Torpağın çirklənməsi: səbəbləri, növləri, nəticələri

Glifosat, xüsusilə də sinir sistemini təsir edən ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb olur.

Mövzu: Azərbaycanda torpaq kimyasının inkişafı

Azərbaycanın elmi tarixində xüsusi yer tutan Həsən bəy Zərdabi (1837-1907) öz elmi dünyagörüşünün çoxşahəli ol- ması ilə fərqlənir. O, XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda torpaqşünaslıq haqqında bir sıra elmi məsələləri əsil alim kimi inkişaf etdirmişdir. Onun torpaq haqqındakı fikirləri öz dövründəki torpaqşünaslıq elminin yüksək səviyyəsində yazılmış, elmin müasir nailiyyətləri sıra- sında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. H.M.Zərdabinin torpaq- şünaslıq haqqındakı fikirləri əsasən torpaq kimyası bölməsini əhatə etməklə, dağ süxurlarının aşınma prosesindən, torpaq- əmələgətirən amillərin rolundan, elementlərin torpaq əmələ- gəlmə prosesində iştirakından, torpağın fiziki-kimyəvi xüsu- siyyətlərindən, münbitliyindən, torpaq analizlərindən, əlveriş- siz torpaqları yaxşılaşdırmaq üçün müvafiq tədbirlərdən (qranulometrik tərkibi dəyişmək, şoran torpaqların meliora- siyası, bataqlıq torpaqları yaxşılaşdırmaq, torpaq eroziyasının qarşısını almaq, meşə meliorasiyası və s.), daha sonra torpağın aqroistehsalat keyfiyyətindən, növbəli əkin sistemini tətbiq et- məklə torpağı qida elementləri ilə zənginləşdirmək üçün düz- gün şumlamadan, peyin, quş zılı, çay lili və s. ilə gübrələmək- lə onu daha da gücləndirməkdən ibarətdir. H.M.Zərdabinin bu fikirləri «Əkinçi» (1875-1877) və «Kaspi» (1899-1903) qəzet- lərində dərc etdirdiyi məqalələrində və «Torpaq, su və hava» adlı kitabında verilmişdir. Onun torpaq kimyasına aid ən mü tərəqqi fikirlərindən biri seçilmiş əsərləri səh.164-də yazırdı:

«Hər əkinçiyə vacibdir ki, öz torpağının xüsusiyyətlərini bil- sin. Bunu isə yalnız imtahan, yəni analiz etməklə bilmək olar». O, hər şeydən əvvəl torpağın qranulometrik tərkibini,torpaqdakı rütubətin, üzvi hissənin, karbonatların miqdarını təyin etməyi zəruri hesab edirdi.

Bütün inkişaf etmiş dünya ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da torpaqların mənşəyi, diaqnostikası, sistema- tikası və yayılması qanunauyğunluqlarının dəqiqləşdirilməsi, torpaqşünaslıq elminin bir sıra yeni nəzəri və tətbiqi sahələri- nin inkişaf etdirilməsi problemini ortaya qoyurdu.

Torpaqlarda gedən kimyəvi proseslərin mahiyyətinin açıqlanması və öyrənilməsi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunda torpaq ların kimyası laboratoriyasının yaradılması zərurətini doğur- du. Belə ki, 1959-ci ildə torpaqların kimyası laboratoriyası təşkil edildi.

Torpaqların kimyası laboratoriyası öz tədqiqatlarında torpaqlarda gedən kimyəvi, fiziki-kimyəvi məsələləri öyrənməklə, Azərbaycanın ayrı-ayrı regionlar üzrə torpaqların lil fraksiyalarının mineraloji tərkibi və mikromorfoloji xüsusiy- yətləri ilə yanaşı, yüksək dispers mineralların xüsusiyyətlərini, onların kimyəvi tərkiblə bilavasitə asılılığı qanunauyğunluqlarını da müəyyən etməyə çalışmışdır.

Torpaq mineralogiyası sahəsində aparılan bu tədqiqatlar 1975-ci ildə torpaqların kimyası və mineralogiyası laboratori- yasının təşkil edilməsinə səbəb oldu. 1976-1993-cü illərdə laboratoriyanın rəhbəri k.t.e.d., prof. İsgəndər Şahbala oğlu İsgəndərov olmuşdur.

Torpaqların mineraloji tərkibinin öyrənilməsinə dair o dövrə qədər aparılan ayrı-ayrı tədqiqatlar epizodik xarakter daşımaqla fundamental və tətbiqi mineralogiyanın nəzəri və praktiki problemlərini özündə əks etdirmişdir.

1975-ci ildən başlayaraq laboratoriyada Azərbaycan torpaqlarının lil fraksiyalarının mineraloji, mikromorfoloji xüsusiyyətləri və onların ana süxurlar ilə əlaqəsinə dair sanballı tədqiqat işlərinin aparılmasına başlanmışdır.

Tədqiqatların nəticəsində hər bir torpaq tipinə dair mineraloji tərkib müəyyənləşdirilmiş, mikromorfoloji xüsu- siyyətlərdən asılı olaraq torpaqlarda gedən proseslərin istiqaməti və torpaqəmələgəlmənin mahiyyəti öyrənilmişdir.

İlk dəfə olaraq Kür-Araz ovalığı torpaqlarının mineraloji, mikromorfoloji tərkibinə dair tədqiqatlar aparılmış, tədqiqatdarda gedən kipləşmə, qaysaq əmələgəlmə proseslərinin mahiyyətinin açılmasına, sintez-prosintez prosesləri ilə bağlı dispers xassələrin formalaşmasına, torpaqdaxili mineral əmələgəlmənin və yeni üzvi-mineral birləşmələrin mahiyyətinin açılmasına dair tədqiqat işləri aparılmışdır.

Respublikamızın rütubətli subtropik zonasında və Kiçik Qafqazın mərkəzi hissəsində əsas torpaq tiplərində hidrotermik rejimdən asılı olaraq mineralların aşınma qabıqlarının xüsusiyyətləri ilə bağlı torpaqların mineraloji və ümumi kim- yəvi tərkibləri öyrənilmiş, ilk dəfə hündürlük qurşaqlarından asılı olaraq aşınmanın faza, stadiyaları və tipləri müəyyənləşdirilmişdir. Torpaqlarda minerallaşmanın nəzəri məsələləri ilə yanaşı, tətbiqi sahələrinə də geniş yer verməklə makro və mikroelementlərin mineralların tərkibindən asılı olaraq torpaqda miqdarı müəyyənləşdirilmiş, bir sıra digər qeyri- ənənəvi torpaqyaxşılaşdırıcılardan istifadə etməklə torpaqların münbitliyinə, ekoloji təmiz və sabit kənd təsərrüfatı məhsullarının əldə edilməsinə təsiri öyrənilmişdir.

Hal-hazırda laboratoriyada Azərbaycanın əsas torpaq tiplərində lil minerallarının yayılma qanunauyğunluqlarını bir sıra müasir diaqnostik və instrumental metodlarla öyrənilməsi davam etdirilir. Laboratoriyada həmçinin qeyri-ənənəvi mineral ehtiytlardan istifadə etməklə torpaqların münbitliyinin bərpası, torpaqların xassələrinin yaxşılaşdırılması, onların torpaqların fosfor rejiminə və mütəhərrik fosforun mənimsənilməksinə təsiri məsələləri tədqiq edilir. İlk dəfə olaraq torpaqların geoloji tarixindən və torpaqda gedən aşınma, deqradasiya, təkamül proseslərindən asılı olaraq Azərbaycan torpaqlarında narın dispers mineralların yayılma qanunauyğunluqlarını əks etdirən xəritələr işlənib hazırlanır.

Azərbaycanda torpaq kimyasının inkişafında bu institu- tun torpaqların bioloji tədqiqatları laboratoriyasının da böyük xidmətləri olmuşdur. Bu laboratoriyada elmi-tədqiqatlar əsasən müxtəlif tip torpaqlarda humusun toplanması; üzvi mad- dələrin kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri; bioloji proseslərin intensivliyi və dövrü fazaları, zonal ekosistemlərdə dəyişilməsi; onurğasız heyvanların növ, tərkib və miqdarı; torpağa daxil olan bitki qalıqlarının çevrilməsində, biokimyəvi və humus balansının saxlanması, bərpası və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının artırılması istiqamətində aparılır. Torpaqla- rın münbitliyinə, bioloji fəallığına və becərilən bitkilərin məhsuldarlığına müsbət təsir göstərən tədbirlər sistemi öyrənilir.

Ümumiyyətlə, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu və onun əməkdaşlarının Torpaqşünaslıq elminin və onun böyük bir şöbəsi olan torpaq kimyasının inkişafında misilsiz xidmətləri olmuşdur. Belə alimlərdən biri də Həsən Əlirza oğlu Əliyevdir (1907- 1993). O, torpaqşünas, ümumi əkinçilik və təbiəti mühafizə sahəsində alim və ictimai-siyasi xadim kimi xalqın yaddaşın- da qalmaqdadır. O, bu institutda elmi işlər üzrə direktor müavini və laboratoriya müdiri vəzifələrində işləmiş və torpaq- şünaslığın inkişafında əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. Onun «Pirsaat düzünün torpaqları və perspektivası», «Azərbaycan Respublikasının torpaqları», «Qəhvəyi-meşə torpaqları», «Böyük Qafqazın torpaqları», «Naxçıvan Muxtar Respublikasının torpaqları» və s. monoqrafiyalarında torpaqşünaslığın mühüm problemlərini şərh etmiş, torpaqdan düzgün istifadəni elmi cəhətdən əsaslandırmış və torpaqlarda kimyəvi elementlərin birləşmələrinin formaları, miqdarı və çevrilmələrini izah etmişdir.

Akademik Cəbrayıl Məmməd oğlu Hüseynov (1913- 1964). Onun rəhbərlik etdiyi laboratoriya üzvi gübrələr və örtülü qruntun aqrokimyası adlansa da tədqiqat işlərinin əsas obyekti torpaq olmuşdur. Onun işlərinin əsas istiqaməti kimya sənaye tullantılarından yeni gübrə və stimulyatorların alın- ması (superfosfat, qumbrin, ÜMMK, MU, NBM və s.) və on- ları torpağa tətbiq etməklə münbitliyini artırmağa yönəldil- mişdir. Bundan başqa torpaqda fosfor rejimi və onun istifadə- sinin artırılması üsulları mərhum akademikin adı ilə bağlıdır. Həmin laboratoriyaya 1975-ci ildən hal-hazırki dövrə qədər k.t.e.d. prof. Paşa Bayram oğlu Zamanov rəhbərlik edir.

Torpaq kimyasının inkişafında bu institutun mineral gübrələr və mikroelementlər laboratoriyasının böyük xidmət- ləri olmuşdur. Təşkil olunduğu gündən 1978-ci ilə kimi bu la- boratoriyaya k.t.e.d., prof. Rizvan Qafar oğlu Hüseynov (1911-1979) qəhbərlik etmişdir. Sonrakı illərdə k.t.e.d., prof. F.H.Axundov və hazırda isə laboratoriyanın rəhbəri k.t.e.d., prof. Z.R.Mövsümovdur. Laboratoriyada Respublikamızın müxtəlif tip torpaqlarında becərilən bitkilərin gübrələmə siste- minə, torpaqların qida maddələri ilə təmin olunmasını göstə- rən kartoqramların tərtibinə, bitkilərin azot, fosfor, kalium və mikroelementlərlə qidalanma rejiminin öyrənilməsinə dair tədqiqatlar aparılır. Bu məsələlərin tədqiqində prof. R.Q.Hü- seynovun əməyi olmuş və bu işlərə həsr olunmuş bir çox mo- noqrafiyalar, kitablar, tövsiyələr və elmi məqalələr nəşr olun- muşdur. O cümlədən, «Azərbaycanda gübrələmə sisteminin aq- rokimyəvi əsasları» (R.Q.Hüseynov), «Torpaqda və bitkilərdə mikroelementlər və onların bitkiçilikdə tətbiqi» (Ə.N.Güləh- mədov), «Azot Azərbaycan əkinçiliyində» (Z.R.Mövsümov) kimi əsərləri misal göstərə bilərik.

Mikroelementlərin kənd təsərrüfatında və biologiyada rolu və əhəmiyyyəti haqda bir sıra mühüm məsələlər, o cüm- lədən, yeni səmərəli mikrogübrələrin alınması, onların tətbi- qinin elmi əsasları, torpaqda təbii radioaktiv maddələrin miq- darı, mikroelementlərin yayılmasının biogeokimyəvi rayon- laşdırılması, texnogen tullantılar nəticəsində torpaqların ağır metallarla çirklənməsi tədqiq edilmişdir. Bu işlərə böyük əhə- miyyət verilmiş və prof.Ə.N.Güləhmədov Respublika Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür.

AMEA-nın müxbir üzvü Məmməd-Emin Məmməd- Əli oğlu Salayev (1909-2002). Tədqiqat sahəsi əsasən torpaq- ların genezisi, coğrafiyası və xəritəçiliyinə aid olsa da torpaq kimyasının inkişafında xidmətləri olmuşdur. Belə ki, yüksək dağ zonasında ilkin torpaq əmələgəlmə prosesi və bu prosesin torpaqəmələgəlmə məhsullarının miqrasiyası, humus əmələ- gəlmə şəraiti, meşə və çay subasarlarında torpaqların genezisi, sistematikası və nomenklaturası coğrafi və stasionar tədqiqat- lar nəticəsində öyrənilərkən həmişə bu proseslərin torpaq kimyası ilə bağlılığı diqqət mərkəzində olmuşdur.

Volobuyev Vladimir Rodionoviç (1909-1987). Tor- paqların meliorasiyası laboratoriyasına uzun müddət rəhbərlik etmişdir. O, SSRİ EA-nın müxbir üzvü, AMEA-nın həqiqi üzvü olmuşdur.

V.R.Volobuyevin elmi-tədqiqat işlərində əsas diqqət respublikanın ərazisində yayılmış torpaqların şorlaşma dərə- cəsinin, şorlaşmanın genezisi və formalarının öyrənilməsinə, meliorativ rayonlaşdırmanın əsas prinsiplərinin müəyyən edil- məsinə, şorlaşmış torpaqların meliorasiya üsullarının işlənib hazırlanmasına yönəlmişdir.

Kür-Araz düzənliyi torpaqlarında duzların miqrasiyası və onların genezisini təhlil edərək V.R. Volabuyev şorlaşmış torpaqların genetik təsnifatını vermişdir. Bu da şorlaşmış tor- paqların genesizinə uyğun rayonlaşdırılmanı və meliorativ tət- birlərin işlənib hazırlanmasını mümkün etmşdir. Bu məsələ- lərin geniş izahını o, 1965-ci ildə nəşr etdirdiyi “Kür-Araz dü- zənliyi torpaqlarının şorlaşmasının genetik formaları” kitabın- da vermişdir. Onun rəhbərlik etdiyi laborotoriyanın əməkdaş- ları 35 il ərzində Kür-Araz düzənliyinin müxtəlif bölgələ- rində, su-fiziki xüsusiyətləri biri digərindən fərqlənən təcrübə sahələrinin torpaqlarında su-duz balansını öyrənmişlər (Əzi- zov, İsmayılov, Mustafayev və s.)

Abduyev Muxtar Rzaqulu oğlu (1926-1979). Azər- baycanın dağətəyi bölgəsinin delyuvial torpaqlarında tarla tədqiqatları və laboratoriya eksperimentləri ilə şorlaşma pro- sesini on illərlə öyrənən novator Muxtar müəllim olmuşdur. O zaman bu tip torpaqlarda kənd təsərrüfatı bitkilərinin be- cərilməsi haqda heç bir əkinçinin məlumatı yox idi və me- liorasiya işlərinin aparılması üçün metodika mövcud deyildi.

M.R. Abduyev bu tip torpaqların genezisini, fiziki-kimyəvi xassəllərini, duzların daxil olma mənbələrini, duzların miq- rasiya amillərini, su və duz rerejimlərini və s. uzun müddət öyrənərək çox möhtəşəm bir meliorasiya metodikası hazırladı. Bütün bunlar onun respublikada üç dəfə təkrar nəşr olunmuş “Torpaqların delyuvial formalı şorlaşması və meliorasiya məsələləri” monqrafiyasında öz əksini tapmıştır.

Əliyev Spartak Əli oğlu (1930-2008). Tədqiqat işləri- nin əsasını torpaqda humuslaşma və humus turşularının əmələ gəlmə mexanizminə həsr etmiştir. Onun humus turşularının element tərkibi, bu turşularda H:C və O:C nisbətləri haqqında original fikirlərini bu sahə ilə məşğul olan bütün dünya alim- ləri qəbul etmişlər. Humus maddələrinin oksidləşmə dərəcə- sini və müxtəlif qrup humus turşularının yanma istiliyini so- vetlər imperiyasında heç bir alim C.Ə.Əliyev kimi dəqiq he- sablaya bilməmişdir. Indi də dünya torpaqşünaslıq elmində Əliyev düsturu kimi işlənən formula haqqında qarşıdakı fəsil- lərdə bəhs edəcəyik.

O, bundan başqa humus turşularının struktur fraqment- ləri, humus turşularının hidrolizi, humus turşularının oksidləş- məsindən sonra alınan məhsullar, humus turşularının struktur fraqmentlərinin balansı və s. haqqında apardığı tədqiqatlarla Torpaq kimyası elminə tövhəsini vermişdir.

Azərbaycan Mlli Elmlər Akademiyasının Torpaqşünas- lıq və Aqrokimya institutu Respublikanın torpaq ehtiyatlarını öyrənən Elmi Mərkəzdir. Direktor, akademik M.R. Babayevin rəhbərliyi altında bu institutda torpaqşünaslıq və aqrokim- yanın problemləri üzrə bir çox elmi-tədqiqat işləri aparılır. Həmin problemlərdən biri – “Torpaqların mineraloji tərkibi- nin, bioloji fəallığının, humusluluq vəziyyətinin tədqiqi və münbitliyin bərpasının ekoloji və aqrokimyəvi əsasları” məhz Torpaq kimyasının inkişafına həsr edilmişdi.

Bu müqəddəs amalın başa çatdırılmasında yuxarıda adı gedən alimlərimizdən sonra indi M.R.Babayev, Q.Ş.Məm- mədov, A.P.Gərayzadə, H.C.Mehdiyev, P.Ə.Səmədov, A.İ.İs- mayılov, V.A.Əhmədov, Z.R.Mövsümov, P.B.Zamanov, Ə.B.Axundova və başqaları əllərindən gələni əsirgəmirlər.

1920-ci ildə Azərbaycan Politexnik İnstitutunda yaradıl- mış kənd təsərrüfatı fakültəsinin tərkibində ilk olaraq «Tor- paqşünaslıq» kafedrası təşkil olundu. AKTİ yaradıldıqdan sonra (indiki ADAU) kafedra müxtəlif dövrlərdə «Torpaqşü- naslıq və geologiya», «Torpaqşünaslıq və meliorasiya», «Tor- paqşünaslıq və yerquruluşu», «Torpaqşünaslıq və aqrokimya» adlanmışdır. Hal-hazırda isə «Torpaqşünaslıq, aqrokimya və ekoloji kənd təsərrüfatı» kafedrası kimi fəaliyyət göstərir. Bu kafedra və onun əməkdaşlarının Torpaq kimyasının bir elm kimi formalaşmasında, təbliğində, tədrisində və inkişafında böyük xidmətləri olmuşdur.

Kafedranın ilk rəhbəri torpaqşünaslıq elminin banilərin- dən olan V.V.Dokuçayevin şagirdi və silahdaşı prof. V.Smir- nov-Loqinov olmuşdur. O, 1920-ci ildən 1933-cü ilə qədər kafedrada və Azərbaycanda aparılan torpaq tədqiqatlarına rəhbərlik etmişdir. 1933-1937-ci illərdə kafedraya prof. V.V.Akimtsev,1937-1939-cu illərdə isə prof. Q.İ.Kolotov rəhbərlik etmişdir.

Sonrakı dövrlərdə kafedraya M.T.Əsgərbəyli, Ə.B.Şəfi- bəyov, B.M.Ağayev, M.A.Ağamirov rəhbərlik etmişlər. 1973- 2007-ci illərdə kafedranın müdiri akademik M.İ.Cəfərov və prof. A.H.Babayev olmuşlar. Hal-hazırda kafedraya prof. A.H.Babayev rəhbərlik edir.

Azərbaycanda ilk torpaq tədqiqatlarına faktiki olaraq bu kafedranın müdiri prof. V.Smirnov-Loqinovun rəhbərliyi ilə başlanmışdır. 1920-1924-ci illərdə Abşeron yarımadası və Kiçik Qafqazın cənub-şərq ətəkləri, 1925-1935-ci illərdə Qo- bustan və Xızı rayonlarının torpaqları, Muğan düzünün və Lənkəranın torpaqları tədqiq olunaraq, bu görkəmli alimin rəhbərliyi ilə Azərbaycanın ilk torpaq xəritəsi (1930) tərtib olunmuşdur.

1940-cı ildə prof. D.V.İvanovun uzun illər rəhbərlik et- diyi Aqrokimya kafedrası Torpaqşünaslıq kafedrası ilə bir- ləşdirilmiş və həmin ildən 1960-cı ilə qədər kafedranın rəh- bəri dosent Şəfibəyov Əsəd Balabəy oğlu (1909-1960) ol- muşdur. O, torpaq kimyası sahəsində SSRİ miqyasında çox güclü tədqiqatçı kimi tanınmışdır və onun torpağın kimyəvi analiz üsullarına dair işlədiyi yeni metodlar bu gün də müasir torpaqşünaslıqda qəbul olunur.

Məlum olduğu kimi gübrələrdən səmərəli surətdə isti- fadə etmək üçün müxtəlif torpaqların aqrokimyəvi, kimyəvi və aqrofiziki xassələri, eləcə də kənd təsərrüfatı bitkilərinin kimyəvi tərkibi, bitkilərin bu və ya digər qida maddələrinə olan tələbatı təhlil edilərək öyrənilməlidir. Məhz bu problem- lər Əsəd müəllimin tədqiqat obyekti olmuşdur. Onun 1964-cü ildə nəşr etdirdiyi «Torpaq və bitkilərin aqrokimyəvi analiz üsulları» kitabında bu məsələlərin şərhi çox səlis formada ve- rilmişdir. Kitab üç hissədən ibarətdir: birinci hissəsi torpağın analizə hazırlanması və onun kimyəvi analizi məsələlərinə, ikinci hissəsi torpağın fiziki xassələrinin təyin edilməsinə, üçüncü hissəsi isə bitki materiallarının kimyəvi analizi üsullarına həsr olunmuşdur. Kitabın sonunda əlavələr şəklində laboratoriya şəraitində işlədilən müxtəlif məhlulların hazırlan- ması, analizlərin hesablanması üçün köçürmə əmsallarına aid cədvəllər verilmişdir. Kitab indi də mütəxəssislər, tələbələr və tədqiqatçılar üçün faydalı vəsaitdir. Əsəd müəllimin tələbələri həmişə onu çox ehtiramla xatırlayır və «Torpaq kimyası» fən- nini gözəl tədris edən, tələbələrə sevdirməyi bacaran müəllim olduğunu deyirlər.

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling

Torpağın çirklənməsi: səbəbləri, növləri, nəticələri

The torpaq çirklənməsi ekoloji funksiyalarını və antropik faydasını təsir edən kimyəvi və ya fiziki deqradasiyadır. Torpaqlar çirkləndikdə ekosistemdəki həyatı mənfi təsir edən balanssızlıqlar meydana gəlir.

20-ci əsrin 70-ci illərindən əvvəl torpağın çirklənməsinə heç bir əhəmiyyət verilmirdi. Bununla birlikdə, bu növ çirklənmənin yaratdığı ətraf mühitə təsiri ilə bağlı daha çox məlumat toplanmışdır.

1972-ci ildə Avropa Birliyi “Avropa Torpaq Xartiyasını” nəşr etdi. Bu sənəddə torpaq məhv edilməsi asan və qorunması lazım olan qiymətli bir mənbə kimi təsnif edilmişdir.

Torpağın fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri çirkləndiricilərlə qarşılıqlı təsir mexanizmlərini müəyyənləşdirir. Qazlı və maye faza daxil olmaqla tərkibindəki məsaməli matris dəyişkənliyinin xarakteri çirkləndiricilərin saxlanmasına imkan verir.

Torpağın çirklənməsinin səbəbləri arasında qatı, maye və qaz, şəhər və sənaye tullantılarının qeyri-adekvat idarə olunmasıdır. Torpağa atılan tullantılar və ya atılan tullantılar çox miqdarda çirkləndirici maddələr ehtiva edir və turşu yağışları onun turşulaşmasına səbəb olur.

Mədən və neft fəaliyyətləri torpağın fiziki və kimyəvi tənəzzülünə səbəb olur. Bu mənada ən böyük problemlərdən biri torpağın ağır metallarla çirklənməsidir.

Digər tərəfdən, əkinçilik fəaliyyətləri də aqrokimyəvi maddələr və kənd təsərrüfatı maşınlarının həddindən artıq istifadəsi ilə torpaqları pisləşdirir. Gübrələr və pestisidlər bitkilərlə yanaşı torpaqdakı mikroorqanizmlərin populyasiyalarına da təsir göstərir.

Ən çox yayılmış torpaq çirkləndiriciləri ağır metallar, aqrokimyəvi maddələr, duzlar, qatı tullantılar, üzvi tullantılar və bioloji çirkləndiricilərdir. Bu çirkləndiricilər torpaqların kimyəvi, fiziki, bioloji, istilik və görmə çirklənməsinə səbəb olur.

Torpağın çirklənməsi, çirklənmiş bitki və su istehlak edildikdə xalq sağlamlığı problemlərinə səbəb olur. Eyni şəkildə mənzərə deqradasiyaya uğrayır və çox böyük iqtisadi itkilərə səbəb olur.

Neft sənayesində, məsələn, şərti Ekvadorda saxlama hovuzlarının tikildiyi kimi, torpaq çirklənməsi nümunələrinə rast gəlirik. Bu lagunlar yaxşı möhürlənməmiş və müxtəlif zəhərli maddələr sızma yolu ilə torpağı çirkləndirmişdir.

Torpağın çirklənməsinin çox geniş yayılmış vəziyyəti sanitar zibillikdir. Bucaramanga’da (Kolumbiya) qatı tullantılar xəstəlik mənbəyinə çevrilərək 40 ildən çox müddətə zəif idarəedilməklə toplanmışdır.

Başqa bir nümunə, Orinoco çayı deltasındakı (Venesuela) zəif düşünülmüş bir infrastruktur və inkişaf layihəsi səbəbiylə Malamo kanalının vəziyyətidir. Burada bir bənd kimi xidmət edən və ərazinin su rejimini dəyişdirən, torpaqların turşusuna səbəb olan bir yol düzəldilmişdir.

Torpağın çirklənməsi probleminin həlli, qarşısının alınması və bərpasını əhatə edən hərtərəfli idarəetməyə layiqdir.

Qarşısının alınması inkişafa davamlı bir yanaşmanın həyata keçirilməsini tələb edir. Kənd təsərrüfatı ilə yanaşı şəhər və sənaye tullantıları və tullantıların idarə edilməsinə də diqqət yetirilməlidir.

Çirklənmiş torpaqların bərpası çirkləndiricilərin təmizlənməsi, zərərsizləşdirilməsi, içərisinə salınması və ya hərəkətsizləşdirilməsinə yönəlmiş bir sıra texnologiyaları əhatə edir. Bunun üçün kimyəvi, bioloji və fiziki maddələrdən istifadə olunur.

xüsusiyyətləri

– Torpaq

Torpaq təməl qayanın fiziki, kimyəvi və bioloji amillərlə parçalanmasının məhsuludur. Ana qaya parçalanma geoloji proseslərinə məruz qalan yer qabığının səth qatını təşkil edir.

Eroziya və çökmə, həmçinin iqlim (yağış, külək, rütubət və temperatur) torpağın quruluşuna kömək edir. Digər tərəfdən, canlılar da torpaq əmələ gəlməsi prosesində (pedogenez) fəal iştirak edirlər.

Bakteriyaların, göbələklərin, qurdların və digər canlıların hərəkəti üzvi maddələri və torpaq hissəciklərini pozur.

Ekosistem

Torpaq, abiyotik (canlı olmayan) və biotik (canlı) elementlərin qarşılıqlı təsir göstərdiyi fiziki (torpaq hissəcikləri), qaz (hava) və maye (su) fazını əhatə edən ekosistemdir.

Abiotik elementlər arasında müxtəlif minerallar, su və CO2 və O2 kimi qazlar var. Biotika daxilində müxtəlif mikroorqanizmlər (bakteriyalar, göbələklər, protozoa, nematodlar), qurdlar və böcəklər, sürünənlər və məməlilər var.

Fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri

Mənşəyi və fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri ilə təyin olunan müxtəlif torpaq növləri vardır.
Orijinal qaya daşları torpağın əsas xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir, ətraf mühit və bioloji amillərin təsiri onun təkamülünə kömək edir.

Torpağın elementar xüsusiyyətləri onun quruluşu, toxuması, nəm miqdarı və kimyəvi tərkibi (əsasən üzvi maddələr) ilə verilir.

Struktur torpaq aqreqatlarının ölçüsü və düzülüşü və onların şaquli paylanması ilə əlaqələndirilir. Bu şəkildə, torpaqda xüsusi xüsusiyyətləri və qum, lil və gil nisbətində təbəqələr və ya üfüqlər meydana gəlir.

Suyun tərkibi torpaqda baş verən kimyəvi və bioloji proseslər üçün vacibdir. Günəş radiasiyası torpağı qızdırır və bu enerji müxtəlif reaksiyaların katalizatorluğunu həyata keçirir, hətta yeraltı həyatı mümkün edir.

– Çirklənmə və torpaqla çirkləndirici qarşılıqlı təsir mexanizmləri

Göstərilən torpağın komponentləri və xüsusiyyətləri torpaq ilə çirkləndirici qarşılıqlı əlaqəni və mövcud ola biləcək təsiri müəyyənləşdirir.

Buna əsasən torpağa təsir göstərən çirklənmə mexanizmləri müxtəlifdir. Bunlara torpaq strukturundakı çirkləndiricilərin tutulması və ya onların sızması, yayılması və nəqli kimi fiziki proseslər daxildir.

Əlavə olaraq torpaqda çirkləndiricilərin təsiri nəticəsində dəyişikliklər, çevrilmələr və ümumiyyətlə kimyəvi dəyişikliklər baş verir. Bu vəziyyətdə ən aktual olan kimyəvi və bioloji proseslərdir (biotransformasiya və biodegradasiya).

– Torpağın keyfiyyət göstəriciləri

Bioloji göstəricilər

Çox vacib bir göstərici torpaqdakı bioloji aktivliyi qiymətləndirməyə imkan verən tənəffüs dərəcəsidir. Üzvi maddələrin parçalanması nəticəsində yaranan karbon dioksidin təkamülündən ölçülür.

Öz növbəsində, bioloji aktivlik nəmlik, temperatur, oksigen miqdarı və torpaqdakı üzvi maddələr kimi amillərdən asılıdır. Digər bioloji göstəricilər karbon azotunun mineralizasiyası, azot fiksasiyası, ümumi biokütlə və müəyyən fermentlərin ölçülməsidir.

Nəm tərkibi

Torpaqdakı bioloji proseslərin inkişafı üçün optimal nəm miqdarı var. Daha yüksək rütubət oksigen əldə olunmasına təsir göstərə biləcəyi üçün bu, məsamə yerinin təxminən 60% -də yerləşir.

Torpağın məhsuldarlığı

Məhsuldarlıq həm bitki qidalanması üçün vacib mineral elementlərin tərkibi, həm də mövcudluğu ilə verilir. Bunlara makronutrientlər (azot, fosfor, kalium, kalsium, maqnezium və kükürd) və mikroelementlər (dəmir, sink, manqan, bor, mis, molibden və xlor) daxildir.

Turşuluq

Torpaq məhlulundakı hidrogen ionlarının miqdarı ilə müəyyən edilir. Hidrogen ionlarının miqdarı nə qədər yüksəkdirsə, torpaq bir o qədər asidlidir və bu, müəyyən qida maddələrinin mövcudluğuna təsir göstərir.

Əksər qida maddələri 5.8-6.5 pH-da mövcuddur (bir qədər asidik).

Duzluluq

Torpaqda mövcud olan suda həll olunan duzların miqdarına aiddir, dominant duz natrium xloriddir. Duzların yüksək miqdarı torpaqların münbitliyinə təsir göstərir.

Torpağın çirklənməsinin səbəbləri

– Mədən və neft fəaliyyəti

Mədənçilik

Dağ-mədən fəaliyyəti torpaqlar üçün ən mənfi xüsusiyyətlərdən biridir, çünki üst qatı və onun quruluşunu məhv edir. Bundan əlavə, müxtəlif ağır metallar kimi torpağa olduqca zəhərli çirkləndiricilər əlavə edir.

Məsələn, qızıl mədəni torpaqları və su hövzələrini civə və arseniklə çirkləndirir.

Neft

Karbohidrogen hasilatından alınan kanalizasiya çamurları ciddi torpaq çirklənməsi problemidir. Tərkibi ağır metalları (kadmiyum, civə), karbohidrogenləri və digər birləşmələri əhatə edir.

Hidravlik qırılma kimi bəzi müasir texnika (fracking) çirklənmə dərəcəsini daha da artırmaq.

The fracking Aşağı təbəqələrdəki süxurları qırmaq, sıxılmış qazı və yağı buraxmaqdan ibarətdir. Bu müddətdə, torpağı və suyu çirkləndirən 600-dən çox kimyəvi maddə əlavə olunur.

– Kənd təsərrüfatı və damazlıq

Aqrokimyəvi maddələr

Kənd təsərrüfatında, xüsusilə intensiv monokulturada çox miqdarda pestisid və gübrə istifadə olunur. Pestisidlərə herbisidlər, böcək öldürücülər, funqisidlər, bakterisidlər və digərləri daxildir.

Həşərat və herbisidlər bir çox hallarda qalıq aktiv komponentləri olan torpaqları çirkləndirirlər. Nitrit, nitrat əlavə edən gübrələr və fosfat gübrələri kadmiyum mənbəyidir.

Artıq kimyəvi gübrələr torpaqlarda turşuluğa və mikroorqanizm populyasiyalarındakı balanssızlığa səbəb ola bilər.

Suvarma suyu

Suvarma suyu duzlu olduğundan torpaqların şoranlaşmasının əsas səbəbidir. Əlavə olaraq suvarma suyu ilə torpaq mikroorqanizmlər və ya ağır metallarla çirklənə bilər.

Yanacaq tökülür

Kənd təsərrüfatı maşınları istifadə edərək torpağı çirkləndirir ki, bu da yanacaq və neft dağılması təhlükəsini təmsil edir.

– Sənaye tullantısı

Birbaşa

Sənayenin təbiətindən asılı olaraq torpağı çirkləndirməklə nəticələnə biləcək çoxsaylı tullantılar mövcuddur. Xüsusilə tullantılar ağır metalları, həllediciləri, yuyucu maddələri və digər təhlükəli kimyəvi maddələri yerə aparır.

Məsələn, kadmiyum nikel-kadmiyum batareyaları sənayesi tərəfindən yaradılan çox yayılmış bir çirkləndiricidir. PVC plastik sənayesində və ya metallurgiya və elektron sənayesində bir stabilizator kimi istifadə olunur.

Dolayı

Azot oksidləri, kükürd oksidləri və karbon dioksid kimi qabaqcıl qazların emissiyası turşu yağışına səbəb olur. Bu turşular torpağa çatdıqda pH səviyyəsini dəyişdirir və asidləşməsini meydana gətirir.

Termoelektrik stansiyalarında kömür yandırmaq CO2 (əsas istixana qazı) və digər çirkləndiricilər istehsal edir. Məsələn, kömür yandırmaq çökmə ilə torpağı çirkləndirən vacib bir civə mənbəyidir.

Ağır metal çirklənməsinin% 74-ün yanma külündən qaynaqlandığı təxmin edilmişdir.

– Şəhər tullantıları

Qatı tullantılar və şəhər çirkab suları, düzgün işləmədikləri üçün yerə çatan hər cür çirkləndiricilərin mənbəyidir. Sanitar zibil yerləri arasında çox sayda plastik tullantı, batareya, üzvi tullantı, metal, elektron cihaz və s.

Avtomobil trafiki

Qalıq yanacaqların yandırılması, qurğuşun benzininə daxil olduqda çox ciddi olan çökmə ilə torpağın çirklənməsi mənbəyidir.

– Müvafiq mühəndislik təcrübələri

Bəzi mühəndislik işləri torpağın deqradasiyasına səbəb olan ekosistemləri dəyişdirir. Məsələn, bir bənd, yol və ya dəmir yolu bir sahəyə su axınını kəsə və ya artıra bilər.

Zəminə axan su kəsilirsə, quruya bilər və aşındırır və ya duzların konsentrasiyasını artırır. Suyun qaçmasının qarşısı alınarsa, torpaq su altında qalacaq və anoksik və oksidləşmə proseslərinə məruz qalacaqdır.

Əsas çirkləndiricilər

– Ağır metallar

Torpaq, əldə edildiyi ana materialdan (ana süxurdan) asılı olaraq ağır metalların müəyyən bir təbii konsentrasiyasına malikdir. Çirklənmə problemi, insan bu konsentrasiyanı artıran əlavə miqdar əlavə etdikdə ortaya çıxır.

Ən çox yayılmış ağır metallar

Ən çox çirkləndirən ağır metallar qurğuşun, kadmiyum, nikel, mis, qalay, civə, arsenik, xrom və sinkdir. Alüminium daha yüngül metal olmasına baxmayaraq bu kateqoriyaya daxil edilmişdir.

Bəzi torpaqlarda bu metalların konsentrasiyası normal olaraq yer qabığında olandan iki dəfə çoxdur. Məsələn, kadmiyum vəziyyətində altı qat çox ola bilər.

– Radioaktiv elementlər

Uran kimi radioaktiv elementlər, həyatlardakı ciddi təsirlərinə görə olduqca təhlükəli çirkləndiricilərdir. Bunlar radioaktiv tullantı yataqlarından sızmalar və ya nüvə stansiyalarındakı qəzalar nəticəsində yerə əlavə olunur.

Qazma işləri ilə radioaktiv atomlar alt təbəqələrdən də təmizlənə bilər. Məsələn, 1986-cı il Çernobıl qəzası səbəbiylə bu gün çirklənmiş Ukrayna və Belarus torpaqlarının hələ də böyük yolları var.

Bundan əlavə, hidravlik qırılma meydana gəldikdə, radium, radon, uran və toryum kimi radioaktiv materiallar tutula bilər.

– Sən çıx

Sodyum, kalsium, maqnezium, kalium, xlorid, sulfat, karbonat və bikarbonat ionları kimi yüksək konsentrasiyalı məhlullar əmələ gətirən suda həll olunan duzlardır.

Torpaqlarda ən böyük duzluluq problemi olan birləşmələr natrium xlorid, maqnezium sulfat və sodyum sulfatdır.

– Aqrokimyəvi maddələr

Gübrələr

Qeyri-üzvi gübrələr həddindən artıq istifadə edildikdə qidalandırıcılıq, duzlaşma və torpaqların turşuluğunu yaradaraq çirkləndiriciyə çevrilir. FAO-ya görə, dünyada hər il 200 milyon tondan çox gübrə istehlak olunur.

Pestisidlər

Qarğıdalıdakı alaq otlarına qarşı mübarizə aparmaq üçün istifadə olunan herbisid atrazin qalıq olduğundan, pestisidlərin seçilmədən istifadəsi ciddi çirklənmə problemlərinə səbəb olur. Bu herbisidlər mikrob cəmiyyətlərini və karbon və azot dinamikasını dəyişdirərək biogeokimyəvi dövrləri buludlayır.

Yalnız Braziliyada ildə təxminən 1000 ton, Argentinada ildə 300 milyon tondan çox qlifosat herbisid istifadə olunur.

Glifosat, xüsusilə də sinir sistemini təsir edən ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb olur.

– çamur

Buraya əkinçilik və heyvandarlıq fəaliyyətlərindəki bütün növ üzvi tullantılar daxildir. Torpağın çirklənməsi məqsədi ilə heyvan ifrazatları və ölü heyvanlar xüsusilə aktualdır.

Bu hallarda tullantılar qida məhsullarını torpaq çirkləndirmə yolu ilə çirkləndirən patogen orqanizmlər üçün vasitə ola bilər.

– Qatı tullantılar

Torpaqları çirkləndirən əsas qatı tullantılar plastiklərdir və bu da dioksin kimi zəhərli maddələr buraxır. Əlavə olaraq tikinti zibilləri, atılmış elektronika, batareyalar və digər əşyalar döşəmələri çirkləndirir.

Şəhər bağlarında liderlik edin

Miraflores bağının (Sevilla, İspaniya) torpağında 400 mq / kq qurğuşun aşkar edilmişdir, icazə verilən maksimum 275 mq / kq.

Kültürlər tərəfindən udulan qurğuşun 0,51 mq / kq (icazə verilən maksimum 0,10 mq / kq) səviyyəsində cəmlənmişdir. Çirklənmə mənbəyinin əvvəllər əraziyə yığılmış boya qalıqları olduğu müəyyən edilmişdir.

– Bioloji

Canlı orqanizmlərin yaratdığı torpaq çirklənməsi müxtəlif yollarla ifadə edilə bilər.

Torpaqda mövcud olan orqanizmlərin şişirdilmiş bir populyasiya artımı onların keyfiyyətini aşağı sala bilər. Bunun səbəbi mikroorqanizmlərin torpaqdakı oksigen və üzvi maddələri istehlak etməsidir.

Digər bir çirklənmə forması, bitki patogen orqanizmlərin, məsələn nematod və ya göbələklərin, həmçinin insan patogenlərinin torpağa daxil edilməsidir.

Torpağın çirklənməsi növləri

– Kimyəvi çirklənmə

Keyfiyyətini aşağı salan kimyəvi maddələrin birləşməsindən ibarət olan torpaq çirklənməsinin əsas formasıdır. Maddələr və hərəkət yolları çox müxtəlifdir.

Kimyəvi maddələr torpağın quruluşuna təsir göstərir, məsələn, yağ tökülmələri və ya çöplükdə istifadə olunan seyrelticilər. Eynilə, mikroorqanizmlər bitki və insanlar üçün zəhərli ola biləcək pestisid və gübrələrdən təsirlənir.

Torpaqların kimyəvi çirklənməsində iştirak edən kimyəvi proseslərə bir nümunə turşuluqdur. Torpağa hidronium ion aktivliyi olan maddələr əlavə edildikdə, torpağın pH dəyəri düşür və zəhərli metal ionları sərbəst buraxılır.

– Fiziki çirklənmə

Çirkləndirici materiallar əlavə edildikdə və ya quruluşu dəyişdirildikdə torpağın fiziki çirklənməsi var. Birinci halda zibil və zibil kimi qatı tullantı yataqlarımız var.

Torpaq quruluşunun dəyişdirilməsinə gəldikdə, ən aydın fenomen sıxlaşmadır. Bu, heyvandarlıq fəaliyyətində heyvan tapdalaması və ya texnikanın hərəkəti səbəbindən baş verə bilər.

Kənd təsərrüfatında həddindən artıq maşın istifadəsi torpağın quruluşunu dəyişdirir və fiziki məhsuldarlığını təsir göstərir. Bu, torpağı toz halına gətirən çoxsaylı dırmıq keçidləri edildikdə baş verir.

Daimi dərinlikdə çoxlu şum keçidi edildikdə, yığcam torpaq qatından ibarət olan şum döşəməsi istehsal olunur. Birinci halda, torpaq eroziyası təşviq edilir, ikinci halda infiltrasiya azalır.

– Bioloji çirklənmə

Çirklənmiş su, istər suvarma, istər şəhər tullantıları, istərsə də sel suları ilə, torpağa müxtəlif patogenlər gətirir. Bitkilərə, heyvanlara və ya insanlara təsir edə bilərlər.

Məsələn, kanalizasiya nəcis koliformlarını və digər patogenləri daşıyır və daşqın bitki patogen nematodları ilə çirklənmiş çamurları daşıyır.

– Termal çirklənmə

Torpaq temperaturunun artması torpaq orqanizmlərini rütubətinə və oksigenlənməsinə təsir edərək təsir göstərir. Bu temperatur artımlarına yüksək temperaturlu tullantılar və ya qlobal istiləşmənin təsiri səbəb ola bilər.

– Vizual çirklənmə

Yerdəki zibil və zibil tökülmələri psixoloji ilə iqtisadi arasında nəticələrə səbəb olan mənfi vizual təsirə səbəb olur.

Torpağın çirklənməsinin nəticələri

– Ekoloji

Biomüxtəliflik

Torpağın çirklənməsi bu yüksək bioloji aktiv ekosistemdə həyatın sağ qalmasına təsir göstərir. Radikal sistemlər, bakteriyalar, göbələklər, protozoa, nematodlar, böcəklər və yeraltı məməlilər torpaqda, kompleks antaqonist və simbiyotik əlaqələrdə yanaşı yaşayırlar.

Günümüzdə ağacların kökləri ilə göbələklərin (mikorizalar) qarşılıqlı əlaqəsi, müxtəlif ağacların kök sistemlərini əlaqələndirə bilən qarşılıqlı fayda baxımından vacib hala gəldi. Bu kompleks sistemdəki mikorizal göbələklər torpağın çirklənməsinə çox həssasdır.

Biyogeokimyəvi dövrlər və biofiltr

Torpaq karbon, azot, fosfor və üzvi maddələrin biogeokimyəvi dövrlərinə müdaxilə edir. Biyogeokimyəvi dövrlərdə məhz bu rola görə torpaq müxtəlif maddələrin işlənməsi və aşınması ilə biofiltr kimi bir funksiya yerinə yetirir.

Torpaqlar hər il on minlərlə kub kilometr suyu süzmə qabiliyyətinə malikdir. Çirklənmə bu təmizlənmə qabiliyyətini dəyişdirə bilər və bu səbəbdən ətraf mühitə təsir göstərir.

– Antropik

Kənd təsərrüfatı və heyvandarlıq məhsullarının azaldılması

Çirklənmə nəticəsində torpaq münbitliyinin itirilməsi və ya onun toksikliyi əkinçilik və heyvandarlıq məhsullarını azaldır. Əsas problemlər asitləşmə, şoranlıq və torpaqların səhralaşmasıdır.

Dünyadakı torpaqların% 70-dən çoxunun bu proseslərdən təsirləndiyi və ya təhdid edildiyi təxmin edilir.

İçməli suyun çirklənməsi

Çirklənmiş torpaqlar səth və yeraltı su mənbələrini aludə, sızma və ya yuyulma ilə təsir göstərir. Ağır metallar, pestisid qalıqları, gübrələr və digər kimyəvi maddələr su mənbələrinə yuyulur.

Aqrokimyəvi maddələr suya həddindən artıq qida daxil edərək yosun və su bitkilərinin populyasiya partlamalarını təşviq edərək ötrofikasiyaya səbəb olur. Bu, çox sayda su növünün ölümünə səbəb olan həll olunmuş oksigeni azaldır.

Suya düşən ağır metallar və digər maddələr heyvanlar və insanlar üçün zəhərlidir.

Xalq sağlamlığı

Çirklənmiş torpaqlar zibil yığınları kimi bir sıra yollarla xalq sağlamlığını təsir edə bilər. Bunlar tullantılarda inkişaf edən vektorla əlaqəli xəstəliklərin mərkəzidir.

Ağır metallarla çirklənmə olduqda bunlar bitkilərə, oradan da insana köçürülür. Məsələn, kadmiyumla çirklənmiş kakao torpaqları, bu ağır metal udma yolu ilə kakaoya, oradan da şokolada ötürür.

Kadmiyuma uzun müddət məruz qalmaq insanlarda ciddi böyrək və həzm problemlərinə səbəb ola bilər. Sümük sisteminin demineralizasiyasına və osteoporoza səbəb ola bilər.

Landşaftın deqradasiyası

Təbii xüsusiyyətlərinin itirilməsi ilə tənəzzülə uğrayan torpaq, öz növbəsində, hissəsi olduğu mənzərəni pozur. Bu mənada, turizm və istirahət fəaliyyətlərini təsir edən vizual çirklənmə amilidir.

İqtisadi dəyər itkisi

Torpağın çirklənməsi onu iqtisadi dəyəri itirir. Bunun səbəbi əkinçilik ərazilərində məhsuldarlığın itirilməsi və ya turizmə təsir göstərən landşaftın deqradasiyası ola bilər.

Torpağın çirklənməsi olan yerlərə nümunələr

– Ekvadordakı neft çirklənməsi

Çirklənmə problemi

Petroecuador şirkəti, Ekvadorun şərqindəki neft istismarı bölgələrində torpaq və suyun çirklənməsi üçün sərt tənqidlərə məruz qaldı. Çirklənmə qazma quyularının ətrafındakı neft bəndlərinin istifadəsindən yaranıb.

Bu bəndlərdə yalnız bir torpaq qatının əhatə etdiyi zəhərli tullantılar var idi. Çirkləndiricilər cazibə qüvvəsi ilə torpağa qarışdı və su mənbələrini çirkləndirən bəndləri aşdı.

Bərpa

Mühafizə və bioremediasiya tədbirləri həyata keçirilmişdir. Bunun üçün çirklənmiş axın suyunu bərpa etmək üçün suya davamlı örtüklər və drenaj şəbəkələri tətbiq edilmişdir.

Daha sonra bəndlər qazıldı və çıxarılan torpaq bioplastlarda yayıldı, bioloji parçalana bilən bakteriyaların ştammları aşılandı. Bu yığınlar vaxtaşırı havalandırıldı və suvarıldı.

Bu yolla, 35 çirklənmiş ərazidə 140.000 ton torpağı uğurla təmizləmək mümkün oldu.

– El Carrasco poliqonu (Bucaramanga, Kolumbiya)

Layihə

Bu sanitar poliqon 1978-ci ildə açıq hava poliqonu kimi fəaliyyətə başladı və 1985-ci ildə sanitar poliqona çevrildi. Bu ərazidə 13 bələdiyyədən gündə təxminən 900 ton zibil toplanır.

Nəticələr

Sanitar zibil sahəsinin düzgün idarə edilməməsi həm ərazidə, həm də yaxın ərazilərdə torpaqların çirklənməsinə səbəb oldu. Çirkləndiricilər torpaqlara və su mənbələrinə təsir edərək axıntı və yuyulma nəticəsində yerindən çıxarıldı.

Bundan əlavə, ərazidə bu zibilliyin olması landşaftın deqradasiyasına səbəb olmuşdur. 2019-cu ildə qəti bağlanma prosesi faydalı ömrünü keçdiyindən başladı.

– Caño Mánamo (Delta Amacuro, Venesuela)

Bu, əks mühəndislik işləri ilə torpağın çirklənməsinin maraqlı bir vəziyyətidir. Orinoco çayı deltasının (Venesuela) ən böyük su sahələrindən biridir.

Layihə

1966-cı ildə Guayana’nın Venesuela Korporasiyası bir yol bəndinin tikilməsinə qərar verdi. Fikir torpaqları əkinçilik üçün istifadə etmək üçün su basmasının qarşısını almaq idi.

Nəticələr

Bölgədəki torpaqların ekoloji dinamikasını bilmədikləri üçün nəticələr tamamilə əks nəticə verdi. Borudan keçən şirin su axınını azaldaraq dənizdən duzlu su içəriyə nüfuz etdi və quru və qazlı torpaqlar turşu halına gəldi.

Bölgədəki torpaqlar genişlənə bilən gillər təqdim edir, qurudanda çatlayır, quruluşa təsir göstərir. Dərin üfüqlərdə hava ilə təmasda olanda kükürd turşusu əmələ gətirən kükürdlü piritlər var.

Bütün bunlar ekoloji və sosial bir faciəni təmsil edirdi, çünki deltanın ənənəvi Warao yerli sakinləri təsirləndi.

Həllər

– Qoruyucu

Ekoloji kənd təsərrüfatı

Torpağın çirklənməsini azaltmaq üçün daha ekoloji təmiz kənd təsərrüfatını həyata keçirmək lazımdır. Aqrokimyəvi istifadəni azaltmaq və kənd təsərrüfatı maşınlarından daha az intensiv istifadə etmək lazımdır.

Üzvi əkinçilik və minimal əkinçilik torpağın çirklənməsini azaldan alternativlərdir. Bu kimyəvi pestisidlərin və qeyri-üzvi gübrələrin istifadəsini azaldır və ağır kənd təsərrüfatı maşınlarından az istifadə olunur.

Tullantılara nəzarət

Torpağın çirklənməməsi üçün ona çatan tullantıların azaldılması vacibdir. Bunun üçün qatı tullantıların idarə olunması, şəhər və sənaye tullantı sularına nəzarət və sənaye qazı emissiyaları üçün vahid sistemlər tətbiq edilməlidir.

– Bərpa

Torpaqdakı çirkləndiricilərin parçalanması üçün torpaq növünə və çirkləndiricinin təbiətinə görə dəyişən üsullar mövcuddur. Bəzi hallarda bu prosedurlar, təbii yerdəki torpağa tətbiq etməklə yerində həyata keçirilir.

Digər bir yanaşma, torpağın uyğun ərazilərdə işlənməsini tələb edən ex situ metodlarıdır. Bununla birlikdə, torpağın köçürülməsi, qiyməti və maddi-texniki çətinliklər səbəbindən çox xüsusi hallarla məhdudlaşır.

Kimyəvi bərpa

Bu, çirkləndiriciləri pisləşdirən və ya təsirlərini təsirsiz hala gətirən müəyyən kimyəvi maddələrin tətbiq edilməsindən ibarətdir. Məsələn, oksidləşdirici maddələrin (hidrogen peroksid və ya kalium permanganat) istifadəsinə əsaslanan kimyəvi kataliz.

Zərərsizləşdirmə nümunəsi torpağın turşuluğunu düzəltmək üçün kənd təsərrüfatı əhənginin istifadəsidir. Üzvi maddələrin torpağa daxil olması onun strukturunun və bioloji fəaliyyətinin bərpasına üstünlük verir.

Bioloji bərpa və ya bio-bərpa

Yağla çirklənmə halında, karbohidrogenlərin aşınmasına qadir olan bakteriya və göbələklərdən istifadə olunur.

Torpağın ağır metallarla çirklənməsi halında fitoremiya və ya fitokreksiya tətbiq olunur. Bunun üçün növlər kimi ağır metallara davamlı bitki növləri istifadə olunur Alyssum murale nikelin həddindən artıq yığılmasıdır.

Bitkilər yığıla bilər və beləliklə metalları çıxara bilər (fitoekstraksiya) və ya bitkilər metabolizmasında metalları parçalayır (fitodeqradasiya). Fitostabilizasiya meyarı, sadəcə metalları saxlayan bitkilər əkərkən də istifadə edilə bilər.

Fiziki bərpa

Bir yanaşma, yerə atılan və ya yığılmış tullantıları götürmək kimi çirkləndirici qalıqları yerdən təmizləməkdir. Məsələn, zibil yerinin ləğvi və ya zibilin təmizlənməsi.

Ağır metallarda, hərəkətliliyinin qarşısını almaq üçün qoruyucu maneələr istifadə olunur. Yüngül karbohidrogenlər və ya xlorlu olmayan həlledicilər kimi uçucu çirkləndiricilər üçün bir şumdan istifadə edərək torpağı havalandırmaq kifayət ola bilər.

Başqa bir seçim, çirkləndiricinin buxarlanmasını asanlaşdırmaq üçün hava çıxaran quyular inşa etməkdir.

Çirkləndiricilər elektriklə də təmizlənə bilər (elektrokinetik). Elektrodlar yerə qoyulur və çirkləndiriciləri çökdürən aşağı intensiv elektrik cərəyanı yaranır.

İstinadlar

1. Alonso-Riesco R (2012). Karbohidrogenlərlə çirklənmiş torpaqların bərpası layihəsi. Son dərəcə layihəsi. Barselona Muxtar Universitetinin Ali Texniki Mühəndislik Məktəbi. 115 s.
2. Brooks PC (1995). Torpağın ağır metallarla çirklənməsinin monitorinqində mikrob parametrlərindən istifadə. Torpaqların Biologiyası və Məhsuldarlığı 19: 269-279.
3. Diéz-Lázaro FJ (2008). Ağır metallarla çirklənmiş torpaqların fito-düzəldilməsi: Dözümlü bitkilərin qiymətləndirilməsi və aqrotexniki qaydada prosesin optimallaşdırılması. Santiago de Compostela Universitetinin Torpaqşünaslıq və Kənd Təsərrüfatı Kimyası. 336 s.
4. Duxbury T (1985). Mikroorqanizmlərdə Ağır Metal Cavablarının Ekoloji aspektləri. Mikrob Ekologiyasındakı irəliləyişlər: 185–235.
5. Mirsal IA (2008). Torpağın çirklənməsi. Mənşə, Monitorinq və Təmizləmə. Springer, Berlin, Heidelberg, Almaniya. 312 s.

Mövzu 4. Torpaq münbitliyi və onun göstəriciləri

Mövzu 4. Torpaq münbitliyi və onun göstəriciləri

1. Torpaq münbitliyi və onun formaları.
2. Torpaq münbitliyinin aqrofiziki göstəriciləri.
3. Torpaq münbitliyinin aqrokimyəvi göstəriciləri.
4. Torpaq münbitliyinin bioloji göstəriciləri.

1. Məmmədov Q.Ş., Cəfərov A.B., Mustafayeva Z. – Əkinçilik və bitkiçiliyin əsasları, Bakı, “Elm” nəşr., 2008
2. Yusifov M.A. –Bitkiçilik, Bakı, “Qanun” nəşr., 2011
3. Hüseynov M.M., İbrahimov A.Q., Həsənova A.O. – Aqronomiyanın əsasları, Bakı, Araz nəşr., 2015
4. Hacıyev C.Ə, İbrahimov A.Q., Allahverdiyev E.R.– Suvarma əkinçiliyi, Bakı, MBM nəşr., 2012.
5. Hacıyev C.Ə., Hüseynov M.M. – Əkinçilik, Bakı, Araz nəşr., 2009
6. В.Г. Ларешин, Н.Н. Бушуев, В.Т. Скориков, А.В. Шуравилин- Сохранение и повышение плодородия земель сельскохозяйственного назначения, Москва 2008

Münbit torpaqlar aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:

1. Bitkilərin qida maddələrinə, suya, hava və istilik amilinə tələbatını ödəməli, 2. Mütərəqqi texnologiya ilə becərilmək üçün əlverişli aqronomiki xüsusiyyətlərə malik olmaqla eroziyaya davamlı olmalı, 3. Əlverişli fitosanitar vəziyyətdə olmaqla alaqlardan, xəstəlik törədicilərindən və zərərvericilərdən azad olmalıdır.

Torpaq münbitliyi təbii və effektiv (süni) formalarda mövcud olur.

Təbii münbitlik insanların iştirakı olmadan, təbii amillərin təsiri ilə baş verən proseslər nəticəsində əmələ gəlir. Bütün torpaqlar bu və ya digər dərəcədə təbii münbitliyə malikdir. Təbii cism kimi torpaq öz inkişaf mərhələlərində təbii münbitliyini tədrici olaraq artırır.

Effektiv münbitlik, istehsal prosesində insanların əmək fəaliyyəti ilə torpağa təsiri nəticəsində yaranır. Süni münbitlik torpaq becərmələrindən, növbəli əkinlərin tətbiqindən, üzvi və mineral gübrələrin verilməsindən və s. asılıdır. Bu tədbirlərin miqdar və keyfiyyətindən asılı olaraq onların effektiv münbitliyin artırılmasına təsiri də müxtəlif olur.

Təbii və effektiv münbitliyin cəmi torpağın potensial münbitliyi adlanır. Hər iki münbitlik forması bir- biri ilə sıx əlaqədardır və biri digərindən ancaq mənşəyinə görə fərqlənirlər.

Torpağın potensial münbitliyinin artırılması və bitkilərin məhsuldarlığının yüksəldilməsi əsasən effektiv münbitliyin hesabına təmin edilir.

Torpaq münbitliyinin geniş bərpası, effektiv münbitliyi artırmaqla potensial münbitliyin yüksəldilməsidir. Potensial münbitlik məhsuldarlığın artırılmasına birbaşa təsir göstərir. Lakin məhsuldarlıq bitkilərin sortundan, iqlim şəraitindən, sahədə alaqların, xəstəlik və zərərvericilərin yayılmasından, becərmələrin üsulundan və keyfiyyətindən və s. asılı olduğuna görə potensial münbitlik bütün hallarda məhsul artımını təmin etmir. Ona görə də əkinçilikdə torpağın potensial münbitliyini artırmaqla bərabər həm də məhsuldarlığın yüksəlməsini təmin edən digər aqrotexniki tədbirlər sistemi həyata keçirilməlidir.

Əksinə, sarı və qırmızı torpaqlar subtropik bitkilər üçün münbit, digər bitkilər üçün isə qeyri münbit sayılır. Ona görə, müxtəlif torpaqların münbitlik dərəcəsi ərazinin fitosenozuna görə müqayisə edilərək qiymətləndirilir.

Torpaq münbitliyi haqqında müxtəlif dövrlərdə müxtəlif fikirlər mövcud olmuşdur.

Fransız iqtisadçısı A. Tyurqo XVIII əsrdə əkinçiliyin ağır vəziyyətini təhlil edərək torpaq münbitliyinin azalması «qanununu» müəyyən etmişdir. Həmin “qanuna” görə torpağa sərf olunan əlavə əmək, əldə edilən məhsul artımının tədricən azalması ilə müşayət olunur.

Həmin fikir ingilis nəzəriyyəçisi Maltus tərəfindən əhalinin artımının ərzaq istehsalı artımına nisbətən üstün olması kimi göstərilmişdir.

A.Tyurqonun «qanunu» torpağın münbitliyi ilə sərf olunan əmək və məsariflər arasında əlaqəni müəyyən etdiyinə görə iqtisadi qanun hesab edilə bilər, ancaq həmin qanunda torpaq münbitliyinin artırılmasının təbii prosesləri nəzərə alınmadığına görə təbiət qanunu kimi qəbul edilə bilməz. Lakin sonralar bu qanun iqtisadiyyat sahəsindən təbiət və kənd təsərrüfatı elmlərinə keçərək «bitkilərin həyat amillərinin sonrakı əlavəsi, azalan məhsul artımı verir» şəklində ifadə olundu. K.A.Timuryazyev, D,N. Pryanişnikov, V.R. Vilyams və b. öz əsərlərində elmi əsaslandırılmış aqrotexniki və meliorativ tədbirlərdən düzgün istifadə etməklə torpağın münbitliyinin sistematik artırılması hesabına artan miqdarda məhsul almaq üçün bitkilərin münbitlik elementləri ilə təmin olunmasının mümkünlüyünü göstərmiş, «torpaq münbitliyinin azalması qanununu» həm iqtisadi və həm də aqronomiki qanun kimi qəti təkzib etmişlər.

Həmin qanunun əsassız olması, həm də dünyada il ərzində orta hesabla əhalinin sayının 2%, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının isə 2,5% artması faktları ilə təsdiq olunur.

İstehsalat şəraitində torpağın əsas xüsusiyyətlərinə görə münbitlik dərəcəsinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi xeyli çətindir. Çünki torpağın müxtəlif aqrokimyəvi, fiziki və bioloji xüsusiyyətləri hər bir konkret halda müxtəlif səviyyələrdə olmaqla biri minimal, digəri optimal və başqası isə maksimal miqdarda özünü göstərir və vaxta görə dəyişirlər. Bununla yanaşı torpağın əsas xüsusiyyətlərini şərti vahidlərdə göstərməklə onun münbitlik dərəcəsini qiymətləndirmək mümkündür.

İ.İ. Karmanov torpaq münbitliyini miqdar vahidində tam qiymətləndirmək üçün torpaq ekoloji indekslərinin hesabatını aşağıdakı düsturla ifadə etmişdir:

Burada: 12,5- ekoloji indeksə görə göstəricilərin cəmi; y- torpağın həcm kütləsi, orta hesabla 0-10 sm qatda; n- torpağın faydalı həcmi (100 sm qatda torpağın ümumi həcmindən vahidin payı); t 0 10 0 -10 0 -dən yüksək olan istiliyin illik miqdarı; KK- kontinentallıq əmsalıdır. Kontinentallıq əmsalı aşağıdakı qaydada müəyyən edilir.

t_mak və t_min-ən isti və ən soyuq aylarının orta aylıq temperaturu; - ərazinin en dairəsidir.

V.R. Vilyams torpaq münbitliyinin elementlərini və bitkilərin yaşayış şəraitini müəyyən etmişdir. O, münbitlik elementlərinə su və qida maddələrini, münbitlik şəraitinə isə torpağın fiziki xassələrini, torpaq məhlulunun reaksiyasını, onun fitosanitar vəziyyətini, iqlim şəraitini və tətbiq edilən aqrotexniki tədbirlər sistemini daxil etmişdir.

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin böyümə və inkişafı, bitkilərin həyat amillərinin mövcudluğundan və amillərin bitkilər tərəfindən istifadə olunmasını təmin edən şəraitdən asılıdır.

Münbitlik şəraiti torpağın təbii xassələrindən çox, onun mədəniləşdirilmə dərəcəsindən asılıdır.

Mədəniləşdirmə, elmi əsaslanmış üsullarla təsir etməklə, torpağın mühüm təbii xassələrinin əlverişli istiqamətdə dəyişdirilməsidir.

Torpağın mədəniləşdirilməsi münbitliyin geniş bərpası ilə həyata keçirilir.

Torpaqda münbitliyin ilkin vəziyyətə gətirilməsi münbitliyin sadə yolla bərpası, ilkin vəziyyətdən daha yüksək səviyyəyə qaldırılması isə onun geniş bərpasıdır.

Münbitliyin geniş bərpası maddi və texnoloji üsullarla yerinə yetirilir.

Münbitliyin maddi yolla bərpası, maddi vəsaitlərin:- gübrələrin, meliorantların və s. tətbiqi ilə həyata keçirilir.

Texnoloji yolla münbitliyin geniş bərpası isə növbəli əkinlərin tətbiqi, mütərəqqi becərmə üsullarından istifadə etməklə torpağın əlverişli aqrokimyəvi və aqrofiziki xüsusiyyətlərinin yaradılması hesabına mümkün olur.

Torpağın potensial münbitliyinin artırılması və ya mədəniləşdirilməsi üçün bioloji, kimyəvi və fiziki üsullardan istifadə olunur.

Bioloji üsul, torpaqda üzvi maddələrin əmələ gəlməsi və parçalanması proseslərinin nizamlanması, növbəli əkinlərdə istifadə olunan bitkilərin və sortların ərazinin yerli şəraitinə uyğun seçilməsi, onların səmərəli nisbətlərinin müəyyən edilməsi və düzgün növbələşdirilməsi ilə həyata keçirilir.

Torpaqda üzvi maddələrin ehtiyatının artırılması məqsədilə: -çoxillik paxlalı otların səpini, birillik dənli və paxlalı bitkilərin qarışıq əkilməsi, siderat bitkilərindən istifadə olunması və s. tətbiq edildikdə torpaqda üzvi maddələrin miqdarı xeyli artır və mikrobioloji proseslər güclənir.

Kimyəvi üsulla münbitliyin artırılmasında: -mineral gübrələrin tətbiqi, əhəngləmə, gipsləmə və s. nəzərdə tutulur.

Fiziki üsulla torpağın münbitliyinin artırılmasına fiziki- kimyəvi yolla torpaq strukturasının yaradılması, hidrotexniki meliorasiya vasitəsilə torpağın su-hava və istilik rejimlərinin nizamlanması və s. daxildir.

Göstərilən üsullardan hər biri, torpağın bütün xüsusiyyətlərinə və onda gedən proseslərə bu və ya digər dərəcədə təsir göstərir. Lakin onların hər üçü əlaqələndirilmiş halda istifadə edildikdə daha yaxşı nəticə əldə olunur.

Torpaq münbitliyinin artırılması üsulu, onun bu və ya digər göstəricilərinin optimallaşdırılmasına uyğun aparılır.

Əkinçilikdə torpaq münbitliyinin optimal parametrlərinin müəyyən edilməsi, onun istənilən səviyyədə bərpa olunmasının mümkünlüyünü təmin edir.

Torpaq münbitliyinin bioloji, aqrokimyəvi və aqrofiziki göstəriciləri müəyyənləşdirilmişdir.

Münbitliyin bioloji göstəricilərinə torpaqda olan üzvi maddələrin miqdarı və tərkibi, torpaq biotası və torpağın fitosanitar vəziyyəti aid edilir.

Torpaqda olan üzvi maddələr bitkildərin, heyvanların və mikroorqanizmlərin tələf olmuş orqanlarından, torpağa verilən üzvi gübrələrdən, canlı orqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində torpağa buraxdıqları məhsuldan və torpaq çürüntüsündən ibarətdir.

Torpaqda üzvi maddələrin toplanma mənbəyi əsasən bitkilərin istifadə olunmayan kök və gövdə qalıqları və səpilən üzvi gübrələrdir. Əksər kənd təsərrüfatı bitkiləri öz yerüstü kütləsinin 15- 30%-i qədər kök kütləsi əmələ gətirir və məhsul toplanışı zamanı bir o qədər də gövdə qalıqları torpaqda qalır.

Çoxillik paxlalı bitkilər və ot qarışıqları daha çox kök kütləsi toplayırlar. Yonca həyatının birinci ilində hektarda, 0-30sm torpaq qatında 42-45, ikinci ildə 70-80, üçüncü ildə isə 90-110 sen. və daha artıq quru kök kütləsi əmələ gətirir.

Paxlalı bitkilərin gövdə və kökündə digər bitkilərə nisbətən daha çox azot və fosfor olur.

Kök və gövdə qalıqları hesabına torpaqda saxladıqları üzvi maddələrin miqdarına görə bitkiləri aşağıdakı ardıcıllıqla düzmək olar:- çoxillik otlar, yem üçün becərilən birillik ot qarışığı, qarğıdalı, payızlıq taxıllar, yazlıq taxıllar, kartof, çuğundur.

Bu və ya digər bitkilərin torpaqda üzvi maddələrin ehtiyatına təsiri daxil olan üzvi maddələrin miqdarından və onun parçalanma dərəcəsindən asılıdır. Vegetasiya müddətində əmələ gətirdikləri üzvi maddələrin parçalanma intensivliyinə görə bitkilər:- cərgəarası becərilən bitkilər, cərgəvi üsulla səpilən taxıllar və digər birillik bitkilər, çoxillik otlar və s. ardıcıllığı ilə göstərilir.

Amerika alimləri Solter və Qrin 30 il müddətində qarğıdalı və buğda bitkilərinin fasiləsiz əkildiyi şəraitdə, humusun hər il başlanğıc miqdarına görə 1,44-3,12% azalmasını, həmin bitkilərin üç yarpaq yonca daxil edilən növbəli əkin sistemində becərildiyi şəraitdə isə orta hesabla 1,36-3,25% artmasını göstərirlər.

İ.V.Tyurinə görə 1 metr qatda humusun ehtiyatı, torpağın tipindən asılı olaraq 100 tondan 700 tona qədər olur.

Humus bitkilər üçün lazım olan qida maddələrinin əsas mənbəyi hesab olunur. Onun tərkibində 3,5-5% azot, o cümlədən bitkilər üçün lazım olan əsas qida maddələri və mikroelementlər toplanır. Torpağın azot ehtiyatının 99%-ni humusun tərkibində olan azot təşkil edir. O cümlədən humus torpaq mikroorqanizmlərinin həyat fəaliyyəti üçün əsas enerji mənbəyi hesab edilir.

Humusun tərkibində olan üzvi turşular fosfor, maqnezium və kalsiumun bitkilər tərəfindən mənimsənilməyən birləşmələrini istifadə olunan formaya çevirirlər.

Humusun miqdarının artması torpağın fiziki- kimyəvi xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırır, onun udma tutumunu və əsaslarla doymasını artırır, udulmuş ionlarla torpaq məhlulunda olan ionlar arasında mübadilə reaksiyasını sürətləndirir, torpağın buferlilik xassəsini yüksəldir. Torpağın su tutumu, istilik keçiriciliyi, istilik tutumu, ilişkənliyi, strukturluğu və s. kimi əhəmiyyətli xüsusiyyətləri torpaqda olan humusun miqdarından asılı olaraq dəyişir. Humusun tərkibi yüksək molekul çəkisi (1400) olan humin, krenat və fulvo turşularından ibarətdir.

Humin turşuları əsasən karbon, oksigen və hidrogendən ibarətdir. Bundan başqa humusun tərkibində azot, fosfor, silisium, alüminium, dəmir və s. olur.

Humin turşularından fərqli olaraq krenat turşularında karbon az, oksigen və hidrogen isə çox olur. Krenat turşuları kəsgin turş xarakterlidir.

Humin turşuları torpaqda toplanıb onun münbitliyini artırır. Krenat turşuları isə torpağın mineral hissəsini aktiv dağıdaraq onun münbitliyni azaldır. Ona görə də, tərkibində humin turşuları çox olan humus keyfiyyətli, krenat turşuları artıq olan humus isə keyfiyyətsiz hesab edilir.

Humusun sintezi və parçalanması nəticəsində fotosintez prosesi üçün lazım olan karbon qazı əmələ gəlir.

Humus torpağın mexaniki elementlərini bir- birinə birləşdirir və onun su-hava və qida rejimlərinə dolayı təsir göstərir. Humusun əmələ gəlməsi bitki qalıqlarının miqdarından, habelə torpağın istilik və nəmlik şəraitindən asılıdır.

Humusun əmələ gəlməsi iki mərhələdə başa çatır. Birinci mərhələdə mikroorqanizmlərin buraxdıqları fermentlərin təsiri ilə üzvi qalıqların mürəkkəb birləşmələri sadə birləşmələrə parçalanır (zülallar amin turşularına, polisaxaridlər monosaxaridlərə və s.). Humusun əmələ gəlməsinin ikinci mərhələsində aralıq məhsullarından humus sintez olunur.

Torpaqda üzvi maddələrin ehtiyatının artırılmasında siderat bitkilərindən geniş istifadə olunur. Bu məqsədlə ən çox birillik paxlalı bitkilərdən və onların dənli bitkilərlə qarşığından istifadə edilir. Məsələn; -noxud, gülül, lərgə, vələmir, çovdar bitkilərinin ən yaxşı komponentlərini seçməklə, onların qarışıq əkilməsi hesabına hektardan əldə olunan 350-400 sen. yaşıl kütlə məhsulu siderat məqsədilə istifadə edildikdə, onların torpaq münbitliyinə təsiri hektara 40 ton peyin verilməsi zamanı əldlə olunan təsirə ekvivalent olur.

Üzvi gübrələrin, xüsusilə peyin, torf, sapropelin verilməsi torpaqda üzvi qalıqların ehtiyatını daha da artırır. Az münbit olan torpaqlara ardıcıl qaydada peyin verildikdə torpaqda humusun, azotun, fosforun və kaliumun miqdarı xeyli artır, torpağın fiziki xüsusiyyətləri yaxşılaşır. Peyin verilən sahələrdə mikroorqanizmlərin sayı daha çox olur.

Torpağın üzvi maddələrinin energetik, torpaqqoruyucu və ekoloji əhəmiyyəti ilə bərabər, onun münbitliyin artırılmasında fizioloji, biokimyəvi, fitosanitar və s. rolu qeyd edilməlidir.

Torpaqda üzvi maddələrin bərpası, eyni zamanda münbitliyin bioloji, aqrokimyəvi və aqrofiziki göstəricilərinin bərpasıdır.

Torpaq biotası, torpaqda üzvi maddələrin toplanmasında mühüm rol oynayır. Torpaq biotasının mütləq tərkib hissəsi canlı orqanizmlərdən ibarət olmaqla, onun ümumi kütləsi hektarda 6-10 tona çatır.

Torpaq orqanizmləri: -mikroorqanizmlərdən, qurdlardan, iblislərdən, həşəratlardan, gəmiricilərdən ibarət olmaqla, həm üzvi maddələrin əmələ gəlməsində, həm də onun minerallaşmasında fəal rola malikdirlər.

Yağış soxulcanları bir hektarda 300 minə qədər yuva açır və oraya 10 tona qədər bitki qalığı toplayır.

H. Qasımova görə bir hektar torpaqda 4 sentner bakteriya, 2-3 sentner göbələklər, yosunlar və digər orqanizmlər olur. Bir qram torpaqda 20 milyarda qədər mikroorqanizm yaşayır. Bundan başqa əkin qatının hər hektarında 12,5 milyondan 2 milyarda qədər müxtəlif onurğasız heyvanlar yaşayır.

Torpaq orqanizmləri qida maddələrinin əkin qatında yerdəyişməsini, üzvi və mineral hissəciklərin bütün qatlara paylanmasını və havanın azotunu mənimsəyərək torpağa qatılmasını təmin edirlər.

Bir çox orqanizmlər həyat fəaliyyətləri dövründə müxtəlif fizioloji fəal maddələr ifraz etməklə, bəzi elementlərin mənimsənilən, digər maddələrin isə mənimsənilməyən formaya keçməsinə səbəb olurlar.

Torpaq orqanizmlərinin fəaliyyətinin digər müsbət tərəfi, torpağın əlverişli struktur vəziyyətinin yaradılmasıdır. Torpaq orqanizmləri arasında simbiotik (qarşılıqlı faydalı) və antibiotik (əks təsirli) əlaqələr ola bilər. Mikroorqanizmlərin bir qrupunun başqa bir qrupun inkişafını ləngidən maddələr ifraz etməsi, onların arasında olan antibiotik əlaqəni göstərir.

Torpaqda mikroorqanizmlərin inkişafı üçün istilik və qida maddələri lazımdır. Üzvi maddələr torpaqda istiliyin və qida maddələrinin əsas mənbəyi olduğuna görə, torpağın bioloji fəallığı da üzvi maddələrin miqdarından və keyfiyyətindən asılıdır. Torpağın bioloji fəallığı, torpaq orqanizmlərinin fəaliyyətinin əsas göstəricisidir. Bioloji fəallığı müəyyən etmək üçün bəzi halda torpaqda mikroorqanizmlərin ümumi sayı, digər halda isə onların müəyyən qruplarının, məsələn, sellülozanı parçalayan və yaxud nifrifikasiya bakteriyalarının miqdarı əsas götürülür.

Son vaxtlar, torpağın bioloji fəallığı haqqında məlumatın, mikroorqanizmlərin buraxdıqları karbon qazının miqdarına əsasən götürülməsini daha düzgün hesab edirlər.

Torpağın fitosanitar vəziyyəti onun alaqlardan, xəstəlik törədicilərindən, zərərvericilərdən və bitkilərin, habelə mikroorqanizmlərin ifraz etdikləri zəhərli maddələrdən təmizliyi ilə xarakterizə olunur.

Bitkilərin və mikroorqanizmlərin ifraz etdikləri zəhərli fizioloji fəal maddələr torpağın fitotoksikliyi adlanır. Fitotoksikliyi yaradan maddələrin (fenol birləşmələri, aldehidlər, üzvi turşular, spirtlər və s.) cəmi kolinlər adlanır.

Kolinlərin təsiri onların miqdarından və qatılığından asılıdır. Kolinlər az olduqda qida maddəsi kimi istifadə olunur, artıq qatılıqda isə bitkilərin inkişafını ləngidirlər. Fitotoksin maddələri bitkilərin qidalanmasına və tənəffüsünə mənfi təsir göstərir, onların fotosintetik fəallığını azaldır.

Əkinçilikdə torpağın fitosanitar vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün növbəli əkinlərin tətbiqi və torpaqda üzvi maddələrin miqdarının artırılması hesabına onun münbitliyinin daha geniş bərpası tələb olunur.

Torpaq münbitliyinin aqrokimyəvi göstəricilərinə torpağın udma qabiliyyəti, torpaq məhlulunun reaksiyası və qida maddələrinin ehtiyatı daxildir.

Udma qabiliyyəti torpağın qazları, buxarı və suda həll olmuş və ya asılı halda olan birləşmələri udmasıdır.

K.K. Gedroyts torpağın mübadiləvi udma qabiliyyəti olan xırda dispersiyalı üzvi və mineral hissəciklərinin cəmini uducu kompleks adlandırmışdır.

Udma mexanizmindən, udulan və udma zamanı əmələ gələn maddələrdən asılı olaraq mexaniki, fiziki, fiziki- kimyəvi, kimyəvi və bioloji udma qabiliyyətləri mövcuddur. Mexaniki udmada torpaq öz məsamələrindən böyük hissəcikləri süzməklə mexaniki olaraq özündə saxlayır. Bu vəziyyət lilli su ilə suvarma aparılan torpaqlarda lilin toplanması ilə müşahidə olunur.

Fiziki udma zamanı maddələrin bütöv molekulları torpaq kolloidləri (iriliyi 0,0001 mm olan hissəciklər) tərəfindən udulur.

Fiziki- kimyəvi və ya mübadiləvi udmada torpaq kolloidlərinin diffuziya təbəqəsindəki kationlar, torpaq məhlulunun kationları ilə əvəz olunur.

Kimyəvi udma torpaqda gedən kimyəvi reaksiya nəticəsində suda və torpaq məhlulunda həll olmayan birləşmələrin əmələ gəlməsidir. Məsələn:

2Ha₃PO₄+3CaCO₃=Ca₃(PO₄)₂+3Na₂O₃
Bioloji udma bitkilər və mikroorqanizmlər tərəfindən kül elementlərinin və azotlu üzvi maddələrin udulmasıdır.

Kolloid hissəciklərinin iriliyi və kimyəvi tərkibi torpağın udma tutumuna, yəni mübadilə qabiliyyətinə malik olan kotionların ümumi miqdarına təsir göstərir. Xırda dispersiyalı hissəcikləri çox olan torpaqların udma qabiliyyəti daha yüksək olur.

Udma tutumu, 100 qram torpaqda udulan maddələrin milliekvivalentlərlə ifadəsidir. Münbit torpaqların udma tutumu 10 mq/ekv-dən çox olur.

Udma tutumu torpaqdakı üzvi maddələrin miqdarından, torpağın mexaniki və mineraloji tərkibindən asılıdır.

Kifayət qədər udma tutumuna malik olan torpaqlar, bitkilər üçün lazım olan qida maddələrinin mübadilə yolu ilə torpaq məhluluna daxil olmasını təmin edir.

Torpağın münbitləşmə dərəcəsi uducu kompleksə daxil olan kationların tərkibi ilə müəyyən olunur.

Tərkibində kalsium və maqneziumun miqdarı çox, hidrogen və alüminiumun miqdarı isə az olan torpaqlar daha münbit sayılır.

Udma tutumu kalsium və maqneziumla tam doyduqda torpaq kolloidləri asan koaqulyasiya olunur və torpağın mikroaqreqat vəziyyəti təmin edilir ki, bu da koaqulyasiya kolloidlərinin toplanmasına və udma tutumunun böyüməsinə səbəb olur.

Torpağın uducu kompleksi birvalentli kationlarla, xüsusilə natriumla doyduqda, kolloidlər dispersiya olunur, aqreqatlar parçalanır və torpağın aqrofiziki xassələri pisləşir.

Torpağın uducu kompleksində hidrogen və alüminium ionları çoxaldıqda torpaq məhlulunun turşuluğu artır, kompleksin mineral hissəsi tədricən parçalanır və udma tutumu azalır.

Torpaq məhlulunun reaksiyası bitkilərin və mikroorqanizmlərin həyatında həlledici əhəmiyyətə malik olmaqla, torpağın mübitlik dərəcəsinin əsas göstəricilərindən biri hesab edilir.

Torpaq məhlulunun reaksiyası, torpağın uducu kompleksinə daxil olan kationlardan asılı olaraq turş və ya qələvi xarakterli olur.

Torpağın turşuluğu hidrogen ionları qatılığının əks loqarifmasıdır və pH kəmiyyəti ilə ifadə olunur.

Torpaqda turşuluq aktual və potensial formalarda olur. Aktual turşuluq torpaq məhlulunda olan üzvi və mineral turşuluqdan, potensial turşuluq isə bərk fazanın duzlarla qarşılıqlı təsiri nəticəsində torpaq məhlulunda yaranan turşuluqdan ibarətdir.

Torpaqda turşuluğun yaranmasının əsas mənbəyi, bitki qalıqlarının parçalanması zamanı əmələ gələn turşuların miqdarının artmasıdır. Bundan başqa torpağa fizioloji turş mineral gübrələr verdikdə torpağın şorlaşması baş verir. Bu zaman gübrənin tərkibində olan kation, torpaqda olan hidrogenlə əvəz olunur:

Torpaq +2KCl=torpaq +2HCl

Torpaq məhlulunun qələviliyi, uducu kompleksdə olan natriumla, karbonat turşusu və ya onun duzları arasında gedən reaksiya nəticəsində əmələ gəlir.

pH kəmiyyətinə görə torpaq məhlulunun reaksiyası aşağıdakı qruplara bölünür:-pH4,5- çox turş; 4,6-5,5- turş; 5,6-6,0- zəif turş, 6,1-7,0- neytral; 7,1-8,0- qələvi; 8,1-şiddətli qələvi.

Əksər kənd təsərrüfatı bitkiləri torpaq məhlulunun neytral reaksiyasında daha yaxşı inkişaf edir.

Bitkilər ayrı- ayrı inkişaf mərhələlərində torpaq məhlulunun reaksiyasına müxtəlif münasibət göstərirlər. Onlar inkişaflarının ilk mərhələlərində torpaq məhlulunun reaksiyasına daha çox tələbat göstərirlər. Həmin müddət bitkilərin növündən asılı olaraq 20-40 gün davam edir.

Torpaq məhlulunun turşuluğunun bitkilərə birbaşa təsiri, zülal birləşmələrinin və mürəkkəb karbonatların əmələ gəlməsinin çətinləşməsi və qida rejiminin pisləşməsi ilə əlaqədardır.

Qida maddələrinin bitkilərə daxil olması torpaq məhlulunun reaksiyasından asılıdır. Məsələn, torpağın pH-i 6,0-8,5 olduqda azot, kalsium, fosfor, kalium, kükürd, 5,0-7,0 olduqda bor, mis, sink, 4,5-6,0 olduqda isə dəmir və manqan bitkilər tərəfindən daha yaxşı mənimsənilir.

Torpaqda qida maddələrinin miqdarı kifayət qədər olduqda turşuluğun mənfi təsiri xeyli azalır. Fosfor bitkilərdə hidrogen ionlarının zərərli təsirini neytrallaşdırır, kalsium isə torpaq reaksiyasının bitkiyə mənfi təsirini azaldır.

Torpağın turş reaksiyası bir çox faydalı mikroorqanizmlərin, xüsusilə ammonifikasiya və nitrifikasiya bakteriyalarının, habelə azotobakterlərin inkişafına mane olur, azotun aşağı molekullu birləşmələrinin əmələ gəlməsinə şərait yaradır, torpaqda zərərli mikrofloranı fəallaşdırır. Kəskin turşulaşma nitrifikasiya prosesini pozaraq azotun bitkilər tərəfindən mənimsənilməyən formadan mənimsənilən hala keçməsini ləngidir.

Torpaqda pH 4,5-5,0 olduqda qırmızı üçyarpaq və yonca bitkilərinin köklərində simbioz yaşayan bakteriyalar öz fəaliyyətini dayandırır.

Yüksək dərəcədə şorlaşmış və qələviləşmiş torpaqlarda azotu və nitratı toplayan və fosforun mənimsənilməyən birləşmələrini mənimsənilən formaya salan bakteriyaların inkişafı kəskin zəifləyir və sonra tamamilə məhv olurlar.

Torpağın turşuluğunun artması alüminium və manqanın mütəhərrik formalarının toplanmasına şərait yaradır ki, bu da bitkilərin böyümə və inkişafına mənfi təsir göstərir. Alüminium və manqan bitkilərdə maddələr mübadiləsini pozur və onların meyvə orqanlarının əmələ gəlməsinə mane olur. Mütəhərrik alüminium nukleoproteidlərin və xlorofilin əmələ gəlməsini ləngidir.

Qələvilik torpaq məhlulunda hidrogen ionlarının qatılığının çox olduğu halda baş verir. Qələvi reaksiyalı torpaqlarda denitrifikasiya bakteriyaları, bəzi xəstəliklərin törədiciləri fəal inkişaf edir.

Torpaqda turşuluğu ləğv etmək üçün əhəngləmədən istifadə olunur. Bu zaman uducu kompleksdə olan hidrogen kalsiumla əvəz olunur:
Torpaq +CaCO₃(torpaq) Ca+H₂O+CO₂
Torpaqda qələviliyi ləğv etmək üçün isə gipsləmə aparılır. Bu zaman uducu kompleksdə olan natrium, kalsiumla əvəz olunur.
Torpaq +CaSO₄(torpaq) Ca+Na₂SO₄
Torpaqların şorlaşması asan həll olan duzların miqdarının artması nəticəsində baş verir. Şorlaşmanın mənfi təsiri natrium və manqanın xloridli, sulfatlı və karbonatlı duzlarının miqdarının artması zamanı baş verir. Xüsusilə, soda az miqdarda olduqda belə, bitkilərin inkişafına pis təsir göstərir.

Tərkibində həll olan duzlar olmayan, lakin uducu kompleksində mübadiləli natrium olan torpaqlar şorakət adlanır. Həll olunan duzların bəzisi bitkilərdə bioloji proseslərin normal getməsini pozur və bar orqanlarının əmələ gəlməsini ləngidir, digərləri isə canlı hüceyrəni parçalayır.

Bundan başqa bütün duzlar torpaq məhlulunun osmos təzyiqini artırır ki, bu da bitkilərin torpaqda olan nəmlikdən istifadə etməsini çətinləşdirir. Torpaqlar şorlaşma dərəcəsinə görə zəif şorlaşmış, orta dərəcədə şorlaşmış, güclü şorlaşmış və çox güclü şorlaşmış olmaqla qruplaşdırılır.

Bitkilər növündən asılı olaraq torpağın şorlaşmasına müxtəlif münasibət göstərirlər. Lakin bütün bitkilər torpağın şorlaşma dərəcəsindən asılı olaraq bu və ya digər dərəcədə əziyyət çəkir. Ona görə də, torpağın şorlaşma dərəcəsi bitkilərin vəziyyətinə və məhsuldarlığına görə müəyyən olunur: -Bitkilər torpaqda toplanan duzların təsirindən zəif sıxışdırıldıqda və potensial imkanının 80%-i qədər məhsul verdikdə zəif şorlaşmış, sıxışdırıldıqda və 50% məhsul verdikdə orta şorlaşmış, güclü sıxışdırıldıqda və 30% məhsul verdikdə güclü şorlaşmış və çox güclü sıxışdırıldıqda və ya məhv olduqda çox güclü şorlaşmış hesab edilir.

Torpaqda olan qida maddələrinin miqdarı , münbitliyin əsas aqrokimyəvi göstəricisidir. Torpaqda 45-ə qədər element vardır və onlar üzvi- mineral və mineral formalarda olmaqla bərk fazanın 90-95%-ni təşkil edir. Bitkilərin qidalanması üçün zəruri olan elementlər:- O, C, H, P, K, Ca, Mg, S, Fe, B hesab edilir. Bundan başqa bitkilərin normal inkişafı üçün Mn, Ju, Mo, Jo və s. tələb olunur. Onların bəziləri torpaqda kifayət qədər, digərləri isə cüzi miqdarda olur.

Torpağın tipindən və onun münbitlik dərəcəsindən asılı olaraq bir hektarda, 0-40 sm torpaq qatında 6-30 ton azot, 3-15 ton fosfor və 12-45 ton kalium olur.

Bitkilərin qida maddələri ilə təmin olunma dərəcəsi, onların torpaqda olan ehtiyatından və mövcud olma formasından asılıdır.

Əkinçilikdə bitkilərin qida maddələrinə olan tələbatı, torpaqda olan üzvi ehtiyatların istifadə olunan formaya salınması və mineral gübrələrin səpilməsi ilə təmin olunur.

Torpaq münbitliyinin aqrokimyəvi göstəricilərinin yaxşılaşdırılması:- turş torpaqların əhənglənməsi, qələvi torpaqların gipslənməsi, şoran torpaqların yuyulması, ızvi və mineral gübrələrin səpilməsi, bitkilərin düzgün seçilməsi və növbələşdirilməsi ilə həyata keçirilir.

Torpaq, dağ süxurlarına bir sıra fiziki, kimyəvi və bioloji proseslərin uzun müddətli təsiri nəticəsində əmələ gələn canlı varlıq olmaqla bərk, maye və qaz fazalarından ibarətdir.

Torpağın bərk fazası müxtəlif xassəli mineral və üzvi maddələrdən təşkil olunur və eyni zamanda maye və qaz fazalarının xüsusiyyətlərinin dəyişilməsinə təsir göstərir. Torpaq fazalarının fərqli xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq, onun bir sıra aqrofiziki xüsusiyyətləri vardır. Həmin xüsusiyyətlər torpağın əmələ gəlməsi və istifadəsi proseslərində yaranmaqla bərabər, onun münbitliyinin əsas göstəricisi hesab olunur və məhsuldarlığa birbaşa təsir göstərir.

Münbitliyin aqrofiziki göstəricilərinə onun fiziki- mexaniki və əsas aqrofiziki xassələri daxildir. Torpağın fiziki- mexaniki xassələrinə onun ilişkənliyi, yapışqanlığı, şişməsi, fiziki və bioloji yetişkənlikləri aiddir.

Torpaq aqreqatlarını təşkil edən hissəcikləri bir- birindən ayırmaq üçün göstərilən təsirlərə davamlılıq qabiliyyətinə torpağın ilişkənliyi (rabitəliliyi) deyilir.

İlişkənliyi çox olan torpaqlar çətin becərilir və kəltən əmələ gətirir, burada bitki köklərinin və suyun torpağa daxil olması çətinləşir.

Qranulometrik tərkibinə görə ağır, struktursuz, birvalentli kationlarla doymuş torpaqlar, yüngül, strukturlu, kalsium və maqneziumla doymuş torpaqlara nisbətən daha ilişkən olur.

Torpağın ilişkənliyi, üzvi maddənin miqdarından və torpağın nəmlənmə dərəcəsindən asılıdır.

Rütubətli halda kənd təsərrüfatı alətlərinə və digər əşyalara yapışma qabiliyyəti torpağın yapışqanlığı adlanır.

Yapışqanlıq torpağın xüsusi müqavimətini artırır və becərmələri çətinləşdirir.

Müxtəlif qranulometrik tərkibli torpaqlar yapışqanlılıq qabiliyyətinə görə fərqlənirlər. Torpaq kapillyar su tutumu həddində daha çox yapışqanlıq qabiliyyətinə malikdir.

Qumlu və qumsal torpaqlara nisbətən, gilli və gillicəli torpaqlarda yapışqanlıq yüksək olur.

Şişmə– nəmlənmə zamanı torpağın öz həcmini artırması qabiliyyətinə deyilir. Torpaq quruduqda onun həcmi kiçilir, rütubətlənən zaman isə həcmini böyüdür.

Torpağın şişməsi onun qranulometrik tərkibindən, üzvi maddənin miqdarından və udulmuş kationların növündən asılıdır. Ağır torpaqlar, xüsusilə birvalentli kationlarla doymuş olduqda, onun şişmə qabiliyyəti, yüngül və ikivalentli kationla doymuş torpaqlara nisbətən artıq olur.

Rütubətlənmə və quruma zamanı torpağın həcmini müvafiq qaydada artırıb azaltması, çatlar əmələ gəlməsinə və bitki köklərinin qırılmasına səbəb olur.

Fiziki yetişkənlik, torpağın müəyyən nəmlikdə daha yaxşı xırdalanmasıdır. Ona görə torpağın becərilmə müddəti, onun fiziki yetişkənlik vəziyyətinə görə müəyyən edilir.

Bioloji yetişkənlik, torpaqda mikrobioloji proseslərin fəal getdiyi halına deyilir. Bioloji yetişkən torpaqlarda qida maddələrinin miqdarı çox olur.

Bioloji yetişkən torpaqlarda üzvi maddələrin intensiv parçalanması getdiyinə görə torpaqda karbon qazının miqdarı artır və becərmə zamanı torpaqda spesifik qoxu əmələ gəlir.

Torpağın aqrofiziki xüsusiyyətlərinə onun xüsusi çəkisi, həcm kütləsi, məsaməliliyi, əkin qatının quruluşu və strukturluğu daxildir.

Torpağın xüsusi çəkisi. Torpağın bərk fazasının mütləq quru halda, vahid həcmdə olan çəkisi, torpağın xüsusi çəkisi adlanır. Torpağın xüsusi çəkisi onun bərk fazasının, temperaturu 4 0 S olan eyni həcmdə suyun çəkisinə nisbəti kimi də ifadə olunur.

Torpağın bərk fazası müxtəlif minerallardan və üzvi maddələrdən ibarətdir.

Torpağın xüsusi çəkisi onun qranulometrik tərkibindən, mineral maddələrin və çürüntünün miqdarından asılıdır.

Torpağın xüsusi çəkisi nisbətən sabit göstərici olmaqla 2,5-2,7q/sm 3 təşkil edir.

Torpağın xüsusi çəkisi münbitliyin əsas elementi olmasa da, ondan digər mühüm göstəricilərin hesablanmasında istifadə olunur.

Torpağın həcm kütləsi. Təbii quruluşda, vahid həcm torpağın, mütləq quru çəkisi həcm kütlə və ya orta kiplik adlanır. Torpağın həcm kütləsi və ya orta kipliyi onun qranulometrik (mexaniki) tərkibindən, mineral və üzvi maddələrin miqdarından, torpağın quruluşundan və struktur vəziyyətindən asılıdır.

Torpağın həcm kütləsi, bitkilərin inkişafına bilavasitə təsir göstərən əsas fiziki xüsusiyyətdir və müxtəlif amillərin təsiri ilə daha tez dəyişir.

Torpağın həcm kütləsi 1,15 q/sm 3 -ədək olduqda yumşaq, 1,15-1,35 q/sm 3 kip və 1,35 q/sm 3 – dən yüksək olduqda çox kip torpaq hesab edilir.

Hər bir kənd təsərrüfatı bitkisi torpağın həcm kütləsinə müəyyən tələbat göstərir. Hər hansı bitki üçün əlverişli olan həcm kütlə miqdarı, həmin bitki üçün optimal hesab olunur.

Optimal həcm kütlə bitkinin növündən asılı olaraq dəyişir. Əksər kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün torpağın həcm kütləsi 1,1-1,3 q/sm 3 optimal sayılır.

Torpağın həcm kütləsinin və ya orta kipliyinin optimal səviyyədə saxlanılması əkinçiliyin, o cümlədən torpaqbecərmənin qarşısında duran əsas vəzifədir.

Becərmələrdən sonra müxtəlif səbəblərdən torpağın həcm kütləsi get-gedə artır və müəyyən səviyyədən sonra az və ya çox dərəcədə sabit qalır. Bu sabitlik kipləşməyə səbəb olan və bir-birinin əksinə istiqamətlənmiş qüvvələrin tarazlığı nəticəsində saxlanılır. Belə davamlı kiplik, torpağın təbii tarazlıq kipliyi adlanır. Torpağın təbii tarazlıq kipliyi, həcm kütlənin becərilən bitki üçün optimal hesab edilən normasından artıq olduqda yumşaltma tələb olunur. Təbii tarazlıq kipliyi optimal həcm kütləyə bərabər və ya az olduqda torpağın yumşaldılmasına ehtiyac olmur və bəzi halda isə onu kipləşdirmək lazım gəlir.

Torpaq məsaməliliyi. Torpaq məsaməliliyi, bütün məsamələrin həcminin ümumi həcmə görə faizlə ifadəsidir. Məsamələr aqreqatdaxili (kapillyar) və aqreqatlararası (qeyri –kapillyar) formalarda olur.

Kapillyar məsamələrdə su, qeyri-kapillyar məsamələrdə isə hava toplanır.

Məsaməlilik torpağın üst qatlarında yüksək olur və alt qatlara getdikcə tədricən azalır.

Məsaməlilik torpağın qranulometrik tərkibindən, strukturluğundan, humusun miqdarından və s. asılı olmaqla, torpağın su-hava xassələrini müəyyən edən əsas göstəricidir.

Əkin qatının quruluşu. Torpaq münbitliyinin əsas aqrofiziki göstəricilərindən biri də əkin qatının quruluşudur. Torpaq bərk fazadan və məsamələrdən təşkil olunduğuna görə, onun ümumi həcmi də bərk fazanın və məsamələrin həcmlərinin cəmindən ibarətdir.

Torpaq hissəciklərinin və onların əmələ gətirdiyi aqreqatların iriliyindən və qarşılıqlı yerləşməsindən asılı olaraq torpaq məsamələrinin ölçüləri və formaları müxtəlif olur. Makroməsamələr millimetrlə, mikroməsamələr isə mikronlarla ölçülür.

Aqreqatdaxili məsamələr çox xırda olur və burada su menisk qüvvələri ilə tutulub saxlanır. Aqreqatlararası məsamələr isə iri olduğuna görə su qravitasiya qüvvələri ilə aşağıya doğru hərəkət edir və həmin məsamələrə hava daxil olur. Beləliklə kapillyar məsamələrdə su, qeyri- kapillyar məsamələrdə isə hava yerləşir.

Torpaq tam rütubət tutumu həddinədək nəmləndirildikdə bütün məsamələr su ilə tutulur. Torpaq quruduqda, yəni su buxarlandıqda onun yerinə hava keçir və bütün məsamələr hava ilə dolur.

Tarla rütubət tutumu həddində nəmləndirilmiş torpaqlarda kapillyar məsamələrdə su, qeyri- kapillyar məsamələrdə isə hava olur.

Torpağın əkin qatının quruluşu ilə strukturası arasında sıx əlaqə vardır. Yəni strukturalı torpaqlar həm də əlverişli əkin qatı quruluşuna malik olur.

A.Q. Doyarenko torpağın quruluşunu və strukturluğunu sinonim hesab etmiş və bu anlayışda torpağın aqreqat tərkibini nəzərə almadan, kapillyar və qeyri- kapillyar məsamələrin nisbətini əsas götürmüşdür.

Lakin P.A. Kostıçev hələ 1877-ci ildə torpağın quruluşu və strukturunun ayrı- ayrı anlayışlar olduğunu qeyd etmişdir.

Torpağın kipliyi və əkin qatının quruluşu torpağın yatımından, yəni hissəciklərin və kəltənlərin qarşılıqlı yerləşməsindən asılıdır.

Bərabər ölçülü və şar şəkilli hissəciklər və ya kəltənlər bir- biri üzərində kubşəkilli və ya heksoqonal qaydada yerləşə bilər.

Kubşəkilli yerləşmədə yuxarı və aşağı sıralardakı hissəciklərin mərkəzi şaquli xətt üzərində, bütün yanaşı hissəciklərin mərkəzi isə kub şəkilli torun künclərində yerləşir. Bu hal hissəciklərin seyrək yerləşməsi adlanır. Bu zaman ümumi həcmə görə məsamələrin həcmi 47,6%, bərk faza isə 52,4% təşkil edir.

Heksoqonal yerləşmədə yuxarıda yerləşən sıranın hər bir hissəciyi aşağı sıradakı hissəciklərin arasında yerləşir, hissəciklərin mərkəzi isə bərabər tərəfli tetraedirin künclərindən ibarət olur. Bu zaman hissəciklər daha kip yerləşir və ümumi həcmə görə məsamələrin həcmi 26,0%, bərk fazanın həcmi isə 74,0% olur.

Torpağın əkin qatında ümumi məsaməlilik 45%-dən 60%-dək dəyişir və əksər hallarda ümumi həcmin 50-60%-ni təşkil edir. Torpağın məsaməliliyi onun qranulometrik tərkibindən asılıdır. Qumlu və qumsal torpaqlarda məsaməlilik çox, gilli və gillicəli torpaqlarda isə az olur. Bundan başqa bitkilərin kök kütləsi, torpaqda üzvi maddələrin miqdarı və torpaq orqanizmlərinin gediş yolları əkin qatında məsaməliliyin yüksəlməsinə təsir göstərir.

Güclü kök sistemi əmələ gətirən və vegetasiya müddəti uzun olan bitkilər torpağın quruluşuna daha müsbət təsir edir.

Torpağa səpilən 40 ton peyin əkin qatının həcmini 2% artırır və deməli onun çürüməsi nəticəsində qeyri- kapillyar məsamələr də 2% çoxalır.

Hissəciklərin və kəltənlərin iriliyindən asılı olaraq aqreqatdaxili və aqreqatlararası məsaməliliyin qiyməti dəyişə bilər.

Lakin aqreqatlılığı yaxşı ifadə olunmuş torpaqlarda məsaməliliyin ikinci növü mikroaqreqatlararası və makroaqreqatlararası formalarda olur. İkidərəcəli aqreqatlılığı olan torpaqlarda ümumi məsaməlilik, hissəciklərin kub şəkilində yerləşdiyi «ideal torpağın məsaməliliyindən» çox olacaqdır.

Torpaq hissəciklərinin hamısı mikroaqreqatların tərkibində olduqda torpağın ümumi məsaməliliyi:

Olacaqdır. Burada: -P₁-aqreqatlararası məsaməlilik, P₂– aqreqatdaxili məsaməlilikdir.

Torpaq hissəcikləri və aqreqatları heksoqanal yığımlı və P₁=P₂=25,9% olduqda torpağın ümumi məsaməliliyi:

olacaqdır.
Üç dərəcəli aqreqatlaşmış torpaqlar üçün 45,1% məsaməliliyə (100-P) əlavə olunmalıdır. Buradan P₃– makroaqreqatlar arası məsaməlilikdir. Makroaqreqatlar da, eyni qaydada heksoqanal yerləşdikdə bu toplantılar 14,2, ümumi məsaməlilik isə 45,1+14,2=59,3% olacaqdır.

Kapillyar və qeyri- kapillyar məsamələrin həcmlərinin nisbəti torpağın quruluşunu xarakterizə etməklə onun su- hava xassələrini: -su keçiriciliyini, su tutumunu, suyu buxarlandırmasını, aerasiyanı müəyyən edir və öz növbəsində torpağın su- hava rejiminə və bioloji fəallığına təsir göstərir.

Torpağın kapillyar və qeyri- kapillyar məsamələrinin həcmi aqreqatların ölçüsündən asılıdır. A.Q. Doyarenko müəyyən etmişdir ki, aqreqatların ölçüləri böyüdükcə ümumi və xüsusilə qeyri- kapillyar məsaməlilik artır (cədvəl 3).

Cədvəl 3.

Müxtəlif ölçülü aqreqatları olan torpaqların quruluşu, torpağın ümumi həcminə görə %-lə

Məsaməlilik	Aqreqatların diametri -mm-lə
	0,5	0,5-1	1-2	2-3	3-5
Ümumi	47,3	50,0	54,7	59,6	62,6
Kapillyar	44,6	25,5	25,1	24,5	23,9
Qeyri- kapillyar	2,7	24,5	29,6	35,1	38,7

Torpağın ümumi həcminin 50-60%-i məsaməlilikdən, (o cümlədən kapillyar məsaməlilik 30-35%, qeyri- kapillyar məsaməlilik isə 15-30%) ibarət olduqda bitkilərin inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır.

Fənn: Əkinçilik və əkinçilik sistemləri Modul 1

Kafedra: Ümumi əkinçilik, genetika və seleksiya

Müəllim: dosent A.Q.İbrahimov