Qərib Məmmədov

5
MÜNDƏRİCAT

Giriş

BİRİNCİ HİSSƏ
TORPAQ HAQQINDA TƏLİMİN YARANMASI

I FƏSİL. TORPAQŞÜNASLIĞIN İNKİŞAF TARİXİ

II FƏSİL. AZƏRBAYCANDA TORPAQŞÜNASLIQ
ELMİNİN İNKİŞAF TARİXİ

İKİNCİ HİSSƏ
TORPAQƏMƏLƏGƏLMƏ PROSESİNİN MAHİYYƏTİ

III FƏSİL.
TORPAQƏMƏLƏGƏLMƏ PROSESİNİN
ÜMUMİ SXEMİ

Torpaqların eroziyası və mübarizə tədbirləri.

Eroziya—axar suların, buzlaqların, küləyin və s. təsirindən torpağın yararlı olan üst münbit qatının yuyulub aparılması, sovrulub dağılması, aşınması prosesidir. Eroziya latın sözü olub, erodo-hamarlamaq və yaxud qoparmaq, dağıtmaq deməkdir və ya torpağın su və küləyin təsiri altında dağılması prosesidir.

Su axınları ilə torpağın mexaniki dağılması prosesi su eroziyası, küləyin təsiri ilə dağılması, aşınması prosesi isə külək eroziyası adlanır. Hər iki eroziya kənd təsərrüfatı istehsalına ciddi ziyan vurur. Torpaqların eroziyadan qorunması və eroziya ilə mübarizə – torpaq ehtiyatlarından səmərəli istifadənin mühüm məsələlərindən biridir.

Əgər axinin yuma qabiliyyəti torpaq və ya qrunt zərrəciklərinin müqavimətini aşarsa, onda su eroziyası baş verir. Çay axinları torpağın üst qatı ilə hərəkət edərək, qrunt hissəciklərini özü ilə aparır, torpağın üst, daha çox münbit qatını dağıdır. Torpaqların yuxarı qatları daha möhkəm, ana suxurları isə zəif möhkəmlıyə malikdir. Qara torpaqlar başqa torpaqlara nisbətən yuyulmağa daha davamlıdırlar. Dağınıq struktursuz torpaqlar, eroziyaya tez uğrayırlar. Bitki örtüyünə malik olan torpaqlar eroziyaya davamlı olurlar. Bitki örtüyünün təsiri nəticəsində torpaq sturukturu yaxşılaşır. Onun yuyulmağa davamlığı artır və suvarma qabilliyyətı yaxşılaşır.

Eroziya prosesinin əmələ gəlməsinə təsir göstərən amillərdən biri də iqlimdir. Ümumiyyətlə iqlimin, xüsusən atmosfer çöküntülərinin torpaq əmələgəlmə prosesində rolu böyükdür. Güclü yağmurlarda yağış suları torpağa pis hopur və səthi su axınının əmələ gəlməsinə səbəb olur.

Yaz daşqınları və leysan suları ilə birlikdə min tonlarla ağır tullantılar çay məcralarına, su anbarlarına daxil olaraq onları lilləndirir. Leysanlarda iri yağış damcıları böyük qüvvəyə malik olduğu üçün torpaq hissəciklərini dağıdaraq onun məsaməliyini və su keçirən kapillyarların pozulmasına səbəb olur. Bununda nəticəsində torpağın su sızdırma qabiliyyəti pisləşir. Yağmur sularının çox hissəsi torpağa hopmayaraq güclü səthi su axını əmələ gətirir. Adi yağışlardan fərqli olaraq leysanların əmələ gətirdiyi su axınları yamaclarda torpağı şiddətlə yuyub aparır və dərin şırımlar əmələ gətirir. Külək eroziyası küləyin surətindən asılı olaraq baş verir. Külək eroziyasının təsiri o vaxt zərərli olur ki, o torpağın üst ən məhsuldar qatını özü ilə aparır. Külək 6.2-:-7.2 m/san surətlə və 12 sm torpağın üst qatı ilə əsərsə, külək eroziyasının baş vermə risqı 60-:-70% artır.

Azərbaycanda eroziya prosesi geniş yayılmışdır. Eroziya prosesi nəticəsində uzun illər boyu əmələ gəlmiş torpaq yuyulub dağılır,onun münbitliyi azalır, sahələr qobu şəbəkələrinə parçalanır, dəyərli torpaq sahələri tədricən yararsız hala düşür, torpaqlarda humusun miqdarı azalmaqla yanaşı onun tərkib hissəsi dəyişir, torpaqda gedən mikrobioloji proseslər zəifləyir, torpağın mikroflorası dəyişkənliyə məruz qalır. Torpaq eroziyası get-gedə inkişaf edən proses olduğundan ona qarşı müntəzəm mübarizə tədbirləri aparmaq lazımdır.

Elm və təcrübə göstərir ki, eroziyaya qarşı bütün mübarizə tədbirləri kompleks şəkildə aparılmalıdır. Bu təbirləri işləyib hazırladıqda və həyata keçirdikdə torpaq-iqlim şəraiti, eroziyanın inkişafına səbəb olan amillər, toroağın eroziyaya uğrama dərəcəsi, təsərrüfatın istiqaməti mütləq nəzərə alınmalıdır.Eroziyaya qarşı görülən bütün tədbirlər torpaq örtüyünü yuyulmadan, dağılmadan, sovrulmaqdan mühafizə etməklə onun münbitliyini yaxşılaşdırmağa yönəldilməlidir.

Eroziyaya qarşı kompleks mübarizə tədbirlərinə aiddir: aqrotexniki, meşə-meliorasiyası və hidrotexniki tədbirlər. Aqrotexniki tədbirlər altında torpağın daha uyğun becərilməsini tətbiq etməklə, onun su mənimsəmə qabiliyyətinin və yuylmaya, küləyin təsirinə qarşı müqavimətinin artırılmasına nail olmaq lazımdır. Aqrotexniki tədbirlərə birillik və çoxillik ot bitkilərinin torpaqqoruyucu xassələrindən istifadə etmək, torpaqların eroziya əleyhinə becərmə qaydalarının tətbiqi, qarın süni surətdə tarlada saxlanması və qarərimənin tənzimlənməsi, eroziyaya məruz qalmış torpaqların münbitliyinin artırılmasının aqrokimyəvi vasitələri daxildir.

Meşə-meliorasiya tədbirləri kimi yamac boyunca meşə zolaqlarının salınması işləri nəzərdə tutulur, başqa sözlə, müxtəlif təyinatlı meşə əkmələrinin (küləkkəsici, tarlaqoruyucu, yarğan bərkidən, suqoruyucu və s.) yaradılmasını nəzərdə tutur.

Hidrotexniki tədbirlər isə aqrotexniki və meşə-meliorasiyası tədbirlərinin birgə tətbiqi nəticəsində həyata keçirilir. Hidrotexniki tədbirlər eroziya əleyhinə başqa tədbirlərin eroziya proseslərinin qarşısını almaq imkanı olmayan zaman tətbiq edilir. Bura yamac axınlarının qarşısını alan və tənzimləyən hidrotexniki qurğuların tikilməsi, terrasların, bəndlərin salınması, xəndəklərin çəkilməsi, və s. aid edilir.

Eroziya əleyhinə tədbirlərin konkret tərkibi ərazinin nəmlənmə xüsusiyyətləri, vegetasiya dövrünün uzunluğu, relyef şəraiti, eroziyanın növü və torpaqdan istifadənin istiqaməti ilə müəyyən olunur. Belə ki, rütubətlənmənin yüksək olduğu zonalarda aqromeliorativ torpaqqoruyucu tədbirlər sistemində əsas rol fitomeliorativ tədbirlərə – çoxillik otların səpilməsi, bufer zolağının yaradılmasına, həmçinin izafi nəmliyi sahədən təhlükəsiz kənarlaşdırılmasına xidmət edən becərmə qaydalarına və hidromeliorativ tədbirlərə məxsusdur.

Bitki örtüyü eroziyaya qarşı ən əhəmiyyətli vasitə hesab olunur. Bitki örtüyü nə qədər sıx və məhsuldar olarsa, eroziya bir o qədər zəif olar. Bitki örtüyünün torpaqqoruyucu rolu aşağıdakı səbəblərlə izah olunur. Bitki kökləri torpaq hissəciklərini bir-birinə möhkəm bağlamaqla onların yuyulmasının və ya sovrulmasının qarşısını alır. Bitkilərin yerüstü örtüyü yağış damcılarının zərbə gücünü öz üzərinə götürməklə torpağın struktur. Eroziya prosesinin əmələ gəlməsinə və şiddətli şəkildə getməsinə səbəb olan amillərdən başlıcası insanın düzgün olmayan bəzi təsərrüfat fəaliyyətidir. Respublikamızın əsasən orta və yüksək dağlıq, həmçinin aşağı dağlıq və dağətəyi ərazilərində düzgün aparılmayan təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində bitki örtüyünün məhv edilməsi, yamacların üzüaşağı şumlanması və mal-qaranın sistemsiz otarılması eroziya proseslərinin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Sıx bitki örtüyü səth axınlarının qarşısını kəskin şəkildə almaqla onun hopdurulmasına müsbət təsir göstərir və bununla da torpaq hissəciklərinin yuyulmasını ləngidir.

Torpağın sürüşməsi (çökməsi) dedikdə qruntun tədricən yamac boyunca aşağıya doğru yerini dəyişməsi prosesi başa düşülür. Sürüşmə (çökmə) prosesləri əksər hallarda dağ yamacları, dağ ətəkləri, çay, göl və dəniz sahilləri, iri kanalların yamacları üçün xarakterikdir. Nəticədə, tikililər, qurğular, körpülər, yollar, yaşayış evləri, kanallar və s dağılaraq dövlətə böyük ziyan dəyir. Sürüşmə (çökmə) hallarının baş verməsinin əsas səbəbi kimi, həmin ərazilərdə rütubətin kəskin artması və yüksək olması göstərilir, odur ki, mübarızə tədbirləti kimi yeralti və yerüstü axinlarının nizamlanmasının aparılmasi gərəkdir. Sürüşməyə (çökməyə) meyilli ərazilərdə suvarma aparakən torpağın ancaq aktiv qatının mənimsəməsi üçün minimum suvarma norması tətbiq etmək lazımdır.

Ayrılıqda hər bir eroziya və sürüşmə (çökmə) hadisəsinə qarşı mübarizə tədbirləri görməzdən əvvəl onun baş vermə səbələri ətraflı oyrənilməlidir.

Qərib Məmmədov

Qərib Məmmədov

TORPAQŞÜNASLIQ VƏ
TORPAQ COĞRAFİYASININ
ƏSASLARI

Ali məktəblər üçün dərslik

Azərbaycan Respublikası TəhsilNazirliyi Elmi Metodik Şurası
«Coğrafiya» bölməsinin 26.07.2007-ci il tarixli 13 saylı iclas protokolu
ilə ali məktəb tələbələri üçün dərslik kimi təsdiq edilmişdir.

Bakı – «Elm» – 2007

2
Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, professor, əməkdar müəllim Ş.G.Həsənov

Qərib Şamil oğlu Məmmədov. AMEA-nın həqiqi üzvü, biologiya elmləri doktoru, professor.
Torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyasının əsasları. Bakı, “Elm”, 2007. 660 s.

Rəyçilər: AMEA-nın müxbir üzvü, k.t. elmləri doktoru, prof. M.P.Babayev.

AMEA-nın müxbir üzvü, k.t. elmləri doktoru M.A.Abdullayev.
ISBN 5 – 8066 – 1739 – 4
“Torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyasının əsasları” kitabı yeddi hissədən, 43 fəsildən, 120 paraqrafdan
ibarətdir. Kitabın giriş hissəsində torpaqşünaslıq elminin predmeti, elmi-nəzəri əsasları, tədqiqat metodları,
dünyada və həmçinin Azərbaycanda inkişaf tarixi və ayrı-ayrı görkəmli torpaqşünasların müxtəlif dövrlərdə
apardıqları tədqiqatlar haqqında ətraflı məlumat verilir. Kitabın birinci və ikinsi hissələrində torpaq haqqında
təlimin yaranması, torpaqşünaslığın və Azərbaycanda torpaqşünaslıq elminin inkişaf tarixi, torpaqəmələgəlmə
prosesinin mahiyyəti, torpaqəmələgəlmənin ümumi sxemi, torpaqəmələgətirən amillər və digər məsələlər ətraflı
şəkildə oxucuya çatdırılır. Üçüncü hissə torpağin tərkibi, xassə və rejimləri, torpaq və torpaqəmələgətirən
süxurların mineraloji və qranulometrik tərkibi, torpağın üzvi hissəsi, torpaq və torpaqəmələgətirən süxurların
kimyəvi tərkibi, torpaq kolloidləri və torpağın uduculuq qabiliyyəti, strukturu və fiziki xassələri, torpaq suyu,
torpağın su xassələri və su rejimi, torpaq havası və torpağın hava rejimi, torpağın istilik xassələri və istilik
rejimi, torpaq məhlulu və torpaqda oksidləşmə-reduksiya prosesləri, torpağın münbitliyi ilə bağlı məsələlərə
həsr olunmuşdur. Dördüncü hissədə Azərbaycan torpaqlarının genezisi, təsnifatı, coğrafiyası və kənd
təsərrüfatında istifadəsi, torpaqların təsnifatı, torpaqların coğrafi yayılmasının əsas qanunauyğunluqları,
Azərbaycan torpaqlarının diaqnostikası və genetik təsnifatının qısa xülasəsi, alp və subalp çəmənlərinin və
çəmən-bozqırlarının torpaqları, rütubətli və yarımrütubətli subtropiklərin torpaqları, mezofil meşələrin
torpaqları, kserofil meşələrin, quru subtropik bozqırların və yarımsəhraların torpaqları, subasarların (çay
vadilərinin) torpaqları haqda ətraflı məlumat verilir. Beşinci hissədə torpaqların, Azərbaycan torpaqlarının
eroziyası və onunla mübarizə tədbirlərindən bəhs edilir. Altıncı hissədə dövlət torpaq kadastrı, Azərbaycan
Respublikasının dövlət torpaq kadastrının mahiyyəti, respublika ərazisinin təbii-kənd təsərrüfatı və torpaq-
kadastr rayonlaşdırılmasının xüsusiyyətləri göstərilir. Yeddinci hissədə dünya torpaqlarının coğrafiyasi, Rusiya,
Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz ərazisinin torpaq-coğrafi və təbii-kənd təsərrüfatı rayonlaşdırılmasına dair
kifayət qədər məlumat verilir.
Kitabın sonunda ölkəmizdə və xaricdə nəşr olunmuş ədəbiyyat siyahısı təqdim edilmişdir.
Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin biologiya fakultəsinin “Torpaqşünaslıq”, “Yerquruluşu və torpaq
müfəttişliyi” və “Torpaq kadastrı” ixtisasları üzrə təhsil alan tələbələr (bakalavr və magistrlər), həmçinin
aspirantlar üçün dərslik kimi nəzərdə tutulmuşdur. Kitabın həcmi və orada verilmiş informasiyanın xarakterinə
görə onu BDU və Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin Coğrafiya, həmçinin Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı
Akademiyasının bir sıra fakultələri üçün də yararlı dərslik hesab etmək olar. Dərslik tərtib edilərkən son 10-15
ildə Azərbaycan, Rusiya, Ukrayna və bir sıra digər ölkələrdə nəşr olunmuş müvafiq dərsliklərin hazırlanması
sahəsində əldə edilmiş təcrübədən istifadə olunmuşdur.

3
Nauçnıy redaktor: Doktor qeoqrafiçeskix nauk, professor, zaslujennıy prepodavatelğ Ş. Q. Qasanov

Qarib Şamilğ oqlı Mamedov. Deystvitelğnıy çlen NANA, doktor bioloqiçeskix nauk, professor. «Osnovı
poçvovedeniə i qeoqrafii poçv». Baku, «Glm», 2007, 660 s.

Reüenzentı: çlen korrespondent NANA, doktor s.x. nauk, prof. M.P.Babaev.
çlen korrespondent NANA, doktor s.x. nauk M.A.Abdullaev.

Kniqa «Osnovı poçvovedeniə i qeoqrafii poçv» sostoit iz semi çastey, 43 razdelov i 120 paraqrafov. V
vstupitelğnoy çasti uçebnika daёtsə obşirnaə informaüiə o nauke poçvovedeniə, o eё predmete, o nauçno – teo-
retiçeskix osnovax, metodax issledovaniə, ob istorii razvitiə poçvovedeniə v mire, a takje v Azerbaydjane, ob
issledovaniəx provodimıx v raznıe periodı otdelğnımi vıdaöhimisə poçvovedami. V pervoy i vtoroy çasti kniqi
çitatelö v obşirnom vide daötsə svedeniə o vozniknovenii nauki o poçvax, ob istorii poçvovedeniə i o razvitii
poçvovedeniə v Azerbaydjane, o suhnosti proüessa poçvoobrazovaniə, a takje druqie voprosı. Tretğə çastğ
posvəhena sostavu, xarakteru i rejimu poçv, mineraloqiçeskomu i qranulometriçeskomu sostavu poçvoobra-
zuöhix porod, orqaniçeskomu, ximiçeskomu sostavu poçv i poçvoobrazuöhix porod, poçvennım kolloidam i
poqlotitelğnım svoystvam poçv, strukture i fiziçeskim xarakteristikam poçv, poçvennoy vode, vodnoy xarakte-
ristike i rejimam poçv, poçvennomu vozduxu i okislitelğno – reduküionnım proüessam, plodorodiə poçv i dru-
qim voprosam. V çetvertoy çasti uçebnika dana informaüiə o qenezise, klassifikaüii, qeoqrafii i ispolğzovaniə
eqo v selğskom xozəystve, osnovnıe zakonomernosti qeoqrafiçeskoqo rasprostraneniə poçv, kratkoy diaqnostike
i qenetiçeskoy klassifikaüii poçv Azerbaydjana, alğpiyskix i subalğpiyskix luqax, luqovıx poçvax, poçvax
vlajnıx i poluvlajnıx subtropikov, poçvax mezofilğnıx i kserofilğnıx lesov, suxix subtropikov, polupustınnıx i
poymennıx (reçnıx dolin) poçvax. Pətaə çastğ kniqi posvəhena razvitiö na territorii Respubliki grozionnıx
proüessov i meropriətiəm napravlennıx protiv dannıx proüessov. V şestoy çasti uçebnika ukazıvaetsə suhnostğ
qosudarstvennoqo zemelğnoqo kadastra Azerbaydjanskoy Respubliki, prirodno-selğskoxozəystvennoqo i
poçvenno-kadastrovoqo rayonirovaniə territorii Respubliki. V sedğmoy çasti kniqi dana qeoqrafiə poçv mira, a
takje svedeniə o poçvenno-qeoqrafiçeskom i prirodno-selğskoxozəystvennom rayonirovanii poçv na territorii
Rossii, Üentralğnoy Azii i Öjnoqo Kavkaza.
V konüe kniqi predstavlen spisok literaturı izdannoy v naşey strane i za rubejom.
Uçebnik «Osnovı poçvovedeniə i qeoqrafii poçv» predusmotren v kaçestve uçebnoqo posobiə dlə studentov
(bakalavrov i maqistrov), v tom çisle aspirantov bioloqiçeskoqo fakulğteta Bakinskoqo Qosudarstvennoqo Un-
iversiteta obuçaöhixsə po speüialğnostəm: «Poçvovedenie», «Zemleustroystvo i zemelğnaə inspeküiə» i
«Zemelğnıy kadastr». No uçitıvaə obcёm uçebnika i xarakter predstavlennoy v nёm informaüii, dannıy uçebnik
mojno ispolğzovatğ v kaçestve uçebnoqo posobiə dlə qeoqrafiçeskix fakulğtetov Bakinskoqo Qosudarstvennoqo
i Azerbaydjanskoqo Pedaqoqiçeskoqo universitetov, a takje dlə nekotorıx fakulğtetov Azerbaydjanskoy
Selğskoxozəystvennoy Akademii. Pri sostavlenii dannoqo uçebnika bıl ispolğzovan opıt podqotovki soot-
vetstvuöhix uçebnikov izdannıx v Azerbaydjane, Rossii, na Ukraine i v druqix stranax za poslednie 10-15 let.

4
Academic editor: doctor of geography sciences, Honored teacher SH.G.Hasanov

Garib Sh. Mammadov. Real member of the NASA, doctor of biology sciences, professor. “Soil science and
the bases of the soil geography”. Baku, “Elm”, 2007. 660 pages.

Reviewers: Associate Member of the NASA, doctor of agriculture sciences, prof. M.P.Babayev.

Associate Member of the NASA, doctor of agriculture sciences, M.A.Abdullayev.

The book of “Soil science and the bases of the soil geography” consists of 7 parts, 43 chapters, and 120
paragraphs. We can get minutely information from the preface part of the book about soil science subjects, its
scientific and theoretical bases, research methods, progress history in the world and also in Azerbaijan, and
about the researches of famous soil scientists in different periods. Forming of the education about the soil,
progress history of soil science in Azerbaijan, the main point of soil formation process, the general scheme of
soil formation, soil forming factors and other aims are supplied in detail to the readers at the first and the second
part of the book. The third part is devoted to the composition of the soil, regimes and properties, mineralogical
and granulometrical structure of the soil and soil-formation rocks, organic part of the soil, chemical composition
of the soil and soil-formation rocks, soil colloids and absorbing power of the soil, structure and physical proper-
ties, soil-water, water properties of the soil and water regime, soil-air and its air regime, heat properties of the
soil, heat regime, soil solution and oxidizing-reduction processes, and fertility of the soil. At the fourth part in-
formation is given about genesis of Azerbaijan soils, classification, geography, utilization at agriculture, classifi-
cation of the soils, the main objective laws of geographic diffusion of the soils, diagnostics, short content of the
genetic classification, the soils of the alpine and sub alpine meadows, humid and semi-humid subtropics and etc.
in detail. The fifth part is devoted to the soil erosion in the world and in Azerbaijan, and their struggle measures.
The state soil cadastre, the main point of the state soil cadastre of Azerbaijan Republic, native agriculture and
soil-cadastre and zoning characteristics are shown at the sixth part of the book. At the next part we can get
enough information about soil geography of the world, soil-geographic and natural agricultural division into
districts of Russia, Central Asia and Southern Caucasus areas.
We present the literature list that published in our and in foreign countries, to the readers at the end of
the book.
This course is intended as an appliance for students of “Soil science”, “Earthstructure and soil control-
ler”, “Soil cadastre” specialty (bachelor, master, also post-graduate students) of biology faculty of Baku State
University. But also we can consider this book usefully for geography faculty of Baku State University and
Azerbaijan Pedagogical University, also some faculties of Azerbaijan Agriculture Academy for size and features
of given information of this book. During the composing of the book we use the experiment of the books which
published in Azerbaijan, Russian and Ukraine last 10-15 years.

5
MÜNDƏRİCAT

Giriş

BİRİNCİ HİSSƏ
TORPAQ HAQQINDA TƏLİMİN YARANMASI

I FƏSİL. TORPAQŞÜNASLIĞIN İNKİŞAF TARİXİ

II FƏSİL. AZƏRBAYCANDA TORPAQŞÜNASLIQ
ELMİNİN İNKİŞAF TARİXİ

İKİNCİ HİSSƏ
TORPAQƏMƏLƏGƏLMƏ PROSESİNİN MAHİYYƏTİ

III FƏSİL.
TORPAQƏMƏLƏGƏLMƏ PROSESİNİN
ÜMUMİ SXEMİ

§1. Təbii törəmə kimi torpağın ümumi xüsusiyyətləri
§2. Torpaqəmələgəlmənin mərhələləri və ümümi sxemi
§3. Torpaqəməlgəlmənin energetikası
§4. Torpağın yaranması və təkamülü
§5. Torpaq profilinin morfoloji əlamətləri

IV FƏSİL.TORPAQƏMƏLƏGƏTİRƏN AMİLLƏR

§6. Torpaqəmələgətirən süxurlar
§7. Aşınma
§8. Əsas torpaqəmələgətirən süxurlar
§9. İqlim torpaqəmələgətirən amil kimi
§10. Orqanizmlər və onların torpaqəmələgəlmədə və torpaq münbitliyinin
formalaşmasında rolu
§11. Torpaqda yaşayan heyvanlar və onların torpaqəmələgəlmə proseslərində
rolu
§12. Relyef torpaqəmələgətirən amil kimi
§13. Torpağın yaşı
§14. İnsanın istehsalat fəaliyyəti
§15. Torpaqəmələgətirən amillərin qarşılıqlı əlaqəsi

ÜÇÜNCÜ HİSSƏ
TORPAĞIN TƏRKİBİ, XASSƏ VƏ REJİMLƏRİ

V FƏSİL. TORPAQ VƏ TORPAQƏMƏLƏGƏTİRƏN SÜXURLARIN
MINERALOJI VƏ QRANULOMETRİK TƏRKİBİ

§16. Torpaqların və torpaqəmələgətirən süxurların qranulometrik tərkibi.
Qranulometrik elementlər, onların təsnifatı və xassələri

6
§17. Torpaq və süxurların qranulometrik tərkibinə görə təsnifatı
§18. Qranulometrik tərkibin əhəmiyyəti

VI FƏSİL. TORPAĞIN ÜZVİ HİSSƏSİ

§19. Torpaqda üzvi maddələrin mənbəyi və onun fraksiya-qrup tərkibi
§20. Humus maddələrinin torpağın mineral komponentlərilə, kənd təsərrüfatı
kimyəvi maddələri və çirkləndiricilərlə qarşılıqlı təsiri
§21. Üzvi qalıqların torpaqda çevrilməsi prosesləri və humus maddələri
sisteminin yaranması və funksional fəaliyyəti haqqında təsəvvürlər
§22. Üzvi maddənin torpaqəmələgəlmədə, münbitlik və bitki qidalanmasında
rolu

VII FƏSİL.TORPAQ VƏ TORPAQƏMƏLƏ- GƏTİRƏN SÜXURLARIN
KİMYƏVİ TƏRKİBİ

§23. Süxur və torpaqlarda kimyəvi elementlərin miqdarı
§24. Torpaqda kimyəvi element birləşmələrinin formaları və onların bitkilər
tərəfindən mənimsənilməsi
§25. Torpaq mikroelementləri
§26. Torpağın radioaktivliyi

VIII FƏSİL.TORPAQ KOLLOİDLƏRİ VƏ TORPAĞIN UDUCULUQ
QABİLİYYƏTİ

§27. Torpaq kolloidləri torpağın sorbsion xassələrinin daşıyıcıları kimi
§28. Torpağın uduculuq qabiliyyətinin növləri
§29. Torpaqlarda sorbsion proseslərin əsas qanunauyğunluqları
§30. Mübadilə olunan kationların miqdarı, torpağın turşuluğu, qələviliyi və
buferliyi
§31. Uduculuq xassəsi və onun torpağın genezisi və münbitliyində rolu

IX FƏSİL. TORPAĞIN STRUKTURU

§32. Torpaq strukturunun aqronomik əhəmiyyəti
§33. Strukturun yaranması
§34. Torpağın strukturunun itirilməsi və bərpası

X FƏSİL. TORPAĞIN FİZİKİ XASSƏLƏRİ

§35. Torpağın ümumi fiziki xassələri
§36. Torpağın fiziki-mexaniki xassələri

XI FƏSİL.TORPAQ SUYU, TORPAĞIN SU XASSƏLƏRİ VƏ SU REJİMİ

§37. Torpaq nəmliyinin kateqoriyaları və onun xassələri
§38. Torpağın su xassələri

7
§39. Bitkilər tərəfindən torpaq nəmliyinin mənimsənilməsi
§40. Torpaqların su rejimi
§41. Su rejiminin tənzimlənməsi

XII FƏSİL.TORPAQ HAVASI VƏ TORPAĞIN HAVA REJİMİ

§42. Sərbəst torpaq havasının tərkibi
§43. Torpaq havasının atmosferlə qaz mübadiləsi. Torpağın hava xassələri
§44. Torpağın hava rejimi və onun tənzimlənməsi

XIII FƏSİL.TORPAĞIN İSTİLİK XASSƏLƏRİ VƏ İSTİLİK REJİMİ

§45. Torpaqda istiliyin mənbəyi
§46. Torpağın istilik xassələri
§47. Torpağın istilik rejimi

XIV FƏSİL.TORPAQ MƏHLULU VƏ TORPAQDA OKSİDLƏŞMƏ-
REDUKSİYA PROSESLƏRİ

§48. Torpaq məhlulunun ayrılması metodları
§49. Torpaq məhlulunun tərkibi və konsentrasiyası
§50. Torpaqda oksidləşmə-reduksiya prosesləri

XV FƏSİL. TORPAĞIN MÜNBİTLİYİ

§51. Münbitliyin növləri
§52. Münbitliyin təkrar istehsalı

DÖRDÜNCÜ HİSSƏ
AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ GENEZİSİ, TƏSNİFATI,
COĞRAFİYASI VƏ KƏND TƏSƏRRÜFATINDA İSTİFADƏSİ

XVI FƏSİL.TORPAQLARIN TƏSNİFATI

§53. Qısa tarixi icmal
§54. Torpaqların müasir təsnifatının qurulması prinsipləri
§55. Torpaqların nomenklaturası və diaqnostikası

XVII FƏSİL. TORPAQLARIN COĞRAFİ YAYILMASININ ƏSAS
QANUNAUYĞUNLUQLARI

XVIII FƏSİL. AZƏRBAYCAN TORPAQLARININDİAQNOSTİKASI VƏ
GENETİK TƏSNİFATININ QISA XÜLASƏSİ

XIX FƏSİL. ALP VƏ SUBALP ÇƏMƏNLƏRİNİN VƏ ÇƏMƏN-
BOZQIRLARININ TORPAQLARI

8
§56. Dağ-çəmən torpaqları
§57. Dağ-meşə-çəmən torpaqları
§58. Dağ-çəmən-bozqır torpaqları

XX FƏSİL. RÜTUBƏTLİ VƏ YARIMRÜTUBƏTLİ SUBTROPİKLƏRİN
TORPAQLARI

§59. Sarı dağ-meşə torpaqları
§60. Podzollu sarı torpaqlar
§61. Podzollu-qleyli-sarı torpaqlar

XXI FƏSİL. MEZOFİL MEŞƏLƏRİN TORPAQLARI

§62. Qonur dağ-meşə torpaqları
§63. Çimli-karbonatlı (çürüntülü-karbonatlı) dağ-meşə torpaqları
§64. Dağ qaratorpaqları

XXII FƏSİL.KSEROFİL MEŞƏLƏRİN, QURU SUBTROPİK
BOZQIRLARIN VƏ YARIMSƏHRALARIN TORPAQLARI

§65. Qəhvəyi dağ-meşə torpaqları
§66. Çəmən-qəhvəyi torpaqlar
§67. Boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar
§68. Çəmən boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqları
§69.Çəmən boz torpaqları
§70. Boz torpaqlar
§71. Bataqlıq torpaqları
§72. Çəmən-bataqlıq torpaqları
§73. Şoran torpaqlar
§74. Qumluqlar

XXIII FƏSİL. SUBASARLARIN (ÇAY VADİLƏRİNİN) TORPAQLARI

§75. Subasar çəmən-meşə torpaqları
§76. Subasar-çəmən torpaqları

BEŞİNCİ HİSSƏ
TORPAQLARIN EROZİYASI

XXIV FƏSİL. AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ EROZİYASI VƏ
ONUNLA MÜBARİZƏ

§77. Eroziyanın növləri
§78. Su eroziyasının vurduğu ziyan və onun yayılması
§79. Eroziyanın inkişafını müəyyən edən şərait
§80. Deflyasiya
§81. Eroziyaya qarşı mübarizə tədbirləri

ALTINCI HİSSƏ
DÖVLƏT TORPAQ KADASTRI

XXV FƏSİL. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ DÖVLƏT TORPAQ
KADASTRI

§82. Dövlət torpaq kadastrının mahiyyəti
§83. Torpaq sahələri üzərində hüquqların dövlət qeydiyyatı
§84. Torpaqların kəmiyyət və keyfiyyət uçotu
§85. Torpaqların bonitirovkası
§86. Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi
§87. Respublika ərazisinin təbii-kənd təsərrüfatı və torpaq-kadastr
rayonlaşdırılması

YEDDİNCİ HİSSƏ
DÜNYA TORPAQLARININ COĞRAFİYASI

XXVI FƏSİL. RUSİYA, MƏRKƏZİ ASİYA VƏ CƏNUBİ QAFQAZ
ƏRAZİSİNİN TORPAQ-COĞRAFİ VƏ TƏBİİ-KƏND TƏSƏRRÜFATI
RAYONLAŞDIRILMASI

§88. Rusiya, Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz ərazilərinin torpaq-coğrafi
rayonlaşdırılmasının qısa xülasəsi

XXVII FƏSİL. ARKTİKA VƏ TUNDRA ZONALARININ TORPAQLARI

§89. Arktika zonasında torpaqəmələgəlmə şəraiti və torpaqlar
§90. Tundra zonasında torpaqəmələgəlmə şəraiti və torpaqlar

XXVIII FƏSİL. TAYQA-MEŞƏ ZONASI TORPAQLARI

§91. Tayqa-meşə zonasında torpaqəmələgəlməşəraiti və torpaqlar
§92. Podzol torpaqlar
§93. Çimli torpaqlar
§94. Çimli-podzol torpaqlar
§95. Bataqlıq-podzol torpaqlar
§96. Donuşlu-tayqa torpaqları
§97. Tayqa-meşə zonasının torpaq örtüyünün strukturu və kənd təsərrüfatında
istifadəsi

XXIX FƏSİL. BATAQLIQ TORPAQLAR
§98. Bataqlıq torpaqlar

XXX FƏSİL. ENLİYARPAQ MEŞƏLƏRİN QONUR MEŞƏ TORPAQLARI

§99. Qonur meşə torpaqları

XXXI FƏSİL. MEŞƏ-BOZQIR ZONASININ BOZ MEŞƏ TORPAQLARI

§100. Boz meşə torpaqları

XXXII FƏSİL. MEŞƏ-BOZQIR VƏ BOZQIR ZONASININ QARA
TORPAQLARI

§101. Qara torpaqlar

XXXIII FƏSİL. QURU BOZQIR ZONASININ ŞABALIDI TORPAQLARI

§102. Şabalıdı torpaqlar

XXXIV FƏSİL. ŞORLAŞMIŞ TORPAQLAR VƏ SOLODLAR

§103. Şoranlar
§104. Şorakətlər
§105. Solodlar

XXXV FƏSİL. YARIMSƏHRA ZONASININ TORPAQLARI

§106. Qonur yarımsəhra torpaqları

XXXVI FƏSİL. SƏHRA ZONASININ TORPAQLARI

§107. Boz-qonur torpaqlar
§108. Takırlar və takırabənzər torpaqlar

XXXVII FƏSİL. QURU SUBTROPİKLƏRİN DAĞƏTƏYİ–SƏHRA
BOZQIR TORPAQLARI

§109. Boz torpaqlar

XXXVIII FƏSİL. QURU SUBTROPİK BOZQIRLARIN, KSEROFİT MEŞƏ
VƏ KOLLUQLARIN TORPAQLARI

§110. Boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar
§111. Qəhvəyi torpaqlar

XXXIX FƏSİL. RÜTUBƏTLİ SUBTROPİK MEŞƏLƏRİN TORPAQLARI

§112. Qırmızı torpaqlar
§113. Sarı torpaqlar

XL FƏSİL. DAĞ VİLAYƏTLƏRİNİN TORPAQLARI

11
§114.
Şaquli qurşaqlığın əsas qanunauyğunluqları və ayrı-ayrı dağ
vilayətlərinin torpaqları

XLI FƏSİL. SUBASAR TORPAQLAR

XLII FƏSİL. QUMLAR VƏ QUMLU TORPAQLAR

XLIII FƏSİL. DÜNYANIN TORPAQ ÖRTÜYÜ

§115. Tropik qurşağın torpaq örtüyü
§116. Subtropik qurşağın torpaq örtüyü
§117. Subboreal (mülayim) qurşağın torpaq örtüyü
§118. Boreal (soyuq-mülayim) qurşağın torpaq örtüyü
§119. Qütb (soyuq) qurşağının torpaq örtüyü
§120. Dünyanın torpaq ehtiyatları

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

12
Bu kitabı görkəmli torpaqşünas, ekoloq akademik Həsən Əlirza
oğlu Əliyevin anadan olmasının 100 illik yubileyinə ithaf edirəm.