Qədim ortaq türk ədəbiyyatı (VI-IX) – Tofiq MƏLİKLİ

Tel.: (+99412) 596-26-13

Türk ədəbiyyatı

(+994 12) 493 30 77

• Fəlsəfə
• Tarix
• Azərbaycan tarixi
• Sosiologiya
• Etnoqrafiya
• İqtisadiyyat
• Dövlət və hüquq
• Siyasət. Siyasi elmlər
• Elm və təhsil

• Mədəniyyət
• Kitabxana işi
• Psixologiya
• Dilçilik
• Ədəbiyyatşünaslıq
• Folklor
• Bədii ədəbiyyat
• İncəsənət
• Kütləvi informasiya vasitələri

Qədim türk ədəbiyyatı

Abunə

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə “Rusiya Federasiyasının Qanunvericilik Bazası” təqdim olunur.

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə bütün elm sahələri üzrə 5 000 e-kitabdan ibarət elektron kitabxana – Elektron Kitabxana Sistemi İPR Books təqdim olunur.

Polpred.com Medianin İcmalı. Hər gün minlərlə xəbərlər, Rus dilində tam mətn, son 15 ilin informasiya agentliklərinin və işgüzar nəşrlərin ən yaxşı milyon mövzusu.

Bannerlər

Əlaqə

Ünvan: AZ1005, Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri,
Nizami küçəsi 58

Tel.: (+99412) 596-26-13

İş vaxtı:
Bazar ertəsi – Cumə: 9:00-18:00
Fasilə: 13:00-14:00
İstirahət günləri: Şənbə, Bazar

Copyright © 2013 Prezident Kitabxanası. Bütün hüquqlar qorunur.
Məlumatlardan istifadə zamanı istinad vacibdir.

Qədim ortaq türk ədəbiyyatı (VI-IX) – Tofiq MƏLİKLİ

Bu günə qədər bizdə hazırlanmış və çap olunmuş Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kitablarında ədəbiyyatımızın tarixi-xronoloji yolu XII yüzildən başlamaqdadır. İstər-istəməz sual olunur, bu dövrə qədər bizim ədəbiyyatımız, tariximiz olmayıbmı? Əlbəttə, olubdur. Sadəcə biz, siyasi-ideoloji səbəblər üzündən, varislərindən biri olduğumuz VI-IX əsr ortaq qədim türk ədəbiyyatı və tarixini nə öyrənmişik, nə araşdırmışıq, nə də ona sahib çıxmışıq. Uzun illər Azərbaycanda ortaq türk-oğuz tarixi, ədəbiyyatı, dili, etnogenezi yox sayılmış, real elmi həqiqət uydurma, qondarma siyasi xarakterli konsepsiyalarla əvəz olunmuşdur. Məqsəd – ortaq türk tarixi, mədəniyyəti və ədəbiyyatına qarşı çıxaraq türkləri bir-birindən ayıran konsepsiyaya dayanaraq qondarma bir tarix, tarixi-ədəbiyyatşünaslıq yaratmaq idi. Akademik Nizami Cəfərovun bu yaxınlarda “Ədəbiyyat qəzeti”ndə (27.08.2022) çap etdirdiyi “Azərbaycan tarixi: qədim dövr haqqında yeni konsepsiya” məqaləsinin birinci hissəsində akademik İqrar Əliyevin yuxarılardan gələn “ustanovka” əsasında məlum konsepsiyanı hazırladığına, üç və yeddi cildlik “Azərbaycan tarixi” kitablarının onun bu konsepsiyaya dayanılaraq yazıldığına, orada bir dəfə də olsun türk sözü işlənmədiyinə diqqəti çəkir. Nizami Cəfərov eyni zamanda maraqlı bir məqama da toxunur: “Mərhum akademik (İqrar Əliyev) “Tənqidçilərə cavab”ın əsasında dayanan “Yeddicildlik Azərbaycan tarixi”nın birinci cildinin işıq üzü görməsilə bağlı bir neçə söz”ünü də xatırlatır: “Bir vaxtlar midiyalıların dil mənsubiyyəti məsələsində günaha yol vermişdim (mənim “Midiya tarixi”mə baxın) ki, o da, əsasən, dilçilik, xüsusilə iranistikada kifayət qədər hazırlığımın olmamasından, bir də konkret materialın çatışmazlığından irəli gəlirdi. Leninqrada uzunmüddətli elmi ezamiyyətdən, orada bir neçə il sami və İran dillərini öyrənib əsaslı dilçilik hazırlığı keçdikdən sonra artıq bir sıra məsələlərə ayrı gözlə baxmağa başladım” (səh. 39). Nizami Cəfərov haqlı olaraq yazır ki, bu sətirləri oxuya-oxuya adamın ağlına gəlir ki, rəhmətlik o zaman Leninqrada getmişkən sami və İran dilləri ilə yanaşı, gərək bir neçə ay da türk dillərini öyrənəydi. Çünki ən azından, sami, yaxud İran deyil, məhz türkdilli bir xalqın tarixini araşdırmalı idi”.

Yuxarıda bəhs edilən siyasi-ideoloji basqı üzündən Azərbaycan ədəbiyyatının gerçək dövrləşmə prinsipləri də həll olunmamışdır. Əslində, ortaq ümumtürk ədəbiyyatının etkisi ilə formalaşan Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf yolu dörd perioddan: 1. Qədim türk ədəbiyyatı (VI-IX), 2. İslam dininin qəbulundan sonra formalaşan erkən klassik Oğuz-türk ədəbiyyatı (IX-XIV), 3. Milli-klassik Azərbaycan ədəbiyyatı (XV-XVIII) və 4. Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı (XIX-XXI) ibarətdir.

Bilindiyi kimi, qədim türk ədəbiyyatının formalaşmasında Oğuz türkcəsi önəmli rol oynamışdır. Beş cildlik “Sravnitelnaya qrammatika tyurkskix yazıkov” (“Türk dillərinin qarşılıqlı qrammatikası”) toplusunun baş redaktoru və yazarlarından biri, görkəmli türkoloq, akademik Əthəm Tenişev kitabın giriş sözündə yazır ki, “qədim türkcə (göytürkcə – T.M.) qıpçaq və uyğur ləhçələrinin qatılımı ilə Oğuz türkcəsinin əsasında formalaşmışdır”. Başqa sözlə, qədim Türk ədəbiyyatının dili Oğuz türkcəsi olmuş və bu dildə yaradılan əsərlər gələcəkdə təşəkkül edəcək türk-oğuz ədəbiyyatının inkişafında önəmli rol oynamışdır.

Aparılan bir çox tipoloji qarşılaşdırmalar da qədim türkcənin ilk ədəbi dil variantının məhz Oğuz türkcəsinin təməlində yarandığını təsdiqləməkdədirlər. Beləliklə, oğuzcanın bir qolu olan Azərbaycan türkcəsinin qədim ədəbi türkcənin varislərindən biri olduğu meydana çıxır. Bu da bizim ədəbi dil tariximizin, ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin öyrənilməsi baxımından geniş perspektivlər açır.

Heyiflər olsun ki, bu böyük mədəniyyət abidəsinin qədim türk ədəbiyyatı açısından incələnməsi indiyə qədər lazımi səviyyədə aparılmamışdır. Kül Tiqin, Bilgə Kağan, Tonyukuk kimi böyük abidələrin mətnləri, heç şübhəsiz, qədim türk ədəbiyyatının çox qiymətli və önəmli örnəkləri olmaqdadırlar. Ancaq bu dəyərli mətnlərin öyrənilməsi və incələnməsi yerinə, onların şeir və ya nəsr olması ətrafında uzun illərdir dartışmalar aparılmaqdadır.

Bəzi türkoloqlara görə, poeziya, bəzilərinə görə isə epitafik nəsr kimi dəyərləndirilən Türk runik yazmaları – qədim ortaq türk ədəbiyyatının misilsiz örnəkləridir. Maraqlıdır ki, Bilgə Xaqan, Kültəkin, Tonyukuka həsr edilmiş və yüksək daşların üzərinə həkk olunmuş runik yazmalarının geniş incələnməsindən və mənim də qatıldığım uzun dartışmalardan sonra tanınmış türkoloqlar mətnləri ədəbi nəsr adlandırmağa başlamışlar. VI-IX yüzillərdə yaranmış runik yazmalar, Uyğur ədəbiyyatı, manihey dininin etkisiylə yaranmış fəlsəfi-etik şeirlər, adı bizə bəlli olan ilk lirik türk şairi Aprın Çor Tikinin əsəri, heç şübhəsiz, VI-IX əsr türk-oğuz ədəbiyyatlarının təkamülünə və inkişafına önəmli ölçüdə təsir etmişlər.

Aralarında rus türkoloqları A.Şerbak, P.Melioranski, Türkiyə türkoloqu Tələt Təkinin və mənim də olduğum bir qrup alim, Kül Tiqin, Bilgə Kağan, Tonyukuk mətnlərini nəsr əsəri olaraq görmüş, F.Korş, A.Bernştam, İ.Steblyeva kimi alimlər isə yuxarıda adı keçən mətnləri şeir olaraq ələ almış və incələmişlərdi. Sonuncu qrupa daxil olan alimlər səs təkrarlarına və paralelliklərə dayanaraq Kül Tiqin, Bilgə Kağan, Tonyukuk mətnlərini şeir kimi dəyərləndirməyə çalışmışlardı. İşin maraqlı tərəfi ondadır ki, orijinalda bu mətnlər misralara ayrılmamış, nəsrdə olduğu kimi yan-yana həkk olunmuşdur. Lakin pofessor İ.Steblyeva bu əngəli ilginç bir şəkildə aşmağa çalışmış, Orhon-Yenisey yazılarının strukturunu dəyişdirərək, onları misralara bölmüş və mətnə nəzm şəklini vermişdir. İ.Steblyevaya görə, runik mətnin hər bir sətri bir tək cümlədən ibarət deyil. Ana fikir, bir qrup sadə və mürəkkəb cümlələr vasitəsilə dilə gətirilməkdədir. Mətnlərin mənası cümləylə deyil, bir qrup cümlələrlə açıqlanmaqdadır. Bu prinsipə dayanaraq, Steblyeva cümlələri parçalara bölüb qitə yaratmaqda və beləliklə də onları şeir halına gətirməkdədir. Süni şəkildə şeirləşdirilən bu runik mətnləri İ.Steblyeva daha sonra mənzum əsər kimi ələ alaraq incələmişdir. Məsləkdaşımızın bu görüşünü və metodikasını qəbul etmək mümkün deyil. Bilindiyi kimi, şeiri şeir edən əsas özəlliklərin başında misranın ritmik ünsürü gəlməkdədir. Halbuki runik yazılarda belə bir ünsür yoxdur. Professor Tələt Təkinin də qeyd etdiyi kimi “bu mətnlərdə şeirin vazkeçilməz xüsusiyyətləri olan ölçü və qafiyəyə rast gəlinmədiyi kimi, inversiya və ibarələr də yoxdur”.

Qədim türk runik mətnləri, heç şübhəsiz, ədəbiyyat nümunələridir. Bu mətnlərdə istifadə olunan üslub, təkrarlar, obrazlı dil qarşımızda ədəbiyyat əsərinin olduğuna dəlalət etməkdədir. Lakin bu mətnlərin ədəbi növü, janrı alışdığımız ədəbi növlərə bənzəməməkdədir. Qədim türklər runik mətnlərin məzmununa, şəklinə uyğun və yalnız onlara məxsus olan janr meydana gətirmişlər. Ədəbi fikri, düşüncəni ən gözəl şəkildə ifadə etmək üçün onlar mükəmməl bir ədəbi struktur, kompozisiya yaratmışlar.

Bilindiyi kimi, böyük runik abidələr xaqanların, sərkərdələrin, əsilzadələrin, şahzadələrin, tanınmış dövlət adamlarının xatirəsinə ucaldılmışdır. Bu abidələrdəki runik mətnlər ölmüş insanların dilindən yazılmışdır. Mətnin sonunda onu yazan adamın adı həkk olunmuşdur. Bilgə Kağan abidəsinin cənuba baxan üzündəki mətnin ədəbi strukturu belədir: Bilgə Kağan əvvəlcə qardaşlarına, övladlarına, bəylərə və sərkərdələrə səslənir, daha sonra Türk xaqanlığının nə qədər geniş torpaqları ələ keçirdiyini göstərir, müharibələrdə tabqaçların türklərə verdikləri zərərdən, Kağanın türk ulusunu (xalqını) yenidən ucaltmağından bəhs edir. Abidənin sonunda mətnin yazarı runiq yazının yaradılma səbəbini açıqlayır və öz adını həkk edir. Bu mətnin Tələt Təkin tərəfindən Türkiyə türkcəsinə edilmiş tərcüməsinin azəricələşdirilməsinə dayanaraq bir neçə örnək vermək yerində olar:

“(Mən), Tanrı kimi (və) Tanrı’dan olmuş Türk Bilge Kağan, bu dövrdə taxta oturdum. Sözlərimi başdan sona eşidin, öncə (siz) qardaşlarım (və) oğullarım, birləşmiş boyum və (xalqım).

doğusuna, güneydə gün batısına qədər, geridə gün batısına, quzeydə gecə ortasına qədər. bu sərhədlər içindəki (bütün) xalqlar ancaq mənə tabedir. Bu qədər xalqı mən qaydaya, düzənə qoydum. Onlar indi (heç də) pis vəziyyətdə deyillər. Türk Kağanı Ötükən dağlarında oturur (və oradan hökm edər) isə ölkədə (heç bir) sıxıntı olmaz. İrəlidə Şantung ovasına qədər səfər etdim, dənizə az qalmış durdum; güneyde Doqquz.

Ersin’ə qədər səfər etdim, Tibet’in yaxınlığında durdum; geridə Dəmir Qapı’ya qədər səfər etdim, quzeydə Yir Bayırku ölkesinə qədər səfər etdim, bir çox diyara (ordu) sevk etdim (və anladım ki), Ötükən dağlarından daha yaxşı (bir yer) əsla yox imiş! Dövlətin yönəldiləcəyi tək yer Ötükən dağları imiş! Bu yerdə oturup Çin xalqı ilə (əlaqələri) düzəltdim. (İndi onlar bizə) qızılı, gümüşü, ipəyi, ipək qumaşları bolluca verirlər.

(Çinlilərin) şirin sözlərinə (və) yumşaq ipək parçalarına aldanıb (ey) Türk xalqı, çox sayda öldün! (Ey) Türk xalqı, (sən) mütləq öləcəksən! Güneydə Çuğay dağlarına (və) Töyültün yaylasına yerləşək desən, Türk xalqı, mütləq öləcəksən! Ötükən ölkəsində oturub (buradan) karvanlar göndərsən, heç bir dərdin olmaz. Ötükən dağlarında qalsan, sonsuza qədər dövlət sahibi olub hökm edərsən.

. Tanrı lütfkar olduğu üçün, özüm (də) talehli olduğu üçün (Kağan olarak) taxta oturdum. Taxta oturub yoxsul (və) fağır xalqı bir yerə topladım. Yoxsul xalqı zəngin etdim, az xalqı çox etdim. “.

Yuxarıdakı parçadan da göründüyü kimi, bu mətn poetik əsər deyildir. Tam tərsinə sağlam bir nəsr əsəridir. Məntiqə, özünəməxsus ifadə tərzinə, müəyyən bir ədəbi şəklə dayanan bu əsərin janrını, biz yazılarımızda “epitafik hekayə” adlandırmışıq. Heç şübhəsiz, bu tip qədim runiq mətnlərin “epitafik hekayə” janrı çərçivəsində incələnməsi, türk nəsr gələnəyinin çox qədimlərə dayandığını göstərəcəkdir.

Şeir gələnəyinə gəlincə, qeyd etməliyik ki, qədim türklər alliterasiya sisteminə dayanaraq əsərlərini yaradırdılar. Bu şeir sistemi başda qafiyə, anafora, alliterasiya, daxili qafiyə, assonansa dayanmaqdadır. Qədim türk qaynaqlarına dayanaraq, şeirdəki morfoloji və sintaksis şəkilləri, Altay şeirində qitənin quruluşunu araşdıran akademik V.Radlov başda qafiyənin, anaforanın qədim türk şeirinin əsas özəllikləri olduğunu yazmışdır.

Adı bizə məlum olan ilk qədim türk şairi Aprın Çor Tiqinin VII əsrdə yazmış olduğu şeir bu baxımdan çox maraqlıdır:

Kaşınçıgımın ö (yü)

Kadgurduk(ça) kaşı körtlem

Öz amrakımın öyür men

Öyü evirür men ödü. çün

Türk ədəbiyyatı

Türk ədəbiyyatı (Türkcə: Türk edebiyatı və ya Türk yazını), ya Osmanlı formasında, ya da bu gün Türkiyə Cümhuriyyətində danışılanlar kimi daha az müstəsna ədəbi formalarda türk dilində yazılmış yazılı və şifahi mətnlərin toplusudur. Yazılı korpusun çox hissəsinin əsasını təşkil edən Osmanlı Türk dili fars və ərəb dillərindən çox təsirlənmiş və fars-ərəb yazısının bir variantından istifadə etmişdir.

Türk ədəbiyyatının tarixi təxminən 1500 illik bir dövrü əhatə edir. Yazılı türk dilinə aid ən qədim qeydlər, Monqolustanın mərkəzindəki Orhon çayı vadisində tapılan və eramızın VIII əsrinə aid olan Orhon yazılarıdır. Bu dövrdən sonra, IX -XI əsrlər arasında Orta Asiyanın köçəri türk xalqları arasında şifahi dastanlar ənənəsi yarandı. Dədə Qorqud kitabı Oğuz türklərinin-müasir türk xalqının dil və mədəni ataları və qırğız xalqının Manas dastanı.

XI əsrin sonlarında Manzikert Döyüşündə Səlcuqluların qələbəsindən başlayaraq, Oğuz türkləri Anadoluda məskunlaşmağa başladılar və əvvəlki şifahi ənənələrə əlavə olaraq orada yazılı bir ədəbi ənənə yarandı. Mövzuları, janrları və üslubları əsasən ərəb və fars ədəbi ənənələrindən qaynaqlanır. Növbəti 900 il ərzində, 1922 -ci ildə Osmanlı İmperatorluğunun süqutundan bir qədər əvvələ qədər, şifahi və yazılı ənənələr bir -birindən çox ayrı qalacaqdı. 1923 -cü ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulması ilə iki ənənə ilk dəfə bir araya gəldi.

Türk ədəbiyyatının iki ənənəsi

Türk ədəbiyyatı, tarixinin çox hissəsi boyunca, XIX əsrə qədər heç biri digərinə çox təsir etməyən olduqca fərqli iki ənənəyə bölünmüşdür. Bu iki ənənədən birincisi türk xalq ədəbiyyatı, ikincisi isə türk yazılı ədəbiyyatıdır.

Türk ədəbiyyatı tarixinin çox hissəsi üçün xalq və yazılı ənənələr arasındakı əsas fərq, işlədilən dilin müxtəlifliyi olmuşdur. Xalq ənənəsi ümumilikdə şifahi idi və fars və ərəb ədəbiyyatının və nəticədə həmin ədəbiyyatların müvafiq dillərinin təsirindən azad qaldı. Ənənənin hakim janrı olan xalq şeirində bu əsas həqiqət poetik üslub baxımından iki böyük nəticəyə səbəb oldu:

• xalq poetik ənənəsində istifadə olunan poetik sayğaclar, yazılı poetik ənənədə istifadə olunan keyfiyyətli ayədən fərqli olaraq fərqli – kəmiyyət (yəni hecalı) beyt idi;
• xalq şeirinin əsas struktur vahidi dördlüyə çevrildi (türk: dördlük) cütlüklərdən daha çox (türkcə: beyit) daha çox yazılı şeirdə istifadə olunur.

Üstəlik, türk xalq şeiri həmişə mahnı ilə sıx əlaqədə olmuşdur; şeirlərin çoxu açıq şəkildə oxunacaq şəkildə bəstələnmişdi və bu da böyük ölçüdə türk xalq musiqisi ənənəsindən ayrılmaz hala gəldi.

Türk xalq ədəbiyyatı ənənəsindən fərqli olaraq, 1923 -cü ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasından əvvəl türk yazılı ədəbiyyatı fars və ərəb ədəbiyyatının təsirini mənimsəmişdir. Bu, müəyyən dərəcədə, XI əsrin sonu – XIV əsrin əvvəllərində Səlcuqlular dövründə, rəsmi işlərin türk dilində deyil, fars dilində aparıldığı və xidmət edən Dehhanî kimi bir saray şairinin olduğu dövrlərdə görülə bilər. XIII əsrin sultanı Ala ad-Din Kay Qubadh I, farscaya çox bağlı bir dildə yazmışdır.

Osmanlı İmperatorluğu XIV əsrin əvvəllərində, Anadolunun şimal -qərbində yarandıqda bu ənənəni davam etdirdi. Standart poetik formalar (poeziya xalq ənənəsində olduğu kimi yazılı ənənədə də üstünlük təşkil edən janr idi) ya birbaşa Fars ədəbi ənənəsindən ( ceyran غزل; the mesnevî مسنوى) və ya dolayısı ilə Ərəb dilindən fars dilindən ( kaside قصيده). Bununla birlikdə, bu poetik formaların topdan qəbul edilməsi qərarı daha iki əhəmiyyətli nəticəyə səbəb oldu: [1]

• poetik sayğaclar (türkcə: aruz) fars şeirləri qəbul edildi;
• Fars və ərəb əsaslı sözlər türk dilinə çox sayda gətirildi, çünki türk sözləri farsca poetik sayğac sistemində nadir hallarda yaxşı işləyirdi.

Bu seçimlərin birləşməsindən, hər zaman standart Türkcədən çox fərqlənən Osmanlı Türk dili təsirli bir şəkildə doğuldu. Fars və Ərəb təsiri altında olan bu yazı tərzi “Divan ədəbiyyatı” olaraq tanınmağa başladı. divan edebiyatı), divan (ديوان) bir şairin toplanmış əsərlərinə aid olan Osmanlı türkcəsi sözüdür.

Türk xalq şeiri türk xalq musiqisi ilə sıx bağlı olduğu kimi, Osmanlı Divan poeziyası da Divan şairlərinin şeirləri ilə tez -tez mahnı sözləri kimi istifadə edilən Türk klassik musiqisi ilə möhkəm bir əlaqə yaratdı.

Xalq ədəbiyyatı

Türk xalq ədəbiyyatı, Orta Asiya köçəri ənənələrinə kök salmış bir şifahi ənənədir. Bununla birlikdə, türk xalq ədəbiyyatı mövzularında, köçəri həyat tərzini tərk etmiş bir məskunlaşma (və ya məskunlaşma) xalqına xas olan problemləri əks etdirir. Buna bir nümunə, arvad tapmaqda çətinlik çəkən, anasının ailə evinin toxunulmaz saxlanmasına kömək edən və qonşularının yaratdığı problemlərlə məşğul olan gənc bir oğlan olan Keloğlan obrazını əhatə edən bir sıra nağıllardır. Başqa bir nümunə, qonşularına qarşı tez -tez zarafat edən bir növ hiyləgər Nəsrəddinin olduqca sirli fiqurudur.

Nəsrəddin, Türk xalqının köçəri olduğu günlərlə Anadoluda çox məskunlaşdıqları günlər – İslamı qəbul etmə arasında baş verən başqa bir əhəmiyyətli dəyişikliyi də əks etdirir. Nəsrəddin müsəlman imamdır. Türk xalqları ilk dəfə IX -X əsrlərdə İslam xalqı olmuşdular, bunu XI əsr Karaxanlılar əsərinə İslamın açıq təsiri göstərdi. Kutadqu Bilig (’Kral Şöhrətinin hikmətiYusuf Has Hacib tərəfindən yazılmışdır. Din bundan sonra türk cəmiyyətinə və ədəbiyyatına, xüsusən də mistik olaraq yönəlmiş İslamın sufi və şiə növlərinə böyük təsir göstərmək üçün gəldi. yalnız Nəsrəddinlə bağlı nağıllarda deyil, həm də Türk ədəbiyyatının yüksək siması və XIII əsrin sonu-XIV əsrin əvvəllərində, ehtimal ki, cənub-mərkəzi Anadoludakı Karamanilər dövlətində yaşayan bir şair Yunus Əmrənin əsərlərində. Şiə təsirini isə ənənənin ənənələrində geniş şəkildə görmək olar aşiqs və ya ozans, [2] təxminən orta əsr Avropa avaralarına bənzəyən və ənənəvi olaraq Şiə İslamının yerli bir türk çeşidi kimi qəbul edilə bilən Alevi inancı ilə güclü əlaqəsi olan insanlar. Ancaq türk mədəniyyətində sufi və şiəyə belə səliqəli bir şəkildə bölünmək mümkün deyil; Bəziləri Yunus Əmrəni ələvi, bütün türkü isə ələvidir aşiq/ozan ənənə, Şiə və Sufi anlayışlarının qarışığı olan Bektaşi Sufi nizamı düşüncəsi ilə doludur. Söz aşiq (sözün əsl mənasında “aşiq”) əslində Bektaşi təriqətinin birinci səviyyəli üzvləri üçün işlədilən termindir.

Türk xalq ədəbiyyatı ənənəsi təxminən X -XI əsrdən bu günə qədər az -çox qırılmamış bir xəttdə uzanır. Üç əsas janrdan ibarətdir: dastan, xalq şeiri və folklor.

Epik ənənə

Türk dastanının kökləri Orta Asiya epik ənənəsindən qaynaqlanır Dədə Qorqud kitabı, IX əsrdən başlayaraq Transoxiana yolu ilə Qərbi Asiya və Şərqi Avropaya köç edən türk xalqlarının Oğuz Türklərinin şifahi ənənələrindən yaranan müasir türkcəyə bənzər bir dildə yazılmışdır. The Dədə Qorqud kitabı Oğuz türklərinin, ümumiyyətlə, Anadoluda məskunlaşmasından sonra şifahi ənənədə yaşamağa davam etdi.

The Dədə Qorqud kitabı bir neçə əsrdir Anadoluda türk dastan ənənəsinin əsas elementi idi. Eyni zamanda dövr edən başqa bir dastan da sözdə idi Köroğlu dastanı, Rüşen Əlinin (“Köroğlu” və ya “kor adamın oğlu”) atasının kor olması üçün qisas almaq macəraları ilə əlaqədardır. Bu dastanın mənşəyi əsərlərdən daha sirlidir Dədə Qorqud kitabı. Çoxları bunun XV -XVII əsrlər arasında Anadoluda yarandığına inanır; daha etibarlı ifadə [3] baxmayaraq, bu hekayənin demək olar ki, köhnə olduğunu göstərir Dədə Qorqud kitabı– XI əsrin əvvəllərindən başlayaraq. Məsələləri bir qədər çətinləşdirən fakt budur Köroğlu həm də bir şairin adıdır aşiq/ozan ənənə.

Türk ədəbiyyatında epik ənənənin tamamilə ölməmiş ola biləcəyini kitabından görmək olar Şeyx Bedreddin dastanı(Şeyh Bedreddin Destanı), 1936 -cı ildə şair Nâzım Hikmet Ran (1901-1963) tərəfindən nəşr edilmişdir. Bir Anadolu şeyxinin Osmanlı Sultanı Mehmed I əleyhinə üsyanı ilə əlaqədar olan bu uzun şeir, Anadolu xalqının eyni müstəqil düşüncəli ənənələrinə əsaslanan müasir, yazılı bir dastandır. Köroğlu dastanı. Həmçinin, XX əsrin romançısı Yaşar Kamalın (1923–) bir çox əsərləri, məsələn, uzun 1955 romanı Memed, Şahinim (İnce Memed), müasir nəsr dastanları sayıla bilər.

Xalq şeiri

Türk ədəbiyyatında xalq şeiri ənənəsi, yuxarıda göstərildiyi kimi, İslam Sufi və Şiə ənənələrindən güclü şəkildə təsirlənmişdir. Bundan əlavə, hələ də mövcud olanların yayılması qismən sübut olaraq aşiq/ozan Türk xalq şeirində ənənə, hakim element həmişə mahnı olmuşdur. XIII əsrdə Yunus Emre, Sultan Veled və Şeyyad Hamza kimi önəmli yazarlarla birlikdə ortaya çıxmağa başlayan türk xalq şeirinin inkişafına, 13 May 1277 -ci ildə, Karamanoğlu Mehmet bəy türkcəni elan etdiyi zaman böyük bir təkan verildi. Anadolunun güclü Karamanilər dövlətinin rəsmi dövlət dili. [4] Sonradan, ənənənin ən böyük şairlərindən bir çoxu bu bölgədən çıxmağa davam edəcək.

Ümumiyyətlə, türk xalq şeirinin iki ənənəsi var:

• the aşiq/ozan dindən çox təsirlənsə də, əksər hallarda dünyəvi bir ənənə olan ənənə;
• toplaşma yerlərindən yaranan açıq dini ənənə (tekkes) sufi dini nizamlarından və şiə qruplarından.

Şeirlərin və mahnıların çoxu aşiq/ozan XIX əsrə qədər demək olar ki, yalnız şifahi olan ənənə anonim olaraq qalır. Ancaq bir neçə tanınmış var aşiqəsərləri ilə birlikdə adları günümüzə çatan o zamandan bəri. Bunlara on doqquzuncu əsrin əvvəllərində ən çox tanınan ola bilən yuxarıda göstərilən Köroğlu (XVI əsr), Karacaoğlan (1606? –1689?) Daxildir. aşiqs, Dadaloğlu (1785? –1868?), böyüklərdən sonunculardan biri idi aşiqon səkkizinci əsrin sonlarında ənənə bir qədər azalmağa başlamazdan əvvəl, digərləri də. The aşiqmahnılarını ifa edərək Anadolunu gəzən əslində minnətdar idilər bağlamaAlevi/Bektaşi mədəniyyətində qoşa simlərinin simvolik dini əhəmiyyətə malik olduğu düşünülən mandolinə bənzər bir alət. Düşməsinə baxmayaraq aşiq/ozan XIX əsrdə, Aşık Veysel Şatıroğlu (1894-1973), Aşık Mahzuni Şerif (1938–2002), Neşet Ertaş (1943–) və bir çox başqaları sayəsində XX əsrdə əhəmiyyətli bir canlanma yaşadı.

Açıq dini dini ənənə tekke ədəbiyyatı da oxşar bir təməli paylaşdı aşiq/ozan Şeirlərin ümumiyyətlə dini məclislərdə oxunması nəzərdə tutulduğu ənənəsi, onları bir qədər Qərb ilahilərinə bənzətdi (Türk ilahi). -Dən əsas fərq aşiq/ozan Ənənə budur ki, əvvəldən şeirlər tekke ənənələr yazılıb. Bunun səbəbi, savadlı mühitdə hörmətli din xadimləri tərəfindən istehsal edildikləri idi tekkemühitindən fərqli olaraq aşiq/ozan əksəriyyətin oxuya və yaza bilmədiyi ənənə. Ənənənin əsas simaları tekke ədəbiyyat bunlardır: bütün Türk ədəbiyyatının ən önəmli simalarından olan Yunus Əmrə (1240? –1320?), adlı çox məşhur bir uzun şeir yazan Süleyman Çələbi (? –1422). Vesîletü’n-Necât (وسيلة النجاة “Qurtuluş Vasitələri”, lakin daha çox məşhur olaraq Mövlud), İslam peyğəmbəri Məhəmmədin, Alevi/Bektaşi ədəbiyyatının banisi sayılan Kaygusuz Abdal (1397–?) və bir çoxlarının bunun zirvəsi hesab etdiyi Pir Sultan Abdalın (? –1560) dünyaya gəlməsi ilə əlaqədar ədəbiyyat

Folklor

Türk dilində folklor-nağıl, zarafat, əfsanə və bənzəri ənənəsi çox zəngindir. Ənənənin bəlkə də ən məşhur siması yuxarıda qeyd olunan Nəsrəddin (kimi tanınır Nəsrəddin Hoca, ya da türkcə “Nəsrəddin müəllim”), minlərlə zarafatın mərkəzi personajıdır. Ümumiyyətlə, onunla məşğul olmalı olanlara bir qədər axmaq görünsə də, əslində özünəməxsus bir hikmətə sahib olduğunu sübut edən bir insan kimi görünür.

Bir gün Nəsrəddinin qonşusu ondan soruşdu: “Müəllim, qırx yaşlı sirkəniz varmı?”-Nəsrəddin cavab verdi: “Bəli, var”. soruşdu qonşu. “Məlhəm hazırlamağa ehtiyacım var.”-“Xeyr, ola bilməzsən” deyə Nəsrəddin cavab verdi. “Qırx yaşlı sirkəmi kimdən istəyənə versəydim, qırx il içməzdim, elə deyilmi?”

Nəsrəddin zarafatlarına bənzər və oxşar bir dini mühitdən qaynaqlanan Bektaşi zarafatları, Bektaşi dini nizamının üzvlərinin, sadəcə olaraq adlandırdıqları bir xarakter vasitəsilə təmsil olunur. Bektaşi, İslamın və cəmiyyətin dəyərlərinə tez -tez meydan oxuyan qeyri -adi və qeyri -adi bir müdrikliyə sahib kimi təsvir olunur.

Türk folklorunun başqa bir populyar elementi, hər ikisi səhnə personajlarını təmsil edən Karagöz və Hacivatın iki personajının mərkəzində olan kölgə teatrıdır. Kiçik bir kənddən olan Karagöz, bir ölkə balqabağıdır, Hacivat isə daha inkişaf etmiş bir şəhər sakini. Məşhur əfsanəyə görə, bu iki personaj, əslində Osmanlı sülaləsinin qurucusu Osman I üçün və ya varisi I Orhan üçün, Bursa da bir saray və ya bəlkə də bir məscid tikintisində işləyən iki həqiqi insana əsaslanır. on dördüncü əsrin əvvəllərində. İki işçinin vaxtının çox hissəsini digər işçiləri əyləndirməklə keçirtdikləri və o qədər gülməli və populyar olduqları üçün saraydakı işlərə müdaxilə etdilər və sonradan başları kəsildi. Güman ki, bədənləri sonra kəsilmiş başlarını götürüb uzaqlaşdılar.

Osmanlı ədəbiyyatı

Osmanlı yazılı ədəbiyyatının iki əsas axını şeir və nəsrdir. İkisindən, xüsusən də Divan poeziyasından bəhs edən şeir çox uzaqlarda hakim idi. XIX əsrə qədər Osmanlı nəsrində bədii ədəbiyyat nümunələri yox idi; yəni Avropa romantikasının, qısa hekayəsinin və ya romanının heç bir analoqu yox idi (analoji janrlar həm türk xalq ənənələrində, həm də Divan şeirində müəyyən qədər mövcud olsa da).

Divan şeiri

Osmanlı Divan şeiri çox ritual və simvolik bir sənət növü idi. Əsasən ilham verən Fars şeirindən, mənaları və qarşılıqlı əlaqələri olan hər ikisi bənzər olan bir çox simvol miras aldı (مراعات نظير muraət-i nazir / تناسب tenâsüb) və müxalifət (تضاد tezad)-az-çox yazılmışdı. Müəyyən dərəcədə bir -birinə zidd olan geniş yayılmış simvolların nümunələrinə digərləri də daxildir:

• bülbül (بلبل bülbül) – gül (ﮔل gül)
• dünya (جهان cihan; عالم ‘Aləm) – gül bağı (.ن gülistan; ﮔﻠﺸﻦ gülşen)
• zahid (زاهد zahid) – dərviş (درويش dərviş)

“Zahid” və “dərviş” in müxalifətindən göründüyü kimi, Divan şeiri, türk xalq şeiri kimi, sufi düşüncəsindən çox təsirləndi. Divan şeirinin əsas xüsusiyyətlərindən biri, ondan əvvəlki fars şeirində olduğu kimi, mistik sufi ünsürünün kobud və hətta erotik bir ünsürlə qarışmasıdır. Beləliklə, “bülbül” və “gül” cütləşməsi eyni anda iki fərqli əlaqəni göstərir:

• coşqun sevgilisi (“bülbül”) ilə qeyri -sabit sevgilisi (“gül”) arasındakı əlaqə
• fərdi təsəvvüfçü (tez -tez təsəvvüfdə sevgilisi kimi xarakterizə olunan) ilə Tanrı (sevginin son mənbəyi və obyekti hesab olunan) arasındakı əlaqələr

Eynilə, “dünya” eyni zamanda fiziki dünyaya və kədər və əbədiyyət məskəni sayılan bu fiziki dünyaya, “gül bağı” eyni vaxtda hərfi bir bağa və Cənnət bağına aiddir. “Bülbül” və ya əzab çəkən sevgilisi, “sözün həqiqi mənasında” və “məcazi mənada” “gül” və ya sevilən “gül bağçasında” olduğu kimi görülür.

Divan poeziyası, bir çox bu cür obrazların ciddi bir metrik çərçivədə davamlı olaraq bir araya gələrək tərtib edilməsiylə meydana gəlmiş və bununla da çoxsaylı potensial mənaların ortaya çıxmasına imkan vermişdir. Qısa bir nümunə aşağıdakı ayə xəttidir və ya mısra (مصراع), XVIII əsr hakim və şair Hayati Əfəndi tərəfindən:

بر گل مى وار بو گلشن ﻋالمدﻪ خارسز Bir gül mü var bu gülşen-i ‘aləmdə harsız [5]
(“Bu gül bağçası dünyasında hər hansı bir gülün tikanı yoxdur?”)

Burada bülbül yalnız (şair/sevgilisi kimi) nəzərdə tutulur, gülün və ya sevgilinin tikanları ilə ağrılar çəkə biləcəyi göstərilir (خار) harr). Nəticədə dünya həm müsbət cəhətlərə (həm də gül bağçasıdır və buna görə də Cənnət bağına bənzəyir) və mənfi cəhətlərinə (tikanla dolu bir gül bağçasıdır və buna görə də Cənnət bağından fərqli olaraq) baxılır. .

Divan şeirinin 500 ildən artıq bir müddət ərzində inkişafına gəlincə, (Osmanlıçı Walter G. Andrews’un qeyd etdiyi kimi, bu iş hələ başlanğıc mərhələsindədir) [6] dəqiq müəyyən edilmiş hərəkətlər və dövrlər hələ təyin edilməmişdir. Ənənə tarixinin əvvəlində fars təsiri çox güclü idi, lakin bu, Azərbaycan Nəsimi (? –1417?) Və Uyğur Əli Şir Nevai (1441–1501) kimi şairlərin təsiri ilə bir qədər azaldı. türk dillərinin çox hörmət edilən fars dilinə qarşı poetik statusu üçün güclü arqumentlər irəli sürmüşdür. Qismən bu cür mübahisələr nəticəsində Divan şeiri, XVI -XVIII əsrlərdən ən güclü dövründə, XIX əsrin əvvəllərində fars təsiri yenidən hakim olmağa başlayana qədər, Fars və Türk ünsürlərinin bənzərsiz bir tarazlığını nümayiş etdirdi.

Divan şeirinin üslubi hərəkətləri və dövrləri ilə bağlı əminlik olmamasına baxmayaraq, bəzi fərqli üslublar kifayət qədər aydındır və bəlkə də bəzi şairlərin nümunəsi olaraq görülə bilər:

• Füzuli (1483? –1556) – Osmanlı türkcəsi, farsca və ərəbcə bərabər ustalıqla yazan və Divan şeirində olduğu kimi fars dilində də nüfuz sahibi olan bənzərsiz bir şair.
• Baki (1526–1600)-Divan ənənəsinin əvvəlcədən qurulmuş troplarını istifadə etmək bacarığı Qanuni Süleyman zamanında poeziyanı kifayət qədər təmsil edən böyük ritorik gücə və dilçilik incəliyinə malik bir şairdir.
• Nefîi (1570? –1635) – əsərlərin ustadı sayılan bir şair kaside (bir növ panegyric), həm də edamına səbəb olan sərt satirik şeirləri ilə tanınır.
• Nabi (1642–1712) – Osmanlı tarixinin durğunluq dövrünü tənqid edən bir çox sosial yönümlü şeirlər yazan şair
• Nedim (1681? –1730) – Osmanlı tarixinin Lale dövrünün inqilabçı şairi, Divan şeirinin kifayət qədər elit və mücərrəd dilini çoxsaylı sadə, populist elementlərlə aşılamışdır.
• Şeyh Gâlib (1757–1799)-“Hind üslubu” (سبك هندى) adlandırılan olduqca mürəkkəb bir əsər olan Mevlevi Sufi təriqətinin şairidir. sebk-i hindî)

Divan şeirlərinin böyük əksəriyyəti lirik xarakter daşıyırdı: ya ceyrans (ənənənin repertuarının böyük hissəsini təşkil edir) və ya kasides. Bununla birlikdə, digər ümumi janrlar var idi, xüsusən də mesnevî, bir növ ayə romantizmi və beləliklə də müxtəlif povest şeirləri; bu formanın ən diqqət çəkən iki nümunəsi Leyli və Mecnun (ليلى و مجنون) Fuzulinin və Hüsn ü Aşk (حسن و عشق; “Gözəllik və Sevgi”) Şeyh Gâlib.

Erkən Osmanlı nəsri

XIX əsrə qədər Osmanlı nəsri heç vaxt müasir Divan şeirinin etdiyi qədər inkişaf edə bilmədi. Bunun səbəbinin böyük bir hissəsi, çoxlu nəsrin qaydalara riayət etməsinin gözlənilməsidir saniyə ‘ (سجع, həmçinin transliterasiya olaraq seci) və ya qafiyəli nəsr, [7] ərəb dilindən gələn bir yazı növü saj ‘ və bir cümlədəki hər bir sifət və isim arasında bir qafiyə olmalıdır.

Buna baxmayaraq, dövrün ədəbiyyatında nəsr ənənəsi var idi. Bu ənənə yalnız qeyri -bədii xarakter daşıyırdı; bədii ədəbiyyat ənənəsi povest şeiri ilə məhdudlaşdı. [8] Bir çox belə qeyri -bədii nəsr janrı inkişaf etdi:

• the tarih (تاريخ) və ya tarix, on beşinci əsr tarixçisi Aşıkpaşazadə və 17-ci əsr tarixçiləri Kâtib Çelebi və Naima da daxil olmaqla bir çox görkəmli yazıçıların olduğu bir ənənə
• the seyahətnamə (سياحت نامه) və ya görkəmli nümunəsi XVII əsr olan səyahətnaməsi Seyahətnamə Evliya Çələbi
• the sefâretnâme (سفارت نامه), Osmanlı səfirinin səyahətləri və təcrübələrinə xas olan və ən yaxşı şəkildə 1718–1720 -ci illərdə nümunə verilən əlaqəli bir janr Paris Sefâretnâmesi Fransa XV Louis məhkəməsinin səfiri Yirmisekiz Mehmed Çelebi
• the siyâsetnâme (سياست نامه), dövlətin funksiyalarını izah edən və hökmdarlara məsləhət verən bir növ siyasi risalə, ilk nümunəsi XI əsrdir. Siyasətnamə, Səlcuq hökmdarları Alp Arslan və I Malik Şahın vəziri Nizam əl-Mülk tərəfindən fars dilində yazılmışdır.
• the tezkire (تذکره), görkəmli şəxsiyyətlərin qısa tərcümeyi-halları toplusu, onlardan bəziləri on altıncı əsrə aiddir. tezkiretü’ş-şuarâs (تذكرة الشعرا) və ya şairlərin tərcümeyi -halları, Latifi və Aşık Çelebi tərəfindən
• the münşəət (منشآت), Qərb ənənəsinə bənzər yazı və məktublar toplusu belles-lettres
• the münazara (مناظره), ya dini, ya da fəlsəfi xarakterli mübahisələr toplusu

XIX əsr və Qərbin təsiri

On doqquzuncu əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyası tükənmiş hala gəldi. Bu vəziyyəti düzəltmək cəhdləri Sultan III Səlimin dövründə, 1789-1807 -ci illərdə başlamış, lakin güclü Yeniçəri korpusu tərəfindən davamlı olaraq qarşısı alınmışdır. Nəticədə, yalnız Sultan II Mahmudun 1826 -cı ildə Yeniçəri korpusunu ləğv etməsindən sonra həqiqətən də təsirli islahatlar üçün yol açıldı (Osmanlı türkcəsi: تنظيمات tanzimat).

Bu islahatlar, nəhayət, Osmanlı sisteminin çox hissəsi əsasən Fransız xətləri ilə yenidən qurulduğu 1839-1876 -cı illərdə Tanzimat dövründə imperiyaya gəldi. Tanzimat islahatları “həm imperiyanı modernləşdirmək, həm də xarici müdaxiləni önləmək üçün hazırlanmışdır”. [9]

Osmanlı sistemində islahatlarla yanaşı, imperiyanın özü qədər az qala ədəbiyyatda da ciddi islahatlar aparılmışdır. Ümumiyyətlə, bu ədəbi islahatları iki sahəyə bölmək olar:

• Osmanlı yazılı ədəbiyyatının dilinə gətirilən dəyişikliklər;
• əvvəllər bilinməyən janrların Osmanlı ədəbiyyatına daxil olması.

Ədəbi dildə islahatlar, Osmanlı Türkcəsinin islahatçılar tərəfindən əslində yolunu itirdiyini düşündüyü üçün edildi. Yazıçılar getdikcə daha çox sözlər və hətta türkcədən daha çox fars və ərəb dilindən alınan qrammatik quruluşlar istifadə edərək, türkcə olduğu üçün hər zamankindən daha çox boşandı. [10] Bu arada, paytaxt Konstantinopoldan uzaq olan Anadolunun Türk xalq ədəbiyyatı ənənəsi ideal olaraq görüldü. Buna uyğun olaraq, bir çox islahatçı yazılı ədəbiyyatı Divan ənənəsindən uzaqlaşmağa və xalq ənənəsinə yönəltməyə çağırdı; bu dəyişiklik çağırışı, məsələn, şair və islahatçı Ziya Paşanın (1829-1880) məşhur bir açıqlamasında görülə bilər:

Dilimiz Osmanlı deyil; türkdür. Şeir kanonumuzu təşkil edən şey deyil ceyrans və kasides, əksinə kayabaşıs, üçlemes və çöğürs [11] , bəzi şairlərimizin bəyənmədikləri, onları xam hesab edərək. Ancaq imkanları olanların bu yolda səy göstərməsinə icazə verin və tezliklə hansı güclü şəxsiyyətlər dünyaya gələcək! [12]

Yeni bir milli şüur ​​ortaya qoyan bu çağırışla eyni vaxtda Osmanlı ədəbiyyatına, ilk növbədə roman və qısa hekayəyə yeni ədəbi janrlar gətirilirdi. Bu tendensiya 1861 -ci ildə Fransua Felononun 1699 -cu ildə yazdığı romanın Osmanlı türkcəsinə çevrilməsi ilə başladı. Les aventures de Télémaque, Sultan Abdülazizin Vəziri Yusuf Kamil Paşa tərəfindən. İlk Türk romanı olaraq tanınan şey, Taaşuk-u Talat və Fitnət (تعشق طلعت و فطنت; “Talat və Fitnat Aşiq”) Şemsettin Sami (1850–1904) tərəfindən, yalnız on il sonra, 1872 -ci ildə nəşr edilmişdir. [13] Türk ədəbiyyatına bu cür yeni janrların girməsi, Türkiyədə bu günə qədər hiss olunmağa davam edən Qərbləşmə meylinin bir hissəsi olaraq qəbul edilə bilər.

1854-1856 -cı illər Krım müharibəsi zamanı möhkəmlənən Fransa ilə tarixən sıx əlaqələr sayəsində XIX əsrin ikinci yarısında Qərb türk ədəbiyyatına böyük təsir göstərdi. Nəticədə, bu dövrdə Fransada hökm sürən eyni hərəkətlərin bir çoxunun Osmanlı İmperatorluğunda da qarşılıqları vardı; inkişaf etməkdə olan Osmanlı nəsr ənənəsində, məsələn, Romantizmin təsiri Tanzimat dövründə, sonrakı dövrlərdə Realist və Naturalist hərəkatların təsirində görülə bilər. Bunun əksinə olaraq, poetik ənənə Symbolist və Parnassian hərəkatlarının yüksəlməsindən təsirləndi.

Tanzimat dövründə bir çox yazıçı eyni vaxtda bir neçə fərqli janrda yazdı. Şair Nâmık Kemal (1840–1888) 1876 -cı ildə yazdığı əhəmiyyətli romanı da yazmışdır İntibah (انتباه; “Oyanış”), jurnalist Şinasi (1826–1871) 1860-cı ildə yazdığı üçün qeyd edildiyinə baxmayaraq, 1860-cı ildə ilk müasir türk oyunu, təkərli komediya “Şair Evlenmesi“(اعر اعر اولنمسى;” Şairin Evliliyi “). Bənzər bir şəkildə romançı Əhməd Midhət Əfəndi (1844-1912) hər bir böyük hərəkatda əhəmiyyətli romanlar yazdı: Romantizm (حسن ملاح ياخود سر ايچيكده اسرار) Hasan Mellah yəhud Sırr İçində Esrar, 1873; ’Dənizçi Hasan və ya Sirrin İçindəki Sirr“), Realizm (هﻨﻮز اون يدى يشکده Henüz On Yedi Yaşında, 1881; ’Yalnız On Yeddi Yaşında“) və Naturalizm (مشاهدات Müşahhedat, 1891; ’Müşahidələr“Bu müxtəliflik, qismən, Tanzimat yazarlarının Osmanlı ictimai quruluşlarının canlanmasına töhfə verəcəyi ümidi ilə mümkün qədər çox yeni ədəbiyyat yaymaq istəyindən qaynaqlandı. [14]

XX əsrin əvvəllərində türk ədəbiyyatı

Müasir türk ədəbiyyatının köklərinin çoxu ilk kollektiv ədəbi hərəkatın yarandığı 1896 -cı illərlə Türkiyə Cümhuriyyətinin rəsmi olaraq qurulduğu 1923 -cü illər arasında yaranmışdır. Ümumiyyətlə, bu dövrdə üç əsas ədəbi cərəyan var idi:

• the Edebiyyât-ı Cedîde (ادبيات جدیده; “Yeni Ədəbiyyat”) hərəkatı
• the Fecr-i Âtî (فجر آتى; “Gələcəyin Şəfəqi”) hərəkatı
• the Millî Edebiyyat (ملى ادبيات; “Milli Ədəbiyyat”) hərəkatı

Yeni Ədəbiyyat hərəkatı

The Edebiyyât-ı Cedîdevə ya “Yeni Ədəbiyyat” hərəkatı jurnalın 1891 -ci ildə qurulması ilə başladı Servet-i Fünun (ﺛﺮوت ﻓﻨﻮن; “Elmi Sərvət”), əsasən Qərb modeli boyunca intellektual və elmi tərəqqiyə həsr olunmuşdu. Buna görə jurnalın ədəbi fəaliyyətləri, şair Tevfik Fikrətin (1867-1915) rəhbərliyi altında Türkiyədə Qərb üslubunda “yüksək sənət” yaratmağa yönəlmişdi. Tevfik Fikret və Cenâb Şehâbeddin’in (1870–1934) ən təsirli tərəfdarları olan qrupun şeirləri, Fransız Parnas hərəkatı və sözdə “çökmüş” şairlərdən çox təsirləndi. Yazıçı Mehmed Rauf (1875-1931) psixoloji romanın ilk türk nümunəsini yazsa da, qrupun nəsr yazarları ilk növbədə Realizmdən, xüsusən də Halid Ziya Uşaklıgildən (1867-1945) təsirlənmişlər. Eylül (ايلول; “Sentyabr” 1901). -Nin dili Edebiyyât-ı Cedîde hərəkat Osmanlı Türkünün güclü təsiri altında qaldı.

1901 -ci ildə məqalə nəticəsində “Edebiyyet ve Hukuk“(ادبيات و ﺣﻘﻮق;” Ədəbiyyat və Hüquq “), fransız dilindən tərcümə edilərək nəşr edilmişdir Servet-i Fünun, senzura təzyiqi dözüldü və jurnal Osmanlı sultanı II Abdülhamid hökuməti tərəfindən bağlandı. Cəmi altı ay bağlansa da, qrupun yazıçıları bu arada hər biri öz yolu ilə getdi Edebiyyât-ı Cedîde hərəkəti sona çatdı.

Gələcəyin Şəfəqi hərəkatı

24 Fevral 1909 -cu ildə nəşr olunan Servet-i Fünun jurnalı, gənc yazarların bir araya gələrək, tezliklə adı ilə tanınacaq Fecr-i Âtî (“Gələcəyin Şəfəqi”) qrupu, əleyhinə olduqlarını bildirdikləri bir manifest buraxdı Edebiyyât-ı Cedîde hərəkət və onların kredoya bağlılığı “Sanat şahsı ve muhteremdir“(صنعت شخصى و محترمدر;” İncəsənət şəxsi və müqəddəsdir “). [15] Bu kredo, Fransız yazıçısı Teofil Qotierin doktrinasının dəyişməsindən bir az çox olsa da “l’art pour l’art“və ya” sənət naminə sənət “qrupu, yenə də Qərb formalarının və üslublarının ədalətli idxalına qarşı çıxdı və əslində tanınan bir türk ədəbiyyatı yaratmağa çalışdı. Fecr-i Âtî Lakin, qrup heç vaxt məqsəd və prinsiplərini açıq və birmənalı şəkildə bəyan etmədi və buna görə də tərəfdarlarının hər biri öz yolu ilə getməmişdən bir neçə il əvvəl davam etdi. Hərəkatdan çıxan iki görkəmli şəxsiyyət, şeirdə Əhməd Haşim (1884-1933) və nəsrdə Yakup Kadri Karaosmanoğlu (1889-1974) idi.

Milli Ədəbiyyat Hərəkatı

1908 -ci ildə Sultan II. Abdülhamid bir konstitusiya hökuməti qurdu və sonradan seçilən parlament, demək olar ki, tamamilə Birlik və Tərəqqi Komitəsinin üzvlərindən (“Gənc Türklər” olaraq da bilinir) ibarət idi. Gənc Türklər (ژون تورکلر Jön Türkler) getdikcə daha çox avtoritar olan Osmanlı hökumətinə qarşı çıxdı və tezliklə özlərini xüsusi olaraq Türk milli kimliyi ilə tanımağa başladılar. Bu anlayışla birlikdə bir Türk və hətta pantürk milləti (Türk: darı) və buna görə də bu dövrün ədəbiyyatı “Milli Ədəbiyyat” (Türk: millî edebiyyât). Məhz bu dövrdə fars və ərəb dillərində yayılan Osmanlı Türk dili yazılı ədəbiyyat üçün bir vasitə olaraq qəti şəkildə geri çevrildi və ədəbiyyat özünü Osmanlıdan daha çox xüsusi olaraq Türk olaraq göstərməyə başladı.

Əvvəlcə bu hərəkət jurnalın ətrafında kristallaşdı Gənc Kalemler (کنج قلملر; “Gənc Qələmlər”), hərəkatın ən çox təmsilçisi olan üç yazıçı -Ziya Gökalp (1876–1924), sosioloq və mütəfəkkir Ömer Seyfettin (1884–1984) tərəfindən Selanik şəhərində başlamışdır. 1920), qısa hekayə yazarı və şair Əli Canip Yöntem (1887–1967). Daxilində Gənc Kalemler ‘İlk sayı, “Yeni Dil” adlı bir məqalə (Türkcə: “Yeni Lisan“) Türk ədəbiyyatının daha əvvəl Osmanlı Divan ənənəsində olduğu kimi Şərqə ya da Qərbdə ilham axtardığına diqqət çəkdi. Edebiyyât-ı Cedîde və Fecr-i Âtî hərəkətləri, heç Türkiyəyə dönmədən. [16] Bu, Milli Ədəbiyyat hərəkatının əsas məqsədi idi.

-Nin mahiyyətcə millətçi xarakteri Gənc Kalemlerlakin, tezliklə qəti şəkildə şovinist bir dönüş aldı, [17] və bir çoxu, Yakup Kadri Karaosmanoğlu kimi, kitabın bir hissəsi olan digər yazarlar Fecr-i Âtî hərəkatı, bu tendensiyaya qarşı Milli Ədəbiyyat hərəkatının matrisindən çıxmağa başladı. Milli Ədəbiyyat hərəkatının bu az sağçı qolundan çıxan daha təsirli yazarlardan bəziləri şair Mehmet Emin Yurdakul (1869–1944), erkən feminist roman yazarı Halide Edip Adıvar (1884–1964) idi. hekayə yazarı və romançı Reşat Nuri Güntekin (1889–1956).

Müstəqillikdən sonrakı ədəbiyyat

1914-1918 -ci illər Birinci Dünya Müharibəsində Osmanlı İmperatorluğunun məğlubiyyətindən sonra qalib gələn Entente Gücləri, imperiyanın torpaqlarını oyma və öz təsir dairələri altına yerləşdirmə prosesinə başladı. Bu prosesin əksinə olaraq, kökləri qismən Gənc Türklərdən qaynaqlanan artan Türk milli hərəkatının komandanlığı olaraq, hərbi lider Mustafa Kamal (1881–1938), 1919–1923 -cü illərdə Türk Qurtuluş Savaşı təşkil etdi. Bu savaş Osmanlı İmperatorluğunun rəsmi olaraq sona çatması, Antanta Güclerinin qovulması və Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasıyla sona çatdı.

Yeni respublika ədəbiyyatı, böyük ölçüdə müstəqillikdən əvvəlki Milli Ədəbiyyat hərəkatından, kökləri eyni zamanda türk xalq ənənəsindən və Qərbin tərəqqi anlayışından qaynaqlanır. Türk ədəbiyyatında əhəmiyyətli bir dəyişiklik, 1928-ci ildə, Mustafa Kamalın ərəb əsilli Osmanlı yazısını əvəz etmək üçün Latın əlifbasının dəyişdirilmiş bir versiyasının yaradılmasına və yayılmasına başladığı zaman qəbul edildi. Zaman keçdikcə bu dəyişiklik, Türkiyənin təhsil sistemindəki dəyişikliklərlə birlikdə, ölkədə daha geniş yayılmış savadlılığa səbəb olacaq. [18]

Nəsr

Stilist olaraq Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk illərinin nəsri əslində Milli Ədəbiyyat hərəkatının davamı idi, realizm və naturalizm üstünlük təşkil edirdi. Bu tendensiya 1932 -ci il romanı ilə nəticələndi Yaban (’Wilds“), Yakup Kadri Karaosmanoğlu tərəfindən.Bu roman, tezliklə inkişaf edəcək iki tendensiyanın xəbərçisi olaraq qəbul edilə bilər: [19] sosial realizm və “kənd romanı” (köy romanı).

Sosial realist hərəkat, bəlkə də ən yaxşı şəkildə müasir milliyyətçiliyin bəzi tənqidlərinə səbəb olan kosmopolit İstanbulun aşağı siniflərinin və etnik azlıqların həyatına həssas və realist yanaşan qısa hekayə yazarı Sait Faik Abasıyanık (1906-1954) tərəfindən təmsil olunur. atmosfer. [20] “Kənd romanı” ənənəsi isə bir qədər sonra ortaya çıxdı. Adından da göründüyü kimi, “kənd romanı”, ümumiyyətlə, Türkiyənin kənd və kiçik şəhərlərindəki həyatla real şəkildə məşğul olur. Bu ənənənin əsas yazarları Kemal Tahir (1910–1973), Orhan Kamal (1914–1970) və Yaşar Kamaldır (1923–). Yaşar Kamal, xüsusən 1955 -ci illərdə yazdığı romanları ilə yanaşı, Türkiyə xaricində də şöhrət qazandı. İnce Memed (’Xatirə, Şahinim“), yerli nağılları epik səviyyəyə qaldırın, həm də qəti olaraq solçu siyasi mövqeyi üçün. Çox fərqli bir ənənədə, lakin buna bənzər güclü bir siyasi nöqteyi-nəzərdən qaynaqlanan satirik qısa hekayə yazarı Əziz Nesin (1915-1995) idi.

Sosial realist və “kənd romanı” ənənələrinin çağdaşı, yazıçı Əhməd Həmdi Tanpınar (1901-1962) həm də əhəmiyyətli bir yazıçı və şair idi. Kimi bir sıra romanlar yazmışdır Huzur (’Sükunət, “1949) və Saatları Ayarlama Enstitüsü (’Zaman Tənzimləmə İnstitutu, “1961), müasir Türk mədəniyyətində və cəmiyyətində Şərqlə Qərb arasındakı qarşıdurmanı dramatikləşdirir. Oxşar problemləri romançı və qısa hekayə yazarı Oğuz Atay (1934-1977) araşdırır. Ancaq Tanpınardan fərqli olaraq Atay bu cür əsərlərdə uzun romanı kimi Tutunamayanlar (’Məğlub olanlar, “1971-1972) və onun qısa hekayəsi”Beyaz Mantolu Adam’ [21] daha modernist və ekzistensialist bir şəkildə yazdı. Digər tərəfdən Onat Kutlar İshak (’İshaq, “1959), əsasən uşaq baxımından yazılmış və çox vaxt sürrealist və mistik olan doqquz qısa hekayədən ibarətdir, sehrli realizmin çox erkən bir nümunəsini təmsil edir.

Ədəbi modernizm ənənəsi romançı Adalet Ağaoğlunun (1929–) yaradıcılığını da məlumatlandırır. Onun toplu olaraq yazdığı roman trilogiyası Dar Zamanlar (’Sıx Zamanlar,“1973-1987), məsələn, 1930-1980 -ci illər arasında türk cəmiyyətində meydana gələn dəyişiklikləri rəsmi və texniki cəhətdən yenilikçi bir üslubda araşdırır. 2006 -cı il Ədəbiyyat üzrə Nobel Mükafatı laureatı Orhan Pamuk (1952–) yenilikçi romançı olsa da, 1990 -cı illər kimi əsərləri Beyaz Kale (’Ağ Qala“) və Kara Kitap (’Qara kitab“) və 1998 -ci illər Benim Adım Kırmızı (’Mənim adım Qırmızıdır“), modernizmdən daha çox postmodernizmdən təsirlənir. Bu, ilk romanı olan Latife Tekin (1957–) üçün də doğrudur. Sevgili Arsız Ölüm (’Hörmətli Utanmaz Ölüm, “1983) yalnız postmodernizmin deyil, həm də sehrli realizmin təsirini göstərir.

Şeir

Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk illərində bir sıra poetik cərəyanlar var idi. Əhməd Haşim və Yahya Kemal Beyatlı (1884–1958) kimi yazarlar, böyük ölçüdə, Osmanlı dövrünün sonrakı ənənəsinin davamı olan əhəmiyyətli rəsmi ayə yazmağa davam etdilər. O vaxta qədərki şeirlərin əksəriyyəti xalqdan ilham almış “hecaçı” hərəkatının ənənəsində idi. (Beş Hececiler), Milli Ədəbiyyat hərəkatından yaranan və türk xalq şeiri ilə əlaqəli hecalı sayğacda taxılmış vətənpərvər mövzuları ifadə etməyə meylli olan.

Bu cərəyandan uzaqlaşan ilk radikal addımı 1921-1924 -cü illərdə Sovet İttifaqında tələbə olduğu dövrdə Vladimir Mayakovskinin və başqalarının modernist şeirləri ilə tanış olan Nazım Hikmət Ran atdı. daha az rəsmi üslub. Bu zaman şeir yazdı “Açların Gözbebekleri“(” Aç şagirdlər “), mahiyyətcə ilk dəfə türk dilinə sərbəst şeir gətirmişdir. [22] Bu sıçrayışdan sonra Nazım Hikmətin şeirlərinin bir çoxu sərbəst şeirlə yazılmağa davam edərdi, baxmayaraq ki, onun yaradıcılığı, kommunist siyasi mövqeyi səbəbiylə əsərinin bir müddət senzuraya uğraması səbəbindən bir qədər az təsir göstərmişdi və bu da bir neçə il ərzində həbsxana. Zaman keçdikcə kimi kitablarda Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin Destanı (’Hakim Simavnenin oğlu Şeyx Bedreddin dastanı,“1936) və Memleketimden İnsan Manzaraları (’Ölkəmdən İnsan Mənzərələri,“1939), eyni zamanda elan və incə bir səs inkişaf etdirdi.

Türk şeirində başqa bir inqilab 1941 -ci ildə kiçik bir həcmli şeirdən əvvəl bir esse və başlıq ilə nəşr olunmaqla baş verdi Garip (’QəribədirMüəlliflər Orhan Veli Kanık (1914–1950), Melih Cevdet Anday (1915–2002) və Oktay Rıfat (1914–1988) idi. Şeirdə əvvəllər gedən hər şeyə açıq şəkildə qarşı çıxaraq onu yaratmağa çalışdılar. məşhur bir sənət, “insanların zövqünü araşdırmaq, onları müəyyən etmək və onları sənətdən üstün tutmaq”. [23] Bu məqsədlə və qismən Jacques Prévert kimi çağdaş Fransız şairlərindən ilhamlanaraq, yalnız Nazım Hikmətin təqdim etdiyi sərbəst şeirin bir variantını deyil, həm də yüksək danışıq dilini də istifadə etdilər və ilk növbədə gündəlik gündəlik mövzular və adi insanlar haqqında yazdılar. küçə Reaksiya dərhal və qütbləşdi; əksər akademik qurumlar və daha yaşlı şairlər onları təhqir edir, türk əhalisinin çoxu onları ürəkdən qucaqlayır. Hərəkətin özü cəmi on il davam etsə də, 1950 -ci ildə Orhan Velinin ölümünə qədər, bundan sonra Melih Cevdet Anday və Oktay Rifat başqa üslublara keçdi, türk şeirinə təsiri bu gün də hiss edilməyə davam edir.

Necə ki, Garip hərəkatı əvvəlki şeirə qarşı bir reaksiya idi, 1950 -ci illərdə və daha sonra Garip hərəkatına qarşı bir reaksiya oldu. Bu hərəkatın şairləri qısa müddətdə tanınır İkinci Yeni (“İkinci Yeni” [24] ), Nazım Hikmətin və Qarip şairlərinin şeirlərində yayılmış ictimai cəhətlərə qarşı çıxdılar və bunun əvəzinə qismən Dada və Sürrealizm kimi Qərb hərəkatlarında dilin pozulmasından ilham alaraq daha mücərrəd bir şeir yaratmağa çalışdılar. sarsıdıcı və gözlənilməz dil, mürəkkəb obrazlar və fikirlərin birləşməsi. Hərəkət müəyyən dərəcədə postmodern ədəbiyyatın bəzi xüsusiyyətlərini daşıyan kimi qəbul edilə bilər. “İkinci Yeni” damarında yazan ən tanınmış şairlər Turqut Uyar (1927–1985), Edip Cansevər (1928–1986), Cemal Süreya (1931–1990), Ece Ayhan (1931–2002), Sezai Karakoç ( 1933-) və İlhan Berk (1918–).

Garip və “İkinci Yeni” hərəkatları xaricində, həyat, ölüm, Tanrı, zaman və kosmos kimi təməl anlayışlardan bəhs edən şeirlər yazan Fazıl Hüsnü Dağlarca (1914–) kimi bir sıra önəmli şairlər çiçəkləndi; Bir qədər alleqorik şeirləri orta sinif gündəlik həyatının əhəmiyyətini araşdıran Behçet Necatigil (1916-1979); Can Yücel (1926–1999), çox danışıq dili və çoxşaxəli şeirinə əlavə olaraq müxtəlif dünya ədəbiyyatının türkcəsinə tərcüməçisi idi; və erkən şeirləri çox solçu olan, ancaq 1970 -ci illərdən bəri şeirləri güclü mistik və hətta islamçı təsir göstərən İsmet Özel (1944–).