Tolstoy hərb və sülh

Knyaz Andrey Nataşanın nişanı pozmasını soyuqqanlılıqla qarşılayır. O, Pyerə bildirir ki, gedərkən Nataşaya azad seçim etmək imkanı vermişdi. Lakin tezliklə Nataşanın tutduğu işdən çox peşman olduğunu və çox ağır xəstələndiyini eşidir.

Lev Tolstoy və Azərbaycan

Böyük rus yazıçısı Lev Nikolayeviç Tolstoy (1828-1910) “Hərb və sülh”, “Anna Karenina”, “Dirilmə” kimi əsərlərin müəllifidir. Lev Tolstoy Azərbaycan barədə nə bilirdi? O, hələ 1880-ci ilin martında şair Afanasi Fetə məktubunda yazırdı ki, Azərbaycan mütəfəkkiri və şairi Mirzə Şəfi Vazehin əsərlərini oxuyub və onları yüksək qiymətləndirir.

L.Tolstorun hekayələri ilk dəfə Azərbaycan dilinə 1882-ci ildə tərcümə olunub. XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində L.Tolstoyun əsərlərinə Azərbaycanda çıxan “Kaspi”, “İttifaq”, “Səda”, “Təzə həyat” qəzetlərində geniş yer verilib.

1894-cü Bakı şəhər rus-müsəlman məktəbinin direktoru Sultanməcid Qənizadə L.Tolstoyun “Birinci araqçəkən” komediyasını Azərbaycan dilinə tərcümə edib və ona həvəskar səhnədə quruluş verib.

1895-ci il dekabrın 12-də Bakıda Hacı Zeynalabdin Tağıyevin teatrında Lev Tolstoyun “Zülmətin hakimiyyəti” pyesinin premyerası oldu.

Azərbaycan dilində yeni dünyəvi dərsliklərin ilk tərtibçiləri Rəşidbəy Əfəndiyev və Abbas Səhhət bu işdə Lev Tolstoyun “Əilifba” kitabının prinsipini, yəni qrammatik qaydalarla oxu prosesində tanış olmaq prinsipini əsas götürüblər.

Tədris rus dilində aparılan müxtəlif şəhər orta təhsil müəssisələrinin şagirdləri də uşaq əsərlərinin tərcüməsi ilə məşğul olublar. İlk belə bir cəhdi Bakı şəhəri 2 nömrəli rus-müsəlman məktəbinin şagirdi Hacıağa Abbasov (sonralar Azərbaycanın Xalq Artisti) göstərib. “Allah gec eləyər, güc eləyər” hekayəsi onun tərcüməsində 1906-cı ildə nəşr olunub.

1907-ci ildə Hacıağa Abbasov məktəbin direktoru Sultanməcid Qənizadə ilə birlikdə Yasnaya Polyanaya gəlir və L.Tolstoyun hekayəsini Azərbaycan dilinə özünün tərcüməsində yazıçıya hədiyyə edir. L.Tolstoy isə ona üzərində avtoqrafı olan “Hərb və sülh” romanını bağışlayır.

S.Qənizadə nəinki L.Tolstoyun ömrünün sonunadək yazıçı ilə məktublaşır, xalq maarifi məsələləri ilə bağlı ondan məsləhətlər alır, həm də tez-tez Yasnaya Polyanaya baş çəkirdi.

• Teqlər:
• ədəbiyyat
• , rus ədəbiyyatı
• , Lev Tolstoy
• , Azərbaycan ədəbiyyatı

Tolstoy hərb və sülh

“Hərb və Sülh”də Tolstoyun düşüncələri və 1812-ci ili xatırladan müasir qlobal siyasət – ESSE – TAM MƏTN

Qilbert Doktorou

“Diplomasi İrani”, 29.03.2019

Lev Tolstoyun “Hərb və Sülh”ü indiyədək yazılmış ən yaxşı müharibə romanı hesab olunur. Əhatəli olaraq, 1800-dən çox səhifədə o həm döyüş meydanı, həm də arxa cəbhədə Napoleon müharibələri zamanı Rusiyanın geniş panoramını təqdim edir.

Bəzən Tolstoy aparıcı qəhrəmanların böyük mənzərə və astagəl psixoloji portretləri arasındakı “get-gəl”lərlə diqqətimizi bir mətləbdən digərinə yönəldir.

Müəllifin hazırladığı “tərtibat”la “Hərb və Sülh” həm Qərb, həm də Rusiyada istehsal olunan bir neçə populyar filmin ilham mənbəyi olub. O, Sergei Prokofyevin dünyanın ən böyük opera teatrlarında periodik tamaşaya qoyulan eyniadlı operası üçün istinad materialına çevrilib.

Əlbəttə, “Hərb və Sülh”ün səhnələşdirmələri oxucuları, xüsusilə də yeniyetmə qızları cəlb edən affektiv romantik mövzuları qabardır. Nataşanın ilk balını, Andreylə rəqsini təsəvvürümüzə gətiririk. Borodino döyüşündə aldığı yaralardan can verərkən, biz Andeyin yatağı başında görürük.

Tolstoyun tarixi düşüncələrini, Napoleon və ya çar Aleksandr kimi böyük adamların tarixin həlledici qüvvəsi və ya idarə etdiyini düşündükləri insanların ixtiyarsız agentləri olması, Şopenhauerin fəlsəfi kölgəsi, determinizm və s. görməməzliyə vururuq.

Lev Tolstoy bu “kənarlaşmaları” müntəzəm olaraq işlədib və sonra “Epiloq”da son sözünü deyib.

Bu təhkiyəsiz mətndə müəllif düşüncələrini personajları vasitəsilə deyil, oxucularla birbaşa paylaşır.

Həqiqətən də, 1869-cu ildə nəşr edilmiş romanın bəzi naşirləri “Epiloqu” romandan çıxarmaq qərarına gəlib. Ancaq romanda əks olunmuş bəzi tarixi düşüncələri əksər nəşrlərdə tapmaq mümkündür.

Mən oxucuya Tolstoyun mətnindəki düşüncə metodunu təqlid edərək padşahlar, generallar, nazirlər və xalq arasında əlaqələrə diqqət yetirirəm. Tolstoyun Napoleon və ya I Aleksandra aid qavrayşı Donald Trampa da tətbiq edilə bilər.

Tolstoyun “Hərb və Sülh”ünün fəlsəfi parçaları bu yazı üçün xammaldır, çünki onlar 1812-ci ilin baharının sonunda Napoleonun Rusiyaya təcavüzü timsalında Köhnə Qitədə yaşadığımız psixoloji və strateji vəziyyət izah edir. Bu vəziyyət total müharibənin başlanğıcı da ola bilər.

Napoleonun Rusiyaya təcavüzü bu gün Birinci və İkinci Dünya müharibələri, hətta Soyuq müharibə dövründən daha aktualdır.

Tolstoyun şərhləri kimi, 1812-ci il aşağıdakı məsələləri qaldırır:

1.Müharibənin ilkin şərti yalnız mübarizə aparanların deyil, həm də hərbi istehsal və logistik imkanlarla müharibəni mülki dəstəkləyənlərin məntiqi ilə yaranmışdı. Yəni hakimiyyət insanları müharibə aparmağa məcbur etmirdi, əksinə, ikincilər bu düşüncədə idilər ki, müharibə onlar maraqlarına xidmət edir.

1812-ci ildə Napoleon tərəfindən səfərbərliyə alınanların məntiqi Fransız İnqilabının dəyərlərini avtokatik Asiyanın ən ucqar nöqtəsinə yaymaq idi. Digər tərəfdən, bu, qalibləri gözləyən saysız-hesabsız qənimətlər deməkdi. Əsgərlər və zabitlərin düşüncəsində bu, Moskvanı işğal etmək bəxtiyarlığı yaşayanların istənilən şeyi ələ keçirməsi mənası verirdi. Fransız imperatoru və onun ətrafı üçün isə, Britaniya və digər Avropa dövlətləri hesabına dünyaya Fransanı zənginləşdirən Kontinental Sistemin sırınması demək idi.

Bu gün həmin məsələ ABŞ və Qərbin Rusiyaya qarşı informasiya müharibəsində öz paralelini tapır. Putinin şərlənməsi, Rusiyanın təhqir olunması – hazırda səbəb nə olursa-olsun, Rusiyaya qarşı istənilən hərbi münaqişəyə həvəslə yanaşan bütün siyasi sinfimizin böyük əksəriyyətini cazibəsinə çəkib.

2.Napoleonun Rusiyaya təcavüzü sırf fransız ambisiyaları üzərində qurulmamışdı, Tolstoy onu “Avropa xalqlarının Qərbdən Şərqə hərəkəti” kimi təsvir edib. Napoleonun rəhbərlik etdiyi, 680.000 əsgəri olan Möhtəşəm Ordunun (Grand Armée) əsasını 20 minə yaxın imperiya qvardiyası təşkil edirdi. O, bu qüvvəni Rusiyaya qarşı heç zaman istifadə etməyib, çünki Napoleonu hakimiyyətdə saxlayan məhz qvardiya idi.

Müharibəyə və ölməyə göndərilən sıravi fransız əsgərləri və zabitləri Napoleonun ixtiyarındakı ümumi qüvvələrin yarısından azını təşkil edirdi. Onlar kampaniyada həlak olanların çox kiçik bir hissəsi idi. Ordunun qalan hissəsi Reyn boyu yerləşən cırtdan alman dövlətləri, Prussiya, Hollandiya, İtaliya, Avstriya və başqa, xüsusilə də polyak könüllülərdən ibarət idi.

Hazırkı durumla tutuşdursaq, 1812-ci ildə Fransanın rəhbərlik etdiyi Avropanın çoxmillətli qüvvələri Amerika rəhbərliyindəki NATO-dur.

3.1812-ci ildə Rusiyanı işğal etməyə hazırlaşan Möhtəşəm Orduda xidmət edən könüllü qüvvələrin ən böyük dəstəsi Avropanın xəritəsinə öz dövlətlərini bərpa etmək və Avropanın müdafiəçiləri kimi dəyərlərini sübut etməklə, öz geosiyasi məqsədləri üçün çalışan polyaklar idi.

Bu, Tolstoyun yalnız Polşa əsgərlərinin sayına (təxminən 96 min) görə deyil, həm də Polşanın Napoleonun bütün kampaniyasına necə təsir etməsi, o cümlədən Sankt-Peterburqa yox, Rusiyanın qədim paytaxtı Moskvaya, iki yüz il əvvəl Rusiyada Qarşıqlıq Zamanı polyakların saxta çarı taxta oturduqları şəhərə yön alma əlaqədar məqamı geniş işıqlandırır.

Tolstoy işğal zamanı Polşa faktorunu vurğulamağa çalışır. Bu, Napoleonun Rusiya imperiyasının qərb sərhədində, Neman çayının sahillərində dayandığı və işğal əmri verdiyi iyun gününün təsviri ilə başlayır.

Napoleon kötük üzərində oturub xəritələrə baxarkən, deyə Tolstoy yazır, bir polyak atıcısı ona yaxınlaşıb “Vivat” qışqırır və imperatorun gözü qarşısında süvarilərin çayı keçməsini təklif edir. Napoleon dalğın alda başqa yönə baxır, süvarilərin keçidi zamanı isə 40 nəfər çayda boğulur. İmperator keçidi uğurla yerinə yetirən liderin medalla müxafatlandırılması əmri verir.

Tolstoyun işğalda Polşanın rolu ilə bağlı düşüncəsinin digər bir sübutu süvarilər çaydan keçərkən, rus kazak dəstəsinə baxan Napoleonun ağlından keçənlərə dair qeyddir. O, Napoleonun Asiya çöllərinə baxdığına inandığını söyləyir!

Yazıçı bu ekstravaqant ideyanı Napoleonun yanındakı polşalı müttəfiqlərinin ayağına yazmasa da, bu vaxt Napoleona artıq Polşa zabitinin formasını geydirir. Bir gün sonra imperator Vilno şəhərində (Litvanın müasir paytaxtı Vilnüsdə, o zamanlar Rusiya əyalət yaşayış məskənində) bir polşalı zadəganın evində iqamət qurur. Məhz bu evdə bir neçə həftə öncə I Aleksandrın qərargahı yerləşib.

Bütün bunları günümüzə uyğunlaşdırdıqa, aşkarlanır ki, Polşanın hakim elitaları bir daha Avropa İttifaqı və ABŞ-ın Polşanı Rusiyaya qarşı qalxan kimi istifadə etməsinə çalışır. “Fort Trump” (“Tramp Qalası”) anlayışı polyak əcdadlarının Bonapartla bağlı riyakarlığı ilə mükəmməl şəkildə üst-üstə düşür.

Nəhayət, 1812-ci ilin işğalına dair üç müşahidə var ki, Tolstoy bunu bizə dönə-dönə nəql edir. Vaşinqton və Brüsseldəki bugünkü rəhbərlik onları mütləq nəzərə almalıdır.

4.Təchizat xətlərini qoruyun

Bu gün Belçikada, Fransada geniş ictimaiyyət arasında belə bir fikir yayılıb ki, Napoleonun Rusiyadakı məğlubiyyətinin səbəbi düşməninin üstün hərbi bacarıqları deyil, “general Qış”dır. Tolstoy mətninin qiraəti bu iddianın cəfəngiyat olduğunu göstərir.

Fransızların geri çəkilməsi oktyabrın əvvəlində, Moskvanın işğalından cəmi 5 həftə sonra başlayıb. Lakin geri çəkilmə başlayanda sərt qışın qədəm basmasına hələ bir neçə ay qalırdı. “Grande Armée” geriləyəndə, azuqə çatışmazlığından xəstəlik və fərarilik ucbatından günbəgün əriyirdi. Moskvanın işğalı zamanı qarətçilik və çapovulçuluq nəticəsində orduda intizamın pozulması ilə fəlakətin miqyası daha da böyüyüb.

Şərait bir çox səbəbdən, o cümlədən boşuna itirilmiş Minsk yoluna görə Napoleon tərəfindən qayıdış marşrutuna dair çox pis qərarından yararsız idi. Ancaq ən mühüm səbəb Napoleon qüvvələrinin çiyinlərinə bacardığından böyük yük götürməsi idi.

Təbii ki, bu, təsadüfi deyildi. Rusiya komandanı Kutuzovun ardıcıl strategiyası vardı, müharibəni davam etdirmə qabiliyyəti naminə o, fransızları ölkənin içinə, kəndlilərdən tutmuş zadəganlığa qədər boş qalmış Rus torpaqlarının çəkirdi.

Rusiya ilə bugünkü strateji qarşıdurmaya köçürüldükdə, NATO-nun Baltikyanı bölgəni müdafiə etməsi və ya Rusiya sərhədlərində müharibə aparması ideyası ümumən Napoleonun səyləri kimi axmaqlıqdır. ABŞ-ın NATO qüvvələrini Şərqə köçürməsi ilə belə, Birləşmiş Ştatların öz torpaqlarında mübarizə aparan Rusiyaya səmərəli şəkildə cavab vermə qabiliyyəti coğrafi uzaqlığına görə qeyri-mümkündür.

5.Hərbi üstünlüyünüzə “asimmetrik” cavablardan çəkinin

Tolstoy Napoleonun Moskvadan çəkilməsi dövründə onun üçün dağıdıcı təsirə malik, imperiya ordusundan sərbəst olaraq fəaliyyət göstərən qeyri-nizami rus qüvvələrinə böyük diqqət yetirir. Bu həm kazak dəstələri, həm də yerli torpaq sahibləri və kəndlilərin yaratdığı qoşunlar idi. Onlar fransız ordusuna zərbə endirir və Tolstoyun yazdığı kimi, əsir götürmürdülər.

Tolstoyun bizə ətraflı şəkildə göstərdiyi kimi, komandanlıqda sarayın təyin etdiyi kreslo generalları və sahə komandirləri, yerli ruslar və yadelli zabitlər arasında mübahisələr baş verirdi. Amma könüllü dəstələr komandanlıqdan xaric fəaliyyət göstərərək Rusiyaya böyük taktika mütəhərrikliyi və qəhrəmanlıq təşəbbüsü verirdi.

Bu “asimmetrik” müharibə bütün Napoleon yürüşü və 1812-ci ilə dair baxışımızı şübhəyə alır. Napoleonun məyus idi və tarixi paytaxt Moskvanın fəthindən sonra da rus imperatorunun ağ bayraq qaldırmaması və sülh danışıqlarından imtinasını başa düşmürdü. Müasir dövrdə bu sayaq tərslik dövlətlərarası qaydalara ziddir.

Bu günə baxdıqda, prezident Putinin Rusiyanın qlobal raket şəbəkəsində Amerikanın böyük investisiyalarını aradan qaldıracaq və onu məğlub edə biləcək az xərcli və ölümcül asimmetrik silah sistemlərinin yaradılması barədə bəyanatları çox ciddi qəbul edilməlidir.

6.Döyüşlərin və müharibənin nəticəsi qeyri-müəyyəndir

1812-ci il kampaniyası zamanı qüvvələr arasında baş verən döyüşlərdən danışarkən, Tolstoy bizə dəfələrlə deyir ki, müvafiq tərəflərin canlı qüvvə və maddi sursat ehtiyatı yalnız nisbi müvəffəqiyyət amili idi. Bu üstünlük nominal zəif tərəfin daha qətiyyətli və mənəvi üstünlüyü ilə adlana bilər. Yəni bir kiçik rütbəli zabitin “ura” deyə qışqırması və öz qoşunlarını hücum keçirməsi və ya “biz məğlubuq” deyə geri çəkilməsi və döyüş meydanından qaçması ilə vəziyyət dəyişə bilər. Lakin Rusiyanın rəhbərliyinin strateji planı olan geri çəkilmədə mənəviyyat vacib amil deyil.

1812-ci ildə Vətəni xilas etmək üçün göstərilən fədakarlıq İkinci Dünya müharibəsində də rusların fərqləndirici keyfiyyəti idi. Borodino döyüşü, sırf hərbi cəhətdən, Napoleonun “Grand Armée”-si ilə müqayisədə, daha çox zərər çəkən və itki verərək döyüş meydanını tərk edən Rusiya üçün zərərliydi. Ancaq bu, mənəvi zəfər idi, çünki Napoleonun o günə qədər mübarizə apardığı bütün Avropa ordulardan fərqli olaraq, yalnız ruslar top bombardmanından dəhşətli itkilərə məruz qalmış, buna baxmayaraq, mövqelərini qoruyub saxlamış, son nəticədə, nizamlı şəkildə geri çəkilmişdilər.

Artıq fransızların Moskvaya yolu açılmışdı, ancaq Rus ordusunun iradəsi qırılmamış, amma Moskvada geri çəkilən intizamsız və fərari Napoleon qüvvələri döyüş qabiliyyətini itirmişdi.

Bu mesajı günümüzə köçürərkən, bugünkü rusların açıq-aydın iradəsini, necə olursa-olsun, öz mövqelərini qoruyacağını ciddiliklə qarşılamağın əsası var. Daha ümumi mənada hərbi təcrübəyə sahib olan mötədil səlibçiyə çox diqqət yetirməliyik. Bir neçə kitabında Endrü Baseviç (amerikalı tarixçi – tərc.), Tolstoy kimi, dəfələrlə iddia edib ki, müharibədə heç bir dəqiqlik yoxdur və bun görə də, müharibə seçimindən çəkinməlisiniz.

Tərcümə: Strateq.az

L.N.Tolstoy – “Hərb və Sülh” əsəri ilə tanışlıq və məzmunu

Tanınmış rusiyalı yazıçı Lev Nikolayeviç Tolstoyun müəllifi olduğu “Hərb və Sülh” əsəri, XIX əsrin ilk yarısında Rusiyanın sosial həyatını və insanlarının iç üzlərini ortaya qoymaq məqsədi ilə qələmə alınmışdır. Əsər ilk dəfə 1869-cu ildə çap edilmişdir.

Bu səbəbdən də əsərdə işlənən müharibə mövzusu əsərin güzgüsü olmaq kimi bir xüsusiyyət daşıyır. Tolstoy əsərdə müharibə ilə yanaşı insanlardan daha geniş bəhs edir. Əsər nüfuzlu şəxslər ilə kənd və qəsəbələrdəki insanlar arasında olan münasibətləri çox gözəl bir şəkildə özündə əks etdirmişdir.

Lev Tolstoy, bu əsəri qələmə alarkən hələ otuz yeddi yaşında idi. Onun 1854-1856-cı illər aralığında Krımda müharibədə olması bu romanı qələmə almasına səbəb olmuşdur. Müəllif əsəri 1863-1868-ci illər aralığında qələmə almışdır. Rus toplumunun social və iqtisadi münasibətlərini, eşq, hirs, düşmənlik, ölüm kimi mövzuları uğurla əks etdirməsi səbəbi ilə əsər olduqca maraqla qarşılanmışdır.

Hərb və Sülh: Çar I Aleksandrın anası olan Mariya Fyodrovna, romanda rus sarayının ən nüfuzlu fiquru kimi təqdim edilir. Roman 1805–ci ildə Sankt Peterburqda, Mariya Pavlovna Şerer tərəfindən kraliça ana Mariya Fyodrovnanın şərəfinə verilən ziyafətlə başlayır. Romanda olan əsas obrazların əksəriyyəti və zadəgan ailələrin nümayəndələri Anna Pavlovnanın məclisində iştirak edirlər. Pyer Bezuxov zəngin knyazın qeyri-qanuni doğulmuş oğludur. Bir çoxları Pyerə, zəngin irsin yeganə varisi olduğu üçün yarınmağa çalışırlar. Anasının ölümündən sonra, yüksək təhsil alması atasının maddi dəstəyi ilə təmin edilmiş Pyer, açıq ürəkli, lakin yüksək cəmiyyət içində özünü apara bilməyən, özünün saf və sadəlövh xasiyyəti ilə Peterburq zadəganlarının həyatına uyğunlaşmağa çətinlik çəkən biridir. Ziyafətə dəvət olunan qonaqların hamısı bilir ki, Pyer, atası qoca knyazın bütün övladları arasında ən çox sevdiyi övladıdır.

Ziyafətdə eyni zamanda Pyerin dostu, ağıllı və alicənab knyaz Andrey Nikolayeviç Bolkonski və onun, zadəgan məclislərinin məşhur simalarından olan xanımı Liza da iştirak edir. Peterburqun zadəgan həyatını həddən artıq dəbdəbəli, bununla belə darıxdırıcı hesab edən knyaz Andrey öz xanımının da daxilən boş və səthi düşüncəli olduğu fikrindədir. Bu kədərli həyatından canını qurtamaq məqsədi ilə Mixail Kutuzovun ordusuna yazılan Knyaz Andrey Napoleona qarşı olan müharibədə iştirak edir.

Bundan sonra isə hadisələr Rusiyanın qədim şəhəri və keçmiş paytaxtı Moskvada davam edir. Peterburqun yüksək zadəgan mühitindən fərqli olaraq, bu şəhər rus milli xüsusiyyətlərini daha çox qoruya bilmişdir. Şəhərdə yaşayan Rostov zadəgan ailəsi təsvir edilir. Knyaz İlya Andreyeviç Rostovun dörd övladı var. Onlardan biri olan on üç yaşlı Nataşa (Natalya İliyiçna) rus ordusunda zabit kimi xidmət etmək arzusunda olan Boris Drubetskoyun onu sevdiyinə inanır. On iki yaşlı Nikolay İliç isə yetim olan və Rostovlar ailəsi tərəfindən övladlığa götürülmüş əmisi qızı Sonyanı (Sofiya Aleksandrovna) sevir. Ailənin böyük övladı Vera İliyiçna bir qədər soyuq xarakterli olsa da, uğurlu nigah bağlayaraq rus-alman zabiri Adolf Karloviç Berqə ərə getmişdir. Ailənin ən kiçik nümayəndəsi olan Petya (Pyotr İliç) isə böyük qardaşı kimi, yaşı tamam olduğunda orduda xidmət etmək arzusundadır. Ailənin başçıları olan Knyaz İlya Rostov və Knyaginya Natalya Rostova xoşbəxt, lakin həmişə ailənin maddi durumu haqqında narahatlıq keçirən bir cütlükdür.

Bald təpələrində, Bolkonskilərin hakimlik etdiyi vilayətdə isə başqa hadisələr yaşanır. Knyaz Andrey öz darıxdırıcı arvadı Lizanı, zalım atası Knyaz Nikolay Andreyeviç Bolkonskini və dindar, sakit bacısı Mariya Nikolayevna Bolkonskayanı tərk edərək orduya, xidmətə gedir.

İkinci hissə Rusiya–Fransa müharibəsinə hazırlıq səhnələrinin təsviri ilə başlayır. Artıq orduya çağırılmış Nikolay Rostov Hollabrunne döyüşündə ilk müharibə təcrübəsini yaşayır. Burada o, Knyaz Andreylə rastlaşır və tələskənliyi üzündən ona qarşı hörmətsizlik edir. Bir çox gənc əsgər kimi, Nikolay da Çar I Aleksandrın vurğunudur. Nikolay xidmət etdiyi bölüyün zabitləri Vasili Dmitriyeviç Denisov və sonradan psixoloji problemləri olduğu aydınlaşan Fyodr İvanoviç Doloxovla dostluq edir.

Əsərin ikinci kitabı Nikolay Rostovun Moskvaya, evlərinə dönməsi ilə başlayır. O, Rostov ailəsinin tamam müflisləşmək ərəfəsində olduğunun və pis maddi durum yaşadıqlarının şahidi olur. O, qışı evlərində keçirir və qulluq etdiyi Pavloqrad alayından dost olduğu Denisovla münasibətlərini daha da istiləşdirir. Nataşa gözəl, cazibədar və gənc qızdır. Denisov ona aşiq olur və evlənməyi təklif etsə də, onun bu təklifi rədd edilir. Eyni zamanda anası Nikolaya zəngin qız taparaq, onunla evlənməyi məsləhət görür. Lakin bu məsləhətə qulaq asmayan Nikolay öz gənclik sevgisi olan Sonya ilə evlənmək istəyir.

Atasından qalan mirasa sahib olduqdan sonra, Pyer Bezuxov nəhayət ki, rus elitası tərəfindən yaxşı qəbul edilir və imperiyanın nüfuzlu, zəngin zadəganlarından birinə çevrilir. Daxilən o, bunun səhv addım olduğunu düşünsə də, Knyaz Kuraginin gənc və cazibədar qızı Elenlə (Elena Vasilyevna Kuragina) evlənir. Zadəgan mühitinin ən məşhur və cazibədar qadını olan Elen, tezliklə Pyerə ondan uşağı olmasını istəmədiyini bildirir. Elen Doloxovla əlaqəyə girir və buna istinad edən Doloxov Pyeri kütlə içində alçaltmağa cəhd edir. Özünə idarəni itirən Pyer Doloxovu duelə çağırır və duel zamanı onu ölümcül yaralayır. Bu hadisədən dəhşətə gələn Elen Pyeri qatil adlandıraraq günahlandırır və baş verən qalmaqaldan sonra Pyer Eleni tərk etmək qərarına gəlir. Qarışıq ruhi vəziyyət yaşadığı bir dövrdə, Pyer masonluq cəmiyyətinə üzv olur və masonların beynəlxalq siyasətindən irəli gələn ideyaların təbliğatçısı kimi çıxış edir. İkinci kitabda, Pyerin daxili iztirablarının, yaxşı insan olmaq və ideal insan axtarışlarının təsvirinə geniş yer verilir. İndi bu zəngin zadəgan Tolstoy vasitəsilə bir fəlsəfi sual ətrafında düşünür: bir insan əxlaqsızlarla əhatələnmiş bir mühitdə necə əxlaqlı həyat sürə bilər? Sual Pyerin sonrakı həyatının istiqamətlənməsində əsas şərt olur. O, öz təhkimli kəndlilərini azad etməyə və onların həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün çalışmağa başlayır.

Pyer obrazı alicənab və ambisiyalı Knyaz Andrey Bolkonski obrazı ilə müqayisə edilir. Austerlis döyüşündə Andrey ordunun yüksək vəzifəli şəxsləri ilə birgə çalışmaq şərəfinə nail olur. Döyüşdə artilleriya silahından açılan atəş zamanı o ağır yaralanır. Ölümlə üz-üzə gəldiyi vaxt o, köhnə ambisiyaları, öz qəhrəmanı Napoleon (Napoleon döyüş meydanında onu yaralı vəziyyətdə görür və müalicə olunması əmrini verir) haqqında düşünür və bu zamana qədər həyatını boşuna keçirdiyi qərarına gəlir.

Hərbi hospitalda müalicəsini tamamladıqdan sonra evə dönən Knyaz Andreyin arvadı uşaq dünyaya gətirərkən ölür. Knyaz Andrey uzun müddət arvadını tərk etdiyinə görə özünü günahlandırır və ölüm zamanı arvadının üzərindəki təqsirləndirici ifadəyə görə özünü bağışlaya bilmir. Onun övladı, Nikoenka sağ qalır.

Nihilist əhval ruhiyyəyə köklənmiş Andrey orduya geri qayıtmır və mülklərin idarə edilməsi və rus ordusunun vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün qanun layihəsinin işlənməsi ilə məşğul olur. Həmin dövrdə Pyer yenidən Andreylə görüşür və ona yeni sual gətirir: Bu əxlaqsız dünyada Tanrı hardadır? Pyer panenteizm və ölümdən sonra olan həyat ilə maraqlanmağa başlayır.

Pyerin uzun müddət özündən uzaqlaşdırdığı arvadı Elen yenidən onu qəbul etməsi üçün xahiş edir və həmin dövrdən etibarən Peterburqun yüksək cəmiyyətində məşhur ev xanımlarından biri kimi tanınmağa başlayır.

Knyaz Andrey hazırladığı yeni hərbi qanunun qəbul edilməsi və birbaşa imperatora çatdırılması üçün cəhdlər edir. Həmin dövrdə Peterburqda olan gənc Nataşa Rostova ilk dəfə Peterburq zadəganlarının ballarından birinə qatılır və həmin məclisdə Knyaz Andreylə tanış olaraq onu özünə valeh edir. Knyaz Andrey Nataşa ilə görüşündən sonra yenidən sanki həyata qayıtdığını hiss edir və bir neçə ailəvi görüşdən sonra Nataşaya evlilik təklif edir. Lakin oğlunun Rostovlarla qohum olmasına qarşı çıxan qoca Knyaz Bolkonski toy mərasimi üçün bir il gözləməyi lazım bilir. Bu hadisədən sonra Knyaz Andrey Nataşanı tək qoyaraq yenidən orduya qayıdır. Bundan ciddi sarsıntı keçirən Nataşanın əhvalını düzəltmək üçün Knyaz Rostov onu və Sonyanı özü ilə götürərək Moskvaya gedir.

Nataşa Moskvada operaya gəlir və burada Elen və onun qardaşı Anatol ilə tanış olur. Həmin dövrdə Anatol yenicə polyak bir qadınla evlənmiş və onu Polşada qoyaraq Rusiyaya qaçmışdı. O, Nataşaya çox yaxın münasibət göstərir və onunla əlaqə yaratmağa çalışır. Elen və Anatol bunun üçün bir plan hazırlayırlar. Anatol Nataşanı öpür və ona sevgi məktubları yazaraq onunla birgə qaçmağı təklif edir. Uzun düşüncədən sonra, Nataşa Anatolu sevdiyi qərarına gəlir və Knyaz Andreyin bacısı Mariyaya məktub yazaraq nişanı pozduğunu bildirir. Son anda qaçmaq planından xəbər tutan Sonya, bu planın həyata keçməməsinə səbəb olur. Pyer ilk öncə Nataşanın davranışından qorxsa da, sonradan onun aşiq olduğunu anlayaraq bunu normal qəbul edir. 1811–1812–ci illər Böyük kometasını Moskva səmasında gördükdən sonra Pyer üçün yeni həyat başlayır.

Knyaz Andrey Nataşanın nişanı pozmasını soyuqqanlılıqla qarşılayır. O, Pyerə bildirir ki, gedərkən Nataşaya azad seçim etmək imkanı vermişdi. Lakin tezliklə Nataşanın tutduğu işdən çox peşman olduğunu və çox ağır xəstələndiyini eşidir.

Ailəsinin, xüsusilə Sonyanın dəstəyi və dini inanclarının vasitəsilə Nataşa həyatının çətin dövründən qurtulur. Həmin zaman artıq bütün Rusiya yaxınlaşan təhlükədən və Napoleon ilə olacaq müharibədən danışmağa başlamışdı. Pyer isə özünü Napoleonun Antixrist olmasına inandırır. Öz ərazisini fransızlardan qorumaq üçün kəndli ordusu yaratmaqla məşğul olan qoca knyaz Bolkonskinin vəziyyəti ağırlaşır və o dünyasını dəyişir. Rus ordusunun geri çəkilməsi fonunda Bolkonskilərə məxsus olan ərazinin fransızların əlinə keçmək ehtimalının yaşandığı günlərdə, kəndli üsyanı səbəbiylə ərazini tərk edə bilməyən xanım qız Mariya, təsadüfən həmin ərazidə olan Nikolay Rostov tərəfindən xilas edilir. Nikolay Mariyaya qarşı yaxınlıq hiss etsə də, tezliklə Sonyaya verdiyi sözü xatırlayır.

Müharibənin başladığı dövrdə çarın Moskvaya qədər getməsi bütün rus gənclərini vəcdə gətirir və hamı orduya yazılmağa çalışır. Belə bir vaxta gənc Petya Rostov da nəhayət ki, orduya yazılmaq üçün valideynlərinin razılığını ala bilir.

III cildin əsas qəhrəmanlarından biri isə fransız Napaleon Bonapartdır. Yazıçı bu cilddə imperatorun şəxsi keyfiyyətlərini, vərdişlərini detalları ilə təsvir edir, hətta onun tez-tez pişikotu iyləməsini göstərir. Eyni zamanda 400 000 nəfər şəxsi heyətə malik olan (onlardan yalnız 140 000 nəfəri fransızdillilər idi) Fransa ordusu və onun Smolenskə qədərki döyüş yolu, fransızların Rusiya ərazisinə soxulmaları, Smolenskin işğalı təsvir edilir.

Pyer Moskvanı tərk edərək Borodino döyüşünü izləmək üçün döyüş gedən əraziyə yollanır. Bir müddət müharibə şəraitində yaşadıqdan sonra Pyerdə ağır psixi sarsıntı əmələ gəlir. İnsanların bir-birini öldürməsi, ölümün bir addımlıqda olması onu dərin düşüncələrə qərq edir və bu vaxta kimi yaşamadığı yeni və çox qorxunc hisslər yaşamasına səbəb olur. Döyüş hər iki tərəfin çox böyük – orduların məhv olması səviyyəsində – itki verməsi ilə başa çatır. Napoleonun nəhəng ordusu qarşısında duruş gətirə bilməklə, böyük itkilər bahasına olsa da, ruslar üstünlük əldə edirlər. Lakin strateji səbəblər və ordunun ciddi itkiləri ilə əlaqədar olaraq, döyüşün sabahsı günü ruslar geri çəkilir və fransız ordusunun Moskvaya doğru yolunu açırlar. Döyüşdə əsərin iki əsas qəhrəmanı da ciddi yaralanır. Anatol Kuragin ayağını itirir, Andrey Bolkonski isə mərmi partlaması nəticəsinə ölümcül yaralanır. Onların hər ikisinin ölüm xəbəri yayılır, lakin ailələrinə heç bir rəsmi məlumat verilmir.

Fransız ordusu Moskva şəhərinə yaxınlaşan zaman şəhər əhalisi arasında çaxnaşmalar baş verir və moskvalılar şəhəri tərk edərək qaçmağa başlayırlar. Şəhəri tərk edərkən camaat evlərini yandırır. Bu isə şəhərdə böyük yanğının ortaya çıxmasına səbəb olur. Rostovlar şəhəri ən son tərk edən ailələrdən biri olur. Gedərkən özləriylə yalnız vacib əşyaları götürən ailə, yaralıların şəhərdən çıxarılmasına kömək edir. Yaralıların arasında knyaz Andrey Bolkonski də olur. Lakin Nataşanın bundan xəbəri olmur. Son günlərə kimi, plakatlar nəşr edib Moskvanın təhlükəsizliyinin təmin edildiyini bildirən knyaz Rastopçin son günlərdə şəhərdən əhalinin çıxarılmasına rəhbərlik edir.

Napaleonun ordusu Moskvanı fəth etdiyi zaman şəhəri tərk etməyən azsaylı ruslardan biri də Pyer idi. O, Moskvaya girmiş Napoleonu öldürmək qərarına gəlmişdi. Bunun üçün də o, əsl kimliyini gizlədərək dilənçi görkəmi alır. Daha sonra fransız əsgərlərindən birini xilas edən Pyer əsgərlər, eləcə də əsirlər arasında nüfuz qazanır. Burada o, əsirlərdən Platon Karatayevlə dostlaşır. Karatayevlə söhbətləri Pyerin mənəvi cəhətdən zənginləşməsinə və dünyaya baxışının dəyişməsinə səbəb olur. Fransız əsgərlərinin Moskvanı yağmalaması və silahsız ruslara əyləncə üçün atəş açmalarının şahidi olduqdan sonra, Pyer ordu ilə birgə hərəkətə məcbur edilir və həmin ərəfədə ağır Rusiya qışına tab gətirməyən fransız ordusu təcili surətdə geri çəkilərək Rusiyanı tərk etməyə çalışır. Bir müddət sonra, rus ordusu ilə kiçik toqquşma baş verir və Pyer azad edilir. Həmin toqquşmada Petya Rostov fransizlar tərəfindən öldürülür.

Bu arada, Napoleona qarşı döyüşdə ağır yaralanmış Andrey təsadüfən Rostovların evinə gətirilir. Ailə digər yaralılarla birgə onu da özləri ilə Moskvadan Yaroslavla aparır və onun qayğısına qalır. Nataşa tezliklə Andreyin onlarla olduğunu öyrənir, bir müddət sonra Marya Bolkonskaya da qardaşının yanına gəlir. Ölməmişdən əvvəl Andrey Nataşanı bağışlayır.

Romanın sonunda Elen Kuragin fransız əsgərlərinin birindən tutduğu xəstəlikdən dünyasını dəyişir. Pyer yenidən Nataşanı tapır, Nataşa ona Andreyin ölümündən, Pyer isə Karatayevin ölümündən danışır. Onlar hər ikisi qarşılıqlı sevgiyə sahib olduqlarını anlayırlar və evlənirlər.

Epiloqun birinci hissəsi 1813-cü ildə Nataşa və Pyerin toyunun təsviri ilə başlayır. Bu Rostovların ailəsində son zamanlar baş vermiş ən xoş hadisə olur. Bir müddət sonra knyaz Rostov ölür və istila olunmuş ölkədə dağılmış ailə iqtisadiyyatını bərpa etmək Nikolay Rostovun öhdəsinə düşür.

Belə bir vəziyyətdə ailənin maddi vəziyyətinin düzəldilməsi üçün Nikolayın zəngin ailədən olan qızla evlənməsi məsələsi yenidən gündəmə gəlir. Lakin belə bir addım atmaq istəməyən Nikolay, bir müddət sonra zəngin xanım olan Marya Bolkonskayanı sevir və onlar evlənirlər.

Bir müddət sonra Nikolay və Marya, knyajna Rostova və vaxtilə Nikolayın bütün həyatını birgə keçirməyə söz verdiyi Sonya ilə birgə Bolkonskilərin mülkünə köçürlər. Nikolay ailənin iqtisadi vəziyyətinin düzəldilməsinə çalışır. Onlar eyni zamanda knyaz Andreyin yetim qalmış övladı Nikolay Andreyeviç (Nikolenka) Bolkonskini də böyüdürlər. Bu uğurlu evliliklərdən sonra yeni cütlüklər – Pyer və Nataşa, Nikolay və Marya özlərini xoşbəxt hesab edirlər. 1820 -ci ildə Pyer və Nataşa Bolkonskilərin evinə qonaq gəlirlər.

“Hərb və Sülh” əsərinin Türk dilində EPUB formatında elektron versiyasını oxumaq istəyənlər aşağıdakı e-keçidlərdən yükləyə bilər.