bir şəkildə daxil olub. Hazırda İT mütəxəssisi peşəsinin nümayəndələri gündəlik həyatda və istehsalatda informasiya texnologiyalarının tətbiqinin hər bir aspektində iştirak edirlər. “İnformasiya texnologiyaları” ixtisası üzrə təhsil alan tələbələr müasir informasiya texnologiyalarının informasiya prosesləri, informasiya resursları, informasiya sistemləri, elmi və texniki informasiyanın verilənlər bazası, biliklər bazası, informasiya məhsulu və xidmətləri bazarı kimi əsas anlayışları ilə dərindən tanış olur, informasiya sistemləri və informasiya texnologiyaları arasındakı əlaqəni öyrənirlər. Bu ixtisasın əsaslarına yiyələnməklə tələbələr informasiya sistemlərinin və texnologiyalarının fəaliyyətini dəstəkləyən və verilənlərin təhlükəsizliyini təmin edən proqram təminatından istifadəyə əsaslanan bilik və vərdişlər qazanır, həm də kompüter şəbəkələrində işin təşkili xüsusiyyətlərini öyrənməklə yeni tələblərə cavab verən texniki və proqram vasitələrinin sazlanmasını həyata keçirmək imkanı əldə edirlər. Bu ixtisas informatika və riyaziyyat ilə maraqlananlar üçün uyğun sahədir.

İxtisasın tarixi

Proqramlaşdırmanın ilk illərində proqramlaşdırma dilləri bir çox rəqəmlər seriyasından ibarət olduğu üçün, demək olar ki, ilk İnformasiya texnologiyaları mühəndisləri, əsasən, riyaziyyat yönümlü ixtisaslarda təhsil almış şəxslər idi.1950-cillərdə və 1960-cı illərin əvvəllərində əgər proqramçı olmaq istəsəydiniz, ilk öncə riyaziyyat üzrə bakalavr təhsili almalı idiniz.1060-ci illərdə isə ilk elektron kompüterlərin yaradılmasından sonra bu sahə ilə məşğul olan mütəxəssislər isə artıq mühəndislər, riyaziyyatçılar və statistikaçılar idilər. İllər ötdükcə isə daha asan proqramlaşdırma dillərinin yaranması bu sahəyə maraqlı olan digər şəxslərə də imkanlar açdı, mühəndislər, riyaziyyatçılar isə proqramlaşdırma ilə deyil, kompüter elmlərində daha mürəkkəb işlərlə məşğul olmağa başladılar.

Bu ixtisas sahibi nə işlə məşğul olur? (iş öhdəlikləri)

• ➝ Şəbəkələrin idarə edilməsi;
• ➝ Veb-saytların yaradılması;
• ➝ Veb-saytlara texniki dəstək;
• ➝ Alqoritmlərin və kompüter proqramlarının yazılması;
• ➝ Sistem analizi;
• ➝ Kiber təhlükəsizliyin təmin edilməsi;
• ➝ Mövcud sistemə texniki dəstəyin göstərilməsi;
• ➝ Hardware və Software problemlərinin aradan qaldırılması;
• ➝ Proqram təminatının tətbiqi və digər proqramlar ilə düzgün qarşılıqlı əlaqənin təşkili;
• ➝ Proqramlar ilə işləmək üçün təlimat və lazımi texniki sənədləri tərtib etmək;
• ➝ Yazılan kodun bütün elementlərin düzgün işləməsini sınaqdan keçirtmək (test etmək);
• ➝ Nöqsanları aradan qaldırmaq;
• ➝ Ofis texnikasının tənzimlənməsi, bəzi avadanlıqların problemlərinin aradan qaldırılması;
• ➝ Keyfiyyət menecmenti sistemindəki uyğunsuzluqların aradan qaldırılmasına və qarşısının alınmasına yönəlmiş tədbirlərdə iştirak edin;
• ➝ Şirkətin bütün proqram məhsullarını quraşdırılması, konfiqurasiya edilməsi, saz vəziyyətdə saxlanılmasını təmin etmək;
• ➝ Xidmətlərin saxlanılması üçün müraciətləri qəbul etmək (Help Desk). Bunları müəyyən edilmiş qaydalara uyğun olaraq yerinə yetirmək;
• ➝ Hər bir istifadəçiyə onlayn qeydiyyatı və zəruri mənbələrə girişi təmin etmək üçün istifadəçi və qrup hesablarının planlaşdırılması, yaradılması və saz vəziyyətdə saxlanılması;
• ➝ Təhlükəsizlik pozuntularını aşkar etmək və aradan qaldırmaq üçün şəbəkədəki hadisələrin yoxlanılması strategiyasını planlaşdırır və həyata keçirmək. Resursları idarə etmək və istifadəsinə nəzarət etmək

Harada bu ixtisasa sahiblənmək olar?

Dövlət Universitetləri:

• ➝ “ADA” Universiteti
• ➝ Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
• ➝ Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti
• ➝ Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
• ➝ Azərbaycan Texnologiya Universiteti
• ➝ Azərbaycan Texniki Universiteti
• ➝ Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti
• ➝ Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsinin Akademiyası
• ➝ “Azərbaycan” Universiteti
• ➝ Bakı Mühəndislik Universiteti
• ➝ Bakı Biznes Universiteti
• ➝ Milli Aviasiya Akademiyası
• ➝ Mingəçevir Dövlət Universiteti
• ➝ Lənkəran Dövlət Universiteti
• ➝ Naxçıvan Dövlət Universiteti
• ➝ Sumqayıt Dövlət Universiteti
• → Odlar Yurdu Universiteti

Özəl Universitetlər :

• ➝ Bakı Avrasiya Universiteti
• ➝ Qərbi Kaspi Universiteti
• ➝ “Naxçıvan” Universiteti

Kurslar :

• ➝ Code Academy
• ➝ ItCity Academy
• ➝ Step IT
• ➝ Tech Academy və s.

Bu ixtisas üzrə harada çalışmaq olar?

İxtisas üzrə mütəxəssislər:

• ➝ Fərdi olaraq müxtəlif platformalar vasitəsilə sifarişlər qəbul edərək;
• ➝ Özəl müəssisələrin İnformasiya texnologiyaları şöbələrində;
• ➝ Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi başda olmaqla digər nazirlik və dövlət müəssisələrində;
• ➝ Müəllim olaraq yuxarıda qeyd etdiyimiz və digər müxtəlif universitet və kurslarda fəaliyyət göstərə bilərlər.
• ➝ İnformasiya texnologiyaları ixtisası üzrə bakalavr səviyyəsini bitirən məzunlar ümumi təhsil pilləsində müvafiq olaraq informatika fənnini tədris edə bilər.

Bu ixtisas üzrə lazım olan bilik və bacarıqlar (kompetensiyalar)

• ➝ Riyazi biliklər;
• ➝ Diqqətli olmaq;
• ➝ Alqoritmik biliklər;
• ➝ Sistemli düşüncə;
• ➝ Analitik düşüncə;
• ➝ Komanda ilə işləmək bacarığı;
• ➝ Məsuliyyətli olmaq;
• ➝ İntizamlı olmaq;
• ➝ Data strukturlarına bələd olmaq;
• ➝ Dil bilikləri (xüsusilə İngilis dili);
• ➝ Dəyişikliklərə ayaq uydura bilmək;
• ➝ Proqlamlaşdırma dilləri bilikləri ( hal-hazırda ən çox istifadə edilən dillər Python və JavaScript);
• ➝ Müasir informasiya sistemlərini sınaqdan keçirmə metodlarını bilmək;
• ➝ Məlumatla işləmə bacarığı: toplanması, işlənməsi, təhlili;
• ➝ Güclü yaddaş;
• ➝ Tənqidi düşüncə.

İxtisasın gələcəyi

Bildiyimiz kimi dünyadakı inkişaf etmiş ölkələrdə sənaye öz yerini informasiya axışına verməyə başlayıb. Bu halda informasiya texnologiyaları sürətlə inkişaf etməyə doğru gedir. Bu səbəbdən bir çox universitetlərdə bu ixtisasın adı eşidilməyə başladı və təkcə Amerikada ən az 200 universitetdə ixtisas üzrə təhsil verilməkdədir. Bu vəziyyət İnformasiya texnologiyaları ixtisasının önümüzdəki illərdə ölkəmizdə də önəmli bir yerə sahib olacağının göstəricisidir. Hazırda gələcəyin ixtisası olaraq tanınan bu ixtisasa Azərbaycanda da böyük tələbatın olmasına baxmayaraq, ixtisaslı kadrların azlığı müşahidə olunmaqdadır və bu da ixtisas sahiblərinə olan ehtiyacın daha da artmasına səbəb olur. Əmək bazarında bu ixtisas sahiblərinə günü-gündən artan ehtiyac, məzunların gələcəkdə işsiz qalma ehtimalının sıfıra yaxın olacağını deməyə imkan verir.

Əmək haqqı

İxtisas üzrə əmək haqqları peşə sahibinin bacarıqlarından, təcrübəsindən və tutduğu vəzifədən asılı olaraq 1000-3000 AZN arasında dəyişməkdədir.