Turk xalqlar tarixi

Neft-qaz yataqlarına görə Azərbaycan, Özbəkistan (Fərqanə-qaz), Qazaxıstan (Tengiz və Turqay-neft), Türkmənistan, Özbəkistan (Qazlı və Mübarəkqaz), Tatarıstan (Elxon) və Başqırdıstan seçilir.Türk dünyasının əsas daş kömür yataqları Türkiyədə (Zonquldağ-Ereğli), Özbəkistanda (boz kömür-Anqren və Sarqun), Qazaxıstanda (Qaraqanda, Ekibastuz), Tıvada (Ulufim), Sintzyan-Uyğurda (Bay kömür) və Saxadadır (Lena).Dəmir filizi Türkiyədə, Qazaxıstanda (Kustunay), Saxada, Altayda, Azərbaycanda (Daşkəsən) və Xakasiyadadır.

Turkiy xalqlar xronologiyasi (500–1300) – Timeline of the Turkic peoples (500–1300)

Quyida belgilangan xronologiya ko’rsatilgan Turkiy xalqlar tarixi 6-14 asrlar orasida. Xronologiyasi Rum Saljuq Sultonligi Saljuqiy Sultonligi Rum uchun batafsilroq vaqt jadvalini ko’rish uchun ushbu vaqt jadvalida keltirilgan Rum Saljuqiylar Sultonligining xronologiyasi. Vaqt jadvalini ko’rish uchun zamonaviy turk davlati va uning qonuniy salafi qarang Usmonli imperiyasining xronologiyasi va Turkiya tarixi xronologiyasi. Ushbu vaqt jadvalida tasvirlangan narsalardan tashqari, Turkiy xalqlar kabi Usmonli imperiyasi va Turkiyadan tashqarida yashagan Ozarbayjon va Markaziy Osiyo sobiq respublikalar SSSR shu qatorda; shu bilan birga Rossiya, Xitoy va Eron.

Mundarija

6-asr

Yil	Tadbir
545	A G’arbiy Vey elchisi Oltoy tog’lari. Birinchi eslatma Bumin, rahbari sifatida Ashina klan (aristokratlari Turklar ).
551	Bumin Oltoy tog’lari atrofidagi turklarning mustaqilligini e’lon qiladi Ötüken yilda Mo‘g‘uliston platosi va sarlavhani oladi xoqon (qaghan). Uning imperiyasi Turk xoqonligi yoki mashhurroq nomi bilan tanilgan Göktürk (Samoviy turk).
552	Akasini yuborganidan ko’p o’tmay Istemi uchun G’arbiy mintaqalar uning kabi yabgu (vassal), Bumin Qag’on vafot etadi. Katta o’g’li Issiq xoqonga aylanadi
554	Muqan Qag’on qoqonga aylanadi. Bir qator muvaffaqiyatli kampaniyalardan so’ng Göktürkler nazoratni boshlaydilar ipak yo’l.
558	Bilan ittifoqda Sosoniylar Forsi, Istemi mag’lubiyatga uchraydi Eftalitlar va g’oliblar Transsoxaniya.
568	Bilan ittifoq Vizantiya imperiyasi ostida Jastin II boshchiligidagi turklar delegatsiyasidan keyin tuziladi So’g’diycha Maniah kirib keladi Konstantinopol savdo qilmoq ipak Vizantiya bilan.
576	Vizantiyaliklar bilan ittifoq Vizantiyaliklar (ularning kelishuvlariga zid ravishda) bilan shartnoma qabul qilganidan keyin to’xtaydi Avarlar, Göktürklerin dushmanlari. Gekturklar Vizantiya qal’asini egallab olishadi Qrim.
580	Agatiya aniqlaydi Burgundlar (Choroshoce) va Ultizurs kabi Bolgarcha odamlar Hunnik aylana qabilalari, turkiylarning qarindoshlari yaqinida Kotrigur va Utigurlar. [1] [2]
581	Tardush, g’arbdagi ikkinchi yabgu qamalga olingan Tauric Chersonesus yilda Qrim.
581	Ikki raqib davlatlar Xitoy Turk xoqonligiga har yili o’lpon to’lay boshlaydilar.
584	Taspar Kaghan vafot etadi, Fuqarolar urushi chiqib ketadi. (Ishbara Qagan va boshqalar Kaga opa ) Tardush xalaqit beradi.
587	Tardush amalda g’arbning hukmdori. Ikki tomonlama xoqonliklar davri. Bundan buyon g’arbiy xoqonlik ham chaqirildi Onok.
588	Birinchi fors-turk urushi. Turk xoqonligining bosib olishga urinishi Afg’oniston. Ammo Bahram Chobin Forslar Turk xoqonligini mag’lub etdi.
593	Turkiy interregnumning oxiri.

7-asr

Yil	Tadbir
609	Shibi Xon Sharqiy Turk xoqonligining xoqoniga aylanadi.
615	Shibi Xonning maslahatchisi tomonidan ijro etilgan Pei Ju muzokarada Mumkinmi menga; xon bostirib kirish bilan qasos oladi Yanmen qo’mondonligi u erga tashrifi paytida Imperator Yang, uni va sudini qo’mondonlik o’rindig’ida qamal qilgan (hozirgi kun) Dayxian, Shanxi ). U rafiqasi Suy malika Yichengning xoqonlikka shimol tomondan hujum qilinayotgani to’g’risida yolg’on xabaridan so’ng u qamalni ko’taradi.
618	Tong Yabghu Qaghan ning xoqoni bo’ladi G’arbiy Turk xoqonligi. U shuningdek Ziebel asoschisi sifatida tanilgan Xazar davlat (yoki Xazariya) in Kavkaz Onok tarkibida.
619	Ikkinchi fors-turk urushi. Tong Yabghu Kaghan qadar bosqinlar Isfahon; ammo qaytarib olinadi.
625	Ostida Vizantiya imperiyasi bilan ittifoq Geraklius imperator Tong Yabghu boshchiligidagi turklardan harbiy yordam so’raganda.
626	Illig Kaghan ning afzalliklaridan foydalanadi Xuanwu darvozasidagi voqea va ayblovlar Vey daryosi.
627	Uchinchi fors-turk urushi. Bori Shad zabt etuvchilar Derbend yilda Kavkaz reydlar Ozarbayjon.
628	Xueyantuo (buyrug’i bilan Yi’nan ) va Toquz O’g’uz mag’lubiyat Yukuk Shad (shimoliy tomonning soyasi) va Ashina Sheer (g’arbiy tomonning soyasi) ning Sharqiy Turk xoqonligi.
630	Tang Xitoy sharqiy xoqonlik vassallarining qo’zg’olonini qo’llab-quvvatlaydi. Tang armiyasi qo’mondonligida Li Tszin Sharqiy Turk xoqonligini mag’lub etdi Yinshon jangi. Taizong imperatori deydi Shunchaki sharmandaligimni qoplashim kifoya Vey daryosi (626). [3] Sharqiy xoqonlik Xitoyning vassaliga aylanadi.
632	Xon Kubrat Eski Buyuk Bolgariyani asos solgan
638	Ikki qanoti G’arbiy Turk Kaganligi (Nushibi va Tulo ) bo’linib, Ili daryosi chegara sifatida.
639	Ashina Jiesheshuai Jiucheng saroyiga qarshi muvaffaqiyatsiz reyd. (Ommabop turk madaniyatida Ashina Jiesheshuai deb aniqlangan Kursat )
640	Yukuk Shad Onok qabilalarini birlashtirishga harakat qiladi, ammo tez orada qochib ketadi Qunduz yilda Afg’oniston.
642	G’arbiy turk askarlari orqaga chekinmoqda Gaochang va shohlik tomonidan ushlangan Tang sulolasi kuchlar. Tan sulolasiga qarshi harbiy to’qnashuvlar keyingi bir necha o’n yilliklar davomida davom eting.
644	G’arbiy turklar a Tan sulolasiga qarshi jang yilda Qorasahr.
648	G’arbiy turklar a Tan sulolasiga qarshi jang yilda Kucha.
650	Xazarlar mag’lubiyat Abd ar-Rahmon ibn Rabiah ning Rashidun arablari Kavkazda.
657	Xitoy jo’natadi a harbiy kampaniya g’arbiy xoqonlikni mag’lub etgan. G’arbiy xoqonlik Xitoyning vassaliga aylanadi. Vakuum paytida, Turgesh qabila Onoqning etakchi kuchi sifatida paydo bo’ladi.
664	Tinchlik shartnomasi Kavkaz Albaniyasi Qirol Javanshir (636-669) va Kavkaz xunlari Elteber Alp Ilitver sulolaviy nikoh ittifoqi sharoitida Xunlarning barcha Albaniya qal’alarini egallab olishlari, Xunlarga har yilgi o’lpon va Xunlar Albaniyani arablar tajovuzidan himoya qilish majburiyati. [4]
679	Ashide Wenfu va Ashide Fengji turkiy rahbarlar bo’lganlar Danyu Da Douhufu qilingan Ashina Nishu begim turk qoqoni va Tang sulolasiga qarshi qo’zg’olon. [5]
680	Pei Xingjian Ashina Nishu beg va uning qo’shinini mag’lub etdi. Ashina Nishu beg odamlari tomonidan o’ldirilgan. [5]
680	Ashide Wenfu qildi Ashina Funian qag’on va Tang sulolasiga qarshi qo’zg’olon. [5]
681	681-yilgi shartnoma o’rtasida tuzilgan Bolgar Xon Asparux va Vizantiya imperatori Konstantin IV Pogonatus. Tinchlik shartnomasi Asparuxning bosib olingan Vizantiya hududlari ustidan nazoratini tan oldi
681	Ashide Venfu va Ashina Funian Pei Stszzyanga taslim bo’lishdi. 54 turk (shu jumladan Ashide Wenfu, Ashina Funian) Sharqiy bozorda ommaviy ravishda qatl etildi Chang’an. [5]
681	Ashina Kutlug Ashina Funian odamlari qoldiqlari bilan qo’zg’olon.
682	Ashina Kutlug Ilterish Qag’onga aylanadi va asos soladi Ikkinchi Sharqiy Turk xoqonligi.
685	Ilterish Qag’on xitoyliklarni mag’lub etdi Xin Chu. [ iqtibos kerak ]
694	Ilterish Qag’onning o’limi. Qapagan Qagan ikkinchi xoqonga aylanadi.
698	Qapagan qo’shimchalari Turkiston [ iqtibos kerak ] (Oq hududida). [6] qarshi Turgesh.

8-asr

Yil	Tadbir
704	Umaviy hokim Kutayba bin Muslim bosqinlar Transsoxiana.
713	Transsoxianadagi turk-arab urushlari. Arablarning g’alabasi hokimiyatning o’zgarishiga olib keladi Turkiston Turk xoqonligidan ularning mulki Turgesh yana vassallar.
716	O’rtasida ma’lum shartlar bilan birinchi shartnoma Vizantiya Imperator Theodosios III va Dunay Bolgariyasi Xon Tervel chegaralarni belgilash, Vizantiyaning Xonga yillik o’lpon miqdorini 30 funt oltin miqdorida belgilash, mahbuslarni almashtirish, qochqinlarni qaytarish va ikki mamlakat o’rtasidagi to’siqsiz savdo [7]
716	Qapagan Qagan ga qarshi kampaniyasida o’ldirilgan Toquz O’g’uz va uning boshi yuborildi Changan. [8] Kul Tigin amalga oshirildi a Davlat to’ntarishi. Ular Qapag’onning o’g’li va aka-ukalarini o’ldirishdi Bilge Qaghan Kagan. [8]
716 (?)	Birinchi yozma yozuvlar Qadimgi turkiy til. Bain Tsokto yozuvlari ning Tonyukuk. (Bu yodgorliklar o’limidan bir necha yil oldin o’zi tomonidan o’rnatilgan.)
717	Inel Qaghan tomonidan ag’darilib ketadi Kul Tigin. Bilge Kaghan taxtga o’tiradi.
717	Suluk bo’ladi Turgesh Xagan.
718	Turk imperiyasida qisqa muddatli barqarorlik. Bilge va uning triumvirati (Kultiğin va Tonyukuk ) barcha qo’zg’olonlarni bostirish.
723	Hokim Al-Xarashi Umaviyadan arablar ikkinchi marta turk va So’g’diy qochqinlarni qatl etmoqda Xujand
724	Turgesh Kaghan Suluk “Umaviy” ning ustun qo’shinlarini zarba berish va yugurish taktikasi bilan mag’lub etdi Tashnalik kuni “(Yavm al-Atash) [9]
728	Turgesh Kaghan Suluk Umaviy arab qo’shinlarini ikkinchi marta mag’lub etdi.
730	Xazarlar Umaviyning arab qo’shinlarini janubiy Kavkazda mag’lubiyatga uchratdilar. Ammo g’olib general Barjik yilda vafot etadi jang.
734	O’lim Bilge Xagan.
735	Xöshö Tsaidam yodgorliklari Bilge xoqon va uning ukasi Kul Tigin. (Bilge allaqachon Kul Tiginning yodgorligini, Bilge o’g’li Bilge yodgorligini o’rnatgan.) Tonyukukning Bain Tsokto yodgorligi bilan birgalikda ushbu yodgorliklar Orxon yodgorliklari. (2004 yilda yodgorliklar kiritilgan Osiyo va Avstralasiyadagi Jahon merosi ob’ektlari ro’yxati )
737	Umaviy arablari xazarlarni mag’lub etish va Xazar poytaxtini egallash Balanjar. Xazarlar ko’p o’tmay arablarni ortga qaytarishdi. Ammo kapital ko’chirildi Atil.
738	Suluk suiqasd qilingan.
740	Xazar xon Bulan quchoqlaydi Yahudiylik. Ammo sub’ektlar o’z dinlarini tanlashda erkin.
744	Turkiy mavzular yoqadi Basmil, Uyg’ur va Karluk a’zolari bo’lmaganlar Ashina klani to’ntarish. Ashina klanining oxiri. (Xazariyadan tashqari)
745	Birinchi uyg’ur xoni Kutluk Bilge. Uyg’urlar sharqda Turk xoqonligini almashtiradilar va ularning vassali karluklar g’arbda sobiq On Oq hududini egallashga kirishadilar.
747	Ikkinchi Uyg’ur xoni Bayanchurxon kim katta poytaxt qurilishini boshlaydi Ordu Baliq
750	Arab imperiyasida Umaviylar sulolasi tugaydi. Abbosiy turklarga nisbatan ko’proq bag’rikenglik siyosati.
751	Arablar Xitoyda mag’lubiyatga uchragan Talas jangi urush paytida 20 ming karluk yollanma askarlari arablar tomoniga o’tishadi.
753	Tarix yozuvlari Uyg’urlarning Bayanchor xoni. (taxminiy sana)
755	Xitoydagi Talas ichki urushidan so’ng. Bayanchor isyonkor generalga qarshi Xitoy imperatorini qo’llab-quvvatlaydi An Lushan.
756	Tinchlik shartnomasi Vizantiya Imperator Konstantin V va Dunay Bolgariyasi Xon Kormisosh uzoq muddatli harbiy mojaroni tugatish [10]
765	Uchinchi uyg’ur xoni Bogu quchoqlaydi Manicheism.
766	Karluklar Turgeshni mag’lub etishdi. Turkistonning katta qismi (sobiq Onak hududi) Karluk hukmronligi ostida. Ammo g’arbda Orol ko’li nomidagi bo’sh konfederatsiya O’g’uz Yabg’u davlati paydo bo’ladi.
789	Ediz uy o’rnini egallaydi Yaglakar Uyg’ur Kaganatidagi uy.

9-asr

Yil	Tadbir
815	815 yilgi o’ttiz yillik tinchlik shartnomasi tizimga kirildi Konstantinopol o’rtasida Bolgar Xon Omurtag va Vizantiya Imperator Leo V arman taxminan 30 yillik tinchlik
821	Uyg’urlar jirkanch Tibetliklar
836	Xalifalik poytaxti (Arab imperiyasi) ko’chirildi Bag’dod ning yangi shahriga Samarra Xalifa tomonidan Al-Mu’tasim turk qullari askarlari tomonidan noma’lum tartibsizlik tufayli (nomi berilgan) Mameluk ). (Mameluk amaliyoti Talas jangidan ko’p o’tmay boshlangan.)
840	Yenisey Qirg’iz (shimolda) uyghurlarni yengish. Asosiy xoqonlikning tugashi. Ammo uyg‘urlar janubi-g‘arbiy tomonga qochib ketishadi.
848	Ba’zi uyg’ur qochqinlari kichik bir davlat tuzadilar Gansu, shimoliy Xitoy.
850	Uyg’ur qochqinlari tomonidan qo’llab-quvvatlanadigan Karluklar davlatini tuzadilar Qoraxoniylar Transsoxiana shahrida.
856	Uyg’ur qochqinlarining uchinchi guruhi boshqa davlatni tashkil qiladi Turpan, Bugungi kun Shinjon, g’arbiy Xitoy.
868	Ahmad ibn Tulun, arab armiyasi asoschilaridan turkiy mameluk generali Tulunid sulola Misr.
881	Uchta xazar qabilalari birgalikda nomlangan Kabar ning asosiy tanasidan ajralib, g’arbga qarab etti qabilasi bilan birga harakatlanadilar Magyarlar.
892	Xazarlar kuchi Pechenegs mag’riblarni majburan majbur qilgan g’arbga Vengriya.
898	898 yilgi shartnoma o’rtasida Bolgar Tsar Shimo’n va Vizantiya Imperator Leo Choerosphactus ikki tomondan Bolgariyaga qarshi halokatli asossiz urush va Bolgariyaning yakuniy g’alabasidan so’ng Vizantiya Dunay Bolgariyasiga har yili o’lpon to’laydi. [11] [12]

10-asr

Yil	Tadbir
914	914 yilgi shartnoma o’rtasida tuzilgan tinchlik shartnomasi edi Pechenegs va shahzodasi Rus knyazligi Igor
924	Mo’g’ullar ning Kidan Mo’g’ulistondan qirg’izlarni haydab chiqarish. Qirg’izlarning ba’zilari Yenisey viloyatiga qaytib kelishadi va ba’zilari hozirgi kungacha qochib ketishadi Qirg’iziston.
932	Saltuk Bug’ra Xon Qoraxoniylar quchoqlashadi Islom. Buni qilgan birinchi turk monarxi.
940	Vizantiya -Kiev Rusi xazarlarga qarshi ittifoq. Xazar xonligi Qrimni yo’qotadi.
941	Gansu shtati (Sari Uyg’urlar ) Xitoyning vassaliga aylanadi.
960	Xazar yozishmalari o’rtasida Xasday ibn Shaprut (ning Kordova ) va Xagan Jozef xazarlar.
963	Alp Tigin turkiy general tashkil etadi G’aznaviylar ning vassal davlati sifatida Somoniylar
969	Rus-Kiyev Xazar poytaxtini egallab oldi Atil.
977	Ostida Sebük ​​Tekin G’aznaviylar musulmon sultonligiga (imperiya) aylanadi.
985	Boshchiligidagi katta turk qabilasi (Kinik) Saljuqiy Xazar (O’g’uz?) hududidan shahar atrofiga ko’chib o’tadi Jend (hozir janubda Qozog’iston ).
999	O’g’uzlar konfederatsiyasining tarqatib yuborilishi Qipchoqlar.

11-asr

Yil	Tadbir
1016	Xazar kogonligi Rus-Kiyev va qipchoqlar bosimi ostida tarqatib yuboriladi.
1037	Rus-Kiyev Pechenegsni mag’lubiyatga uchratdi.
1038	Saljuqning nabiralari Tugrul va Chagri ning tarixiy shahrini zabt eting Marv hozirgi kunda Turkmaniston va mustaqillikni e’lon qilish. Ning boshlanishi Buyuk Saljuqiylar imperiyasi.
1040	Saljuqiy turklarning Tugrul va Chagri G’aznaviylar qo’shinini mag’lub qildilar Dandanaqon jangi va sharqda joylashishni boshlaydilar Fors.
1042	Qoraxoniylar terituriyasida fuqarolar urushi. Sharqiy va g’arbiy Qoraxoniylar.
1048	Ibrohim Yinal Saljuqiy turklarning (Tugrulning bachadon akasi) Vizantiyani mag’lub etdi.Sakartvelobantustan armiya at Pasinler jangi (Kapetrou jangi ham deyiladi). Sharqdagi turklar Anadolu.
1050	Pechenegs Vizantiya hududlariga hujum qildi.
1055	Bir qator g’alabalardan so’ng Tug’rul tomonidan Buyuk Saljuqiy Sultonligining sultoni deb e’lon qilindi xalifa.
1065	Uzes Vizantiya imperiyasiga hurmat ko’rsatdi
1071	Alp Arslon Saljuqiy turklarining mag’lubiyati Romanos Diogen yilda Vizantiya Manzikert jangi.
1072	Alp Arslonning o’limi. Malik Shoh sultonga aylanadi.
1072	Danishmend Gazi epik ertaklarning qahramoni kim Daniya nomi atrofida knyazlikni tashkil etadi Sivas, markaziy Anadolu (ya’ni hozirgi Turkiyaning Osiyo tomoni).
1072	Duvon Lug’at at-turk tomonidan yozilgan Mahmud al-Koshg’ariy Qoraxoniylarning taqdimoti Abbosiylar xalifaligi.
1077	Sulaymon I (Melik Shohning amakivachchasi) hozirgi Turkiyaning g’arbiy qismida davlatni tashkil qildi. Buyuk Saljuqiylar imperiyasining vassali bo’lishiga qaramay, u tez orada butunlay mustaqil bo’lib qoladi. (Rumning Saljuqiylari, Rumning Saljuqiy Sultonligi, Rum Sultonligi, Turkiyaning Saljuqiylari, Anadoluning Saljuqiylari, Ikonium Sultonligi bu davlat uchun ishlatilgan ko’plab nomlardan)
1077	Vujudga kelishi Xrizm sulolasi vassal sifatida Buyuk Saljuqiylar imperiyasi.
1081	Smirnaning tsachalari yilda bir beylik (knyazlik) ni tashkil qildi Izmir, G’arbiy Anadolu va Turkiya tarixidagi birinchi dengiz kuchi sifatida paydo bo’ladi.
1085	Tutush I, Malik Shohning ukasi qisqa umr ko’rgan knyazlikni asos solgan Suriya.
1089	Vengerlar qipchoqlarni mag’lub etishdi.
1091	Kipchaklar pecheneglarni mag’lub etishadi.
1093	Kipchaklar mag’lub bo’lishdi Svyatopolk II ning Kiyev Rusi ichida Stugna daryosi jangi,
1096	Kilich Arslan I Saljuqiylarning mag’lubiyati Xalq salib yurishi.
1097	Davomida Birinchi salib yurishi Salibchilar salibchilarni mag’lubiyatga uchratdilar Dorylaeum jangi. Poytaxt Iznik Salib yurishlari tomonidan qo’lga kiritilgan (Yangi poytaxt Konya )

12-asr

Yil	Tadbir
1101	Saljuqiy Rum saltanatining Kilich Arslan I mag’lubiyati Bloislik Stiven va Vermanduaning Xusi, Birinchi salib yurishlarining ikkinchi to’lqini.
1104	Tug’tekin, atabeg ning Damashq qisqa umr ko’rgan knyazlikni tashkil etdi Suriya. Bir qator saljuqiylar atabeg sulolalari.
1121	Boshchiligidagi Saljuqiylar qo’shini Artuqid Ilgazi ning Mardin bu mag’lub yaqinidagi gruzinlar tomonidan Tiflis.
1128	Zangi, atabeg of Mosul va Halab topilmalar Zengid sulola.
1141	Kidan mo’g’ullari Buyuk Saljuqiy Sultonni mag’lub etishdi Sanjar ichida Katvan jangi.
1146	Ildeniz, atabeg of Ozarbayjon Ozarbayjonning birinchi mustaqil turkiy sulolasi bo’lgan sulolani asos solgan.
1147	Davomida Ikkinchi salib yurishi, Mesud I ning Saljuqiy Sultonligi Rum mag’lubiyat Muqaddas Rim imperatori Konrad III ichida Dorylaeumning ikkinchi jangi va frantsuz qiroli Louis VII jangda Laodikiya.
1153	Buyuk Saljuqiylar sultoni Sanjar o’g’uz vassallari tomonidan mag’lubiyatga uchraydi.
1154	O’g’uz turklari Nishopur kutubxonasini yo’q qilish [13]
1176	Kilich Arslon II Saljuqiylarning mag’lubiyati Manuel I Komnenos yilda Vizantiya imperiyasining Miriokephalon jangi.
1178	Danishmendlarning oxiri. Ularning hududi Kilich Arslan II tomonidan qo’shib olingan.
1190	Germaniya Muqaddas Rim imperatori Frederik I Barbarossa va kontingenti Uchinchi salib yurishi da turklarni mag’lub etish Konya jangi (Iconium) Janubiy Anadolida. Keyin u o’tib ketayotganda cho’kib ketadi Göksu daryosi, yaqin Silifke.

13-asr

Yil	Tadbir
1202	Saljuqiy Sultonligi Rum mag’lubiyati Saltukidlar knyazligi va shimoliy sharqiy Anadolini anneksiya qiladi.
1205	Buyuk Saljuqiylar Sultonligi parchalanganidan so’ng, Xarzem shohlari mustaqilligini e’lon qilishadi va sobiq Saljuqiylar hududining ko’p qismini egallab olishadi.
1206	Qullar sulolasi tomonidan tashkil etilgan Dehli Qutb-ud-din Aybak Hindistonda.
1209	Turpan uyg‘urlari mo‘g‘ullarning vassaliga aylanadi.
1209	Tug’ilgan yili Nasreddin So’fiyning satirik bir figurasi Akşehir, G’arbiy Anadolu. Uning latifalari va hazillari, ayniqsa, 1243 yildan keyin mo’g’ullar hukmdorlari bilan bog’liq bo’lgan barcha turkiy tillarda so’zlashadigan mamlakatlarda har doim juda mashhur.
1211	Mo’g’ul kitanlar Sharqiy Qoraxoniylarga barham berishadi.
1212	Xrizm Shohlar G’arbiy Qoraxoniylarni tugatishadi.
1220	Alaaddin Keykubat I Rumning Saljuqiy Sultoniga aylanadi.
1220	Mo’g’ullar Xrizm Shahni tugatishadi.
1224	The Qorlugidlar Bamyan va Kurraman o’zlarining shohliklarini o’rnatadilar.
1230	Alaaddin Keykubat I Saljuqiylardan mag’lubiyatga uchradi Jalol ad-Din Mingburnu ichida Yassıçemen jangi
1236	Raziya Sultana Dehli sultonligi, islomiy mamlakatlarda birinchi ayol hukmdor.
1239	Qo’zg’olon Baba Ishoq. Qo’zg’olon Turkman (O’g’uz) va Xvarzem qochqinlari yaqinda Anadoluga kelganlar. (Qo’zg’olon qon bilan bostirilgan. Ammo sultonlik hokimiyatni yo’qotadi.)
1241	Mo’g’ullar Kipchaklarni mag’lub etishdi.
1243	Mo’g’ullar Rum shahridagi Saljuqiylar Sultonligini mag’lub etadilar Kösedag jangi
1250	Aybek, Kipchack askarlari guruhining a’zosi Mameluk Misrdagi sulola
1260	Mameluk general (keyinchalik sulton) Baybarlar Ilxonlik rahbarini mag’lub etdi Xulagu yilda Ayn Jalut jangi.
1277	Karamanoğlu Mehmet Bey Anatoliyadagi yarim mustaqil bey (shahzoda) (shuningdek, saljuqiylarning qisqa muddatli vaziri) e’lon qiladi Turkcha uning hukmronligida rasmiy til sifatida.
1293	Codex Cumanicus Lotinlar uchun yozilgan kipchak lug’ati.
1299	Usmonli imperiyasi tomonidan tashkil etilgan Usmon I

Shuningdek qarang

• O’g’uz turklari
• Turkiy davlatlar va imperiyalar ro’yxati
• Turkiya prezidentining muhrida aks etgan tarixiy davlatlar
• Ko’chmanchi imperiya
• Göktürk shajarasi

Adabiyotlar

1. ^ Agatiya, Histiriae, V, 11,3-4
2. ^ Runciman S., Birinchi Bolgariya imperiyasining tarixi, London, G.Bell & Sons, 1930, 7-bet va eslatmalar
3. ^Tangning yangi kitobi, Vol. 93
4. ^ Gmiriya L. Hun mamlakati Kaspiy darvozasida, Dog’iston, Maxachkala 1995, 29, 199 betlar, ISVN 5-297-01099-3 (Strana Gunnov u Kaspiyskix vorot, Dog’iston, Maxachqal’a, 1995)
5. ^ abvdSima Guang, Tszhi Tongjian, Vol. 202
6. ^ S.G. Klyashtorny-T.I.Sultanov: Turkun Üçbin Yili (trans: D.Ahsen batur), Selenge nashrlari, Istanbul, 2003, ISBN 975-8839-03-9, s.108
7. ^ Runciman S., Birinchi Bolgariya imperiyasining tarixi, London, G.Bell va Sons, 1930, 32-33 betlar
8. ^ abTangning eski kitobi, Vol. 194-I
9. ^ Al-Tabarī, Torix al-rusul va-al-muluk, Tarix at-Tabariy, j. XXVI: Umaviy xalifaligining pasayishi, SUNY Press, 1989 yil,
10. ISBN 978-0-88706-810-2, p. 27.
11. ^ Runciman S., Birinchi Bolgariya imperiyasining tarixi, London, G.Bell va Sons, 1930, 37, 289 betlar
12. ^ Runciman S., Birinchi Bolgariya imperiyasining tarixi, London, G.Bell & Sons, 1930, p. 149
13. ^ Treadgold, Uorren Vizantiya davlati va jamiyati tarixi. Stenford: Stenford universiteti matbuoti, 1997, p. 464,
14. ISBN 0-8047-2630-2
15. ^Umar Xayyom qabri, Jorj Sarton, Isis, Jild 29, № 1 (1938 yil iyul): 16.

• Britannica entsiklopediyasi, Expo 70-nashr, 13-tom, 328-330-betlar; 20-jild, 192-196-betlar; 22-tom, 400-401 betlar
• Jan Pol Rou: Tarixchi Turklar. (Tarjima prof. Doktor Aykut Kazancıgil va Lale Arslan O’zcan) Kabalcı Yayınevi, Istanbul, 2007
• Artur Kestler: O’n uchinchi qabila (Belkis Chorakchi tarjimasi) Say Kitap Pazarlama, Istanbul, 1976 yil
• Melek Tekin: Turk tarixi Ansiklopedisi, Milliyet nashrlari, Istanbul, 1991 yil

• Qadimgi turkiy
• Umumiy turkiy
• Kirillcha
• Eski uyg‘ur
• Fors-arab yozuvi

• Afsharlar
• Oltoylar
  • Chelkanlar, Kumandinlar, Telengitlar, Teleutlar, Tubalar
  • yilda Eron, Armaniston, Gruziya 1
  • yilda Xitoy 1
  • yilda Xitoy 1
  • Baraba tatarlari
  • Astraxan tatarlari, Xitoy tatarlari, Lipka tatarlari, Kryashenlar, Misarlar, Nagaybak, Volga tatarlari
  • yilda Afg’oniston, Eron 1
  • yilda Abxaziya, Jazoir, Bosniya va Gertsegovina, Bolgariya, Xorvatiya, Krit, Kipr (Shimoliy va Janubiy), Dekodan, Misr, Iroq, Isroil, Kosovo, Livan, Liviya, Shimoliy Makedoniya, Mesxetiya (Ahiska), Chernogoriya, Ruminiya, Serbiya, Suriya, Tunis, G’arbiy Frakiya, Yaman 1
  • yilda Afg’oniston 1

  Türk xalqlarının orta əsrlərdə mədəniyyəti

  Maarif. Məktəb və mədrəsələr. Yazı. Erkən orta əsrlərdə türk xalqları müxtəlif yazı növlərindən istifadə etmişlər. Bu isə türklərdə məktəb və mədrəsələrin olduğunu göstərir. Məscid yanında təşkil edilmiş məktəblər, mədrəsələrdən fərqli olaraq ib­tidai təhsil verirdi. Mərkəzi Asiyadakı Səmərqənd, Buxara, Xarəzm, Mərv şəhərlərində mədrəsələr var idi.
  Orxon-Yenisey abidələri türk xalqlarına məxsus yazdı mənbədir. Bu abidənin adı ilk dəfə XII əsr tarixçisi Əlaəddin Ata Məlikin «Cüveyni-tarixi-cahangüşə» əsərində çəkilir. Orxon-Yenisey abidələrinin mövcudluğu uzun müddət Avropa ölkələrində və Rusiyada məlum olmamışdı. Onları ilk dəfə XVIII əsrin əvvəllərində Rusiya ilə İsveç arasında baş vermiş müharibədə Poltava döyüşündə əsir düşmüş İsveç zabiti Filipp Starlenberq üzə çıxarmışdı. 0,13 il Sibirdə Tobol əyalətində yaşamış, həmin ərazinin keçmiş xalqları haqqında materiallar toplamış, həm də Orxon-Yenisey abidələrinin üzünü çıxarmış və vətənində dərc etdirmişdi.
  Bundan sonra bu abidələrə Rusiya və Danimarkada maraq yaranmışdı. Danimarka alimi Vilhelm Tomson 1893-cü ildə Orxon-Yenisey abidələrinin türklərə məxsus olduğunu sübut etmişdi. Rus alimi V.Radlov bu abidə haqqında çoxcildli kitab yazmışdır.
  Orxon-Yenisey abidələri V-VIII əsrlərə aiddir, Göytürklərə məxsusdur. Əlifba 38 hərfdən ibarətdir. Onun 34-dü samit, 4-dü saitdir. Yuxarıdan aşağıya doğru yazdır. Bu abidələrin bir hissəsi Şimali Monqolustanda Orxon çay vadisində tapılmış və” Orxon abidələri” adlanır. 725-735-ci illərdə tikilən Orxon abidələrinin sayı 13 ədəddir. Onların ən məşhuru Göytürk xaqanı Bilgə xaqan, onun qardaşı Gül Tigin və baş vəzir Tonyukuk üçün qoyulmuşdur.

  Elm. Erkən orta əsrlərdə türk xalqlarının əsas elmi mərkəzləri Mərkəzi Asiyada Ürgənc, Mərv, Buxara, Səmərqənd, Xarəzm şəhərləri idi. Qəznəli sultan Mahmudun sarayında 400 alim və şair çalışırdı. Mərvdə 10 kitabxana var idi. Bu şəhərlərdə İbn Sina, Fərabi, Biruni, Yusif Balasaqunlu, Mahmud Qaşqari və b. alimlər çalışmışlar.
  Əbu Əli İbn Sina (980-1037) görkəmli alim, həkim, şair idi. O Mərkəzi Asiya və İranda yaşamış, 5 cilddən ibarət «Tibb ensiklopediyası» və «Tibb elminin qanunu» əsərlərini yazmışdı. Onun kitabları başqa dillərə tərcümə olunmuşdur. Avropada «Avitsenna» kimi tanınır. Azərbaycan filosofu Bəhmənyarın müəllimi olmuşdur.
  Görkəmli alim Fərabi (870-950) Aristoteldən sonra ikinci müəllim fəxri adına layiq görülmüşdür. Aristoteldən sonra elmlərin təsnifatını vermiş ikinci alimdir.
  Əbu Reyhan əl Biruni (973-1048) müxtəlif elm sahələri ilə məşğul olmuşdur. O, kəndlərin, şəhərlərin və digər coğrafi obyektlərin yerini dəqiq müəyyən etmək üçün diametri təqribən 5 metrə yaxın olan ilk qlobus düzəltmişdi. Biruni türk xalqlarının yaşadığı ərazilər, onların adət-ənənə və mərasimləri haqqında maraqlı məlumatlar vermişdir. O, Hind dənizi ilə Qərb dənizi, yəni Hind okeanı ilə Atlantik okeanının Afrikadan cənubda dar bir boğaz vasitəsilə birləşdiyini söyləmişdi. «Hindistan» adlı əsərində ilk dəfə yerin günəş ətrafında fırlanması ideyasını irəli sürmüş,hind astronomu Brahmaquptanın «Yer hərəkətdə, göylər isə sükunətdədir» fikrini əsaslandırmışdır. Onun «Astronomiya və ulduzlara dair Məsud cədvəli» əsərində riyaziyyat, astronomiya, coğrafiyaya dair dərin elmi biliklər öz əksini tapmışdır. Biruni Azərbaycanın Bakı, Dərbənd, Təbriz, Ərdəbil və digər şəhərlərinin olduğu yerin en və uzunluq dairələri barədə məlumat vermişdir.
  Həmçinin oxu: Müsəlman ailəmləri və tibb

  Türk xalqlarının ədəbiyyat və incəsənəti. Türk xalqları ədəbiyyatının 5 min ildən çox tarixi var. Bu xalqların tarix və ədəbiyyatını əks etdirən mənbələr yaddaşla ağızdan-ağıza keçən xalq yaradıcılığı ilə bağlıdır. Bu mənbələr türklərin əsrlərdən bəri yaratdığını qoruyub saxlamışdı. Hun türklərinin «Oğuz xaqan», göytürklərin «Boz qurd», uyğur türklərinin «Köç» dastanları islama qədər yayılmışdır. Islamdan sonra Qaraxanlı türkləri «Satuq Buğra xan», Azərbaycan türkləri «Kitabi Dədə Qorqud», qırğızlar «Manas» dastanlarını yaratmışlar.
  IX əsrdə yaşamış Aprincur Tikin adlı uyğur şairinin iki şeri bizə gəlib çatmışdır. Qaraxanlı dövlətinin görkəmli mütəfəkkiri Yusif Balasaqunlu «Kutadqu bilik» («Xoşbəxtlik bəxş edən elm») əsərini 1069-cu ildə yazmışdır. Əsər Qaraxanlı hökmdarı Buğra Qara xana həsr edilmişdir. Şairə görə, elm işıq, alim isə məşəldir. Öz dövrünün müdrik şairi Əhməd Yasəvi «Həqiqətlər heybəsi» adlı əsərində biliyə, humanizmə geniş yer vermişdir.
  Türk xalqlarında memarlıq da inkişaf etmişdir. Türküstan ərazisində zəngin, müdafiə divarlarının hündürlüyü 20 metr olan şəhərlər var idi. Türk dövlətlərinin sərhədlərində müdafiə qalaları, keşikçi qüllələri tikilirdi. Göytürklər öz xaqanlarının şərəfinə bəngüdaşlar adlandırılan heykəllər qoyurdular. Bunlardan ən möhtəşəmi Bilqə xaqana, Gül Tikinə, Tonyukuka qoyulan bəngudaşlardır. Ulu Bazar məscidi, ikinci Mahmud türbəsi Hindistana yürüş zamanı əldə edilmiş qənimət hesabına tikilmiş zəfər abidələri Qəznəvilərin memarlığa qayğısını göstərir. Bu Qəznəvilərin memarlığa qayğısını göstərir. İslamdan əvvəl türklərdə rəssamlıq və. heykəltəraşlıq da inkişaf etmişdir. Türk xalqlarında yazı olmadığı bir vaxtda «ozan», «akın», «Baksı», «Saman» adlanan musiqiçilər sazın müşayiəti ilə dastanlar söyləyirdilər. Dastanlarda türklərin ilk musiqi aləti qopuzdan daha çox danışılır.VIII əsrlərdə yaşamış Yulluq Tikinin qoşduğu və Orxon abidələri vasitəsi ilə bizə çatmış mahnısı türk musiqisinin inkişafını göstərir.

  Türklərdə din. İslama qədər türklər Göy tanrı dininə inanırdılar. Türklərin ikinci inancı ululara sitayiş idi. Türklər ululara böyük məzarlar tikir, abidələr qoyurdular.
  Erkən orta əsrlərdə türk mədəniyyəti həmin dövr Azərbaycan mədəniyyəti ilə bağlı idi. 1989- cu ildə Azərbaycanda göytürk əlifbası ilə yazılmış qəbirüstü abidə aşkar edilmişdir. Göytürklərin məzarlarından, o cümlədən Gül Tikin abidəsindən qoçbaşı heykəllər tapılmışdır. Belə heykəllər Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) və Gürcüstanda aşkar edilmişdir. Beləliklə, bütün bunlar göstərir ki, qədim türk mədəniyyəti türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin ortaq mədəniyyətidir. Qırğız türklərinin «Manas» dastanının 1000 illiyi 1995-ci ilin avqustunda, «Kitabi Dədə-Qorqud» dastanının 1300 illiyi 2000-ci ilin aprelində türk xalqlarının bayramı kimi qeyd edildi.

  Türk xalqları

  Türk xalqları [1] — Etnolinqvistik qrup; [2] Avrasiya ərazisində yaşayan türkdilli xalqlar. Dünyada türk xalqlarının sayı 280 milyondan çoxdur. [3] “Türk” sözünə ilk dəfə Bizans mənbələrində [Mənbə göstərin] və VII əsrin “Orhon-Yenisey” abidələrində rast gəlinir. Qədim Çin mənbələri türk tayfalarının b.e.ə II minillikdə mövcudluğu haqqında məlumat verir.

  Çoxluq: İslam.Digər: Tenqriçilik, Xristianlıq, İudaizm, Şamanizm, Buddizm

  XXI əsrin əvvəllərində türk xalqlarının yaşadıqları ərazilər

  Türk xalqlarının dinləri fərqlidir. Böyük bir hissə İslam dininə etiqad edərkən, çuvaşlar və qaqauzlar – Xristian, yakutlar, dolqanlar və xakaslar – Şamanizm, karaimlər və qrımçaklar – İudaizm dininə inanır. Türk xalqlarının hazırda 7 müstəqil dövləti vardır.(Azərbaycan, Türkiyə, Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Qırğızıstan və Şimali Kipr). Türk dünyası ölkələrinin hamısı, demək olar ki, çoxmillətlidir. Türklər Asiya qitəsində Əfqanıstanda (əfşarlar,qızılbaşlar və s.), İraqda (türkmənlər), Suriyada (əsasən Türkiyə ilə sərhəddə), Gürcüstan və İranda (Azərbaycan türkləri) yaşayırlar. Avropa qitəsində isə türklər Bolqaristanda (bolqar türkləri),Ruminiyada (qaqauz- qıpçaq), Yunanıstanda, Ukraynada (Krım tatarları), Litvada (karaimlər) və Rusiyada yaşayırlar.

  Müstəqil türk dövlətlərindən başqa, Rusiya Federasiyasının tərkibində Tatarıstan, Başqırdıstan, Çuvaşıstan, Saxa (Yakutiya), Tıva, Xakasiya, Kabarda-Balkariya, Qaraçay-Çərkəz, Altay Respublikaları və Taymır (Dolqan-Nen) milli mahalı, Çin Xalq Respublikasının tərkibində Sintzyan-Uyğur Muxtar Rayonu, Moldovanın tərkibində Qaqauziya Muxtar Respublikası vardır.

  Mündəricat

  • 1 Yeraltı sərvətlər
  • 2 Türk mədəniyyəti
  • 3 Türk dilləri
  • 4 Türklərdə din anlayışı
  • 5 Əhali
    • 5.1 Müstəqil dövlət qurumuna malik olanlar
    • 5.2 Dövlət qurumuna malik olmayanlar
    • 5.3 Əhali sıxlığı
    • 5.4 Cins və yaş tərkibi
    • 7.1 Sənaye

    Yeraltı sərvətlər

    Geoloji baxımdan türk xalqları Alp qırışıqlığı zonasında (Türkiyə, Azərbaycan, Cənubi Azərbaycan, Türkmənistanın bir hissəsi, Şimali Qafqaz, türk qurumları), Mərkəzi Asiya və Cənubi Sibirin fəal seysmik zonasında (Özbəkistan, Qırğızıstan, Qazaxıstanın bir hissəsi, Xakasiya, Altay, Tıva), Şərqi Asiya mezozoy qırışıqlığı zonasında (Saxa-Yakutiya), Şərqi Avropa (Tatarıstan, Başqırdıstan, Çuvaşiya), Turan (Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan), Sibir və Çin platformalarında yerləşir.

    Neft-qaz yataqlarına görə Azərbaycan, Özbəkistan (Fərqanə-qaz), Qazaxıstan (Tengiz və Turqay-neft), Türkmənistan, Özbəkistan (Qazlı və Mübarəkqaz), Tatarıstan (Elxon) və Başqırdıstan seçilir.Türk dünyasının əsas daş kömür yataqları Türkiyədə (Zonquldağ-Ereğli), Özbəkistanda (boz kömür-Anqren və Sarqun), Qazaxıstanda (Qaraqanda, Ekibastuz), Tıvada (Ulufim), Sintzyan-Uyğurda (Bay kömür) və Saxadadır (Lena).Dəmir filizi Türkiyədə, Qazaxıstanda (Kustunay), Saxada, Altayda, Azərbaycanda (Daşkəsən) və Xakasiyadadır.

    Mis filizi Qazaxıstanda (Balxaş, Cezqazan), sink Qazaxıstan (Ust Kamenqorsk), Özbəkistanda, Azərbaycanda, xrom yataqları isə Türkiyədədir. Polimetal filizləri Qazaxıstanda, Azərbaycanda, Özbəkistanda, Türkiyədə, Altayda, qızıl yataqları Özbəkistanda (Muruntau), Qazaxıstanda, Azərbaycanda,Altayda və Saxadadır. Almaz Saxada çıxarılır.

    Türk mədəniyyəti

    Dil ümumiliyi, el sənətləri, tarixi–coğrafi məkan, şifahi xalq ədəbiyyatı (“Kitabi Dədə Qorqud”, “Koroğlu dastanı”, “Alpamış”, “Manas”), adət-ənənələr, oxşar toponimlər türk xalqlarını birləşdirən ümumi oxşar xüsusiyyətlərdir. Türklərin ana vətəni Mərkəzi Asiya hesab olunur. Tarixən türklər miqrasiya edən xalqlar olmuşlar. VII əsrdən başlayaraq üç istiqamətdə — Şimali-Şərqi Asiya,Ural dağları və Qərb tərəfə köç etmişlər.

    Əhalinin sürətli artımı, heyvandarlıq üçün əlverişli yerlərin axtarılması, varisliklə bağlı hakimiyyətdə olmayanların boş ərazilərdə yeni dövlətlər qurması (Şato, Tavqas və s.), iqlim dəyişiklikləri (Böyük hun köçü), daha güclü dövlətlərin təzyiqi altında köçüb getmə (Çin dövlətinin güclənməsi ilə “Tyuku” (türk) dövlətinin iki yerə parçalanması və köç etməsi), yeni ölkələrin zəbt edilməsi türk xalqlarının geniş ərazilərdə yayılmasına səbəb olmuşdur. XX əsrdə də məcburi miqrasiyalar (krım tatarları, axıska türkləri, azərbaycanlılar) olmuş və son vaxtlar yüksək həyat səviyyəsi axtarmaq məqsədilə Avropaya və Şimali Amerikaya miqrasiyalar da mövcuddur.

    Türk dilləri

    Türk xalqları Altay dil qrupuna məxsusdular. Dil və mənşə fərqinə görə dörd qola bölünürlər:

    1. Oğuzlar – Azərbaycan türkləri (türkmanlar, Xorasan türkləri, Qaşqaylar və s. kimi qolları vardır ), Anadolu türkləri, qaqauzlar, türkmənlər, axısqa türkləri, krım tatarları, türkmanlar, Xorasan türkləri və s.
    2. Uyğurlar – özbəklər, həzaralar, salarlar, uyğurlar, tuvalar, şorlar, komasin-tobollar, baraba tatarları, çulumlar və s.
    3. Qıpçaqlar – qazaxlar, qaraqalpaqlar, qumıqlar, qırğızlar, altaylar, noqaylar və s.
    4. Bulqarlar – tatarlar, başqırdlar, qaraçaylılar, qaraimlər və s.

    Türklərdə din anlayışı

    Türk xalqlarının inanclarında tanrı əsas yer tutar. VII əsrdən etibarən İslam dininə inanc daha çoxdur (hazırda təxminən 80%). İndiki dövrdə qeyri müsəlman yakutlar (şaman və xristian), cuvaş və qaqauzlar (xristian), karaim və krımçaklardır (yəhudi dini). Tarixin müxtəlif mərhələlərində bəzi türk dövlətləri Avrasiyada geniş ərazilər tutmuş, Afrikanın şimal hissəsini fəth etmişlər. Türk xalqlarının bəziləri müstəqil dövlət qurmuş, bəziləri müəyyən dövlət daxilində muxtar qürumlar yaratmış, bəziləri isə heç bir özünüidarə hüququna malik deyil və müxtəlif dövlətlərin ərazilərində, Asiyada Əfqanıstan, İran, İraq, Suriya, Avropada Bolqarıstan, Rumıniya, Yunanıstan, Ukrayna, Moldova, Gürcüstan, Rusiya və sairə ölkələrdə yaşayırlar. Belə türk xalqlarına qumıqlar, krım tatarları, qaraçaylar, şahsevənlər, türkmənlər, sibir tatarları, bolqar türkləri, əfşarlar və sairə aiddir. Bu xalqların çoxu gəlmə xalqlar içərisində assimilyasiya olunmaqdadırlar.Bunlardan başqa aşağıdakı xalqları da əlavə edərsək durumun nə yerdə olduğu açıq şəkildə gözlər önünə sərilir.

    RF-da,Sibirdə yaşayan və ruslaşmış türklər

    Ob (qədim adı Ümer) tatarları(tağabitlər,kalmaklar,şağarlar,oroslar,çaldonlar,kulundinlər,kumuçlar,tuğullar,itiberlər və s)

    Tur tatarları(kurlaklar,qumruqlar və s)

    Verxoyon tatarları(çuvanlar,anadurlar və s)

    RŞF-nın Şərqi Avropa düzənliyində ruslaşmış Türk xalqları(sayanlar,çukanlar,kara muşlar, və s)

    Türklərin ümumi sayı müstəqil türk dövlətlərində 170 milyondan çoxdur. 50 milyon nəfərə yaxını isə Rusiya və Çin ərazisində yaşayır.80 milyondan çox türk isə dünyanın müxtəlif ölkələrində məskunlaşmışdır.Türk dünyasında təbii artımın orta göstəricisi 2%-ə yaxındır.

    Müstəqil dövlət qurumuna malik olanlar

    Dövlət qurumuna malik olmayanlar

    • Axısqa türkləri – 500 min
    • Sarı uyğurlar – 20,719 nəfərdən çox.
    • Urum-Qıpçaqlar – 106,768 nəfərdən çox.
    • Altaylılar – 67,239 nəfərdən çox.
    • Xorasan türkləri – 830 min
    • Balkarlar – 108,426 nəfərdən çox.
    • Başqırdlar – 1.705.053 nəfərdən çox.
    • Çulumlar – 1 min
    • Çuvaşlar – 1.8 milyon
    • Krım tatarları – 500 min
    • Dolqanlar – 10 min
    • Qaqauzlar – 300 min
    • Qaraçaylılar – 300 min
    • Qəraimlər – 50 min
    • Qaraqalpaqlar – 550 min
    • Xakaslar – 90 min
    • Krımçaqlar – 1.5 min
    • Qumuqlar – 500 min
    • Noqaylar – 110 min
    • Qaşqaylar – 1.757 milyon
    • Salar – 125 min
    • Tatarlar – 6.755.000
    • Naqaybaklar – 9.600
    • Sibir Tatarları – 9.611[4]
    • Türkmanlar – 3 milyon
    • Kipr türkləri – 750.000-1.000.000
    • Qərbi Frakiya türkləri – 150.000
    • Tuvinlər – 264,400[5]
    • Uyğurlar – 11 000 000
    • Çelqanlar – 1,700
    • Kumandılar – 2900
    • Telengitlər – 3,712[6]
    • Teleutlar – 3 000
    • Güney Azərbaycan türkləri – 35-40 milyon[7]

    Əhali sıxlığı

    Əhalisinin orta sıxlığına görə dövlət və qurumlar bir-birindən fərqlənir.Azərbaycan və Türkiyədə orta sıxlıq hər km 2 -də 85–105 nəfər, Şimali Kipr və Özbəkistanda 55–60 nəfər, Çuvaş, Kabarda-Balkariya və Tatarıstan respublikalarında 60–70 nəfərdir.Digər dövlət və qurumlarda isə əhalinin sıxlığı hər km 2 -də 30 nəfərdən azdır.

    Cins və yaş tərkibi

    Əhalinin cins tərkibindəki oxşarlıq azərbaycanlılar, tatarlar və çuvaşlar istisna olmaqla bütün türk xalqlarında eynidir(kişilər çoxdur). Türk dünyası əhalisi arasında 16–65 yaş həddində olanlar üstünlük təşkil edir. 65 yaşdan yuxarı olanlar yalnız 10–15% təşkil edir.

    Urbanizasiya

    Türk dövlətləri içində urbanizasiyanın səviyyəsinə görə Türkiyə birincidir.

    İqtisadiyyat

    Urbanizasiya səviyyəsinə görə Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkiyə seçilir.Qurumlardan isə demək olar ki, hamısında (Altay və Tıva istisna olmaqla) şəhər əhalisi çoxluq təşkil edir. Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Tatarıstan və Başqırdıstan kimi respublikalarda milli gəlirin yarıdan çoxunu çoxsahəli inkişaf etmiş sənaye verir.Bir çox respublikalarda- Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Saxa, Altay kimi respublikalarda sənaye ilə yanaşı, kənd təsərrüfatı da iqtisadiyyatın əsasını təşkil edir. Bütövlükdə türk dünyası ölkələrində sənayenin ən başlıca sahələri olan energetika, maşınqayırma, metallurgiya, kimya sənayesi,xeyli inkişaf edib.

    Sənaye

    Neft-qaz hasilatına görə Azərbaycan, Tatarıstan, Başqırdıstan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan; daş kömür çıxarılmasında isə Türkiyə, Qazaxıstan, Altay, Saxa dünyada məşhurdur.Bu ölkələrdə enerjiyə tələbat demək olar ki, tam ödənilir.Ümumiyyətlə, türk dövlətləri içərisində enerji qıtlığı çəkən ölkə yoxdur. Metallurgiya sənayesində Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Azərbaycan və Özbəkistan fərqlənir. Türk dünyasında maşınqayırma sahəsi birinci növbədə kənd təsərrüfatı, neft və qaz, dağ-mədən və yüngül sənaye sahələrinin ehtiyacını ödəməyə yönəldilmişdir.Türkiyə, Qazaxıstan və Özbəkistanda kənd təsərrüfatı maşınları- traktorlar, kombaynlar və becərmə alətləri istehsalı daha çox inkişaf etmişdir. Türkiyə, Tatarıstan, Qırğızıstan və Qazaxıstanda avtomobillər, Özbəkistanda və Tatarıstanda təyyarə istehsal olunur. Dəzgahqayırma və cihazqayırma, o cümlədən energetika maşınqayırması Türkiyə, Azərbaycan və Qazaxıstanda inkişaf etdirilir.

    Xarici keçidlər

    • Ethnologue: Languages of the World : Altaic, Turkic
    • алтайское языкознание
    • Orientaal’s links to Turkic languages
    • İran’daki Türklər – Video
    • Aydın Mədətoğlu Qasımlı. Türklər (tarixi oçerklər). Bakı, 2012.

    İstinadlar

    1. ↑ Qurbanov, Ramin (2011). Türk xalqlarının tarixi II hissə (PDF) . Bakı: İqtisad Universiteti.
    2. ↑ B. Golden, Peter (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
    3. ↑ Affinity Bloc — Turkic Peoples :: Joshua Project
    4. ↑ Rusiya Federativ Respublikası Statistika Komitəsi : 2002 – ci il siyahıya alması
    5. ↑ Ethnologue: Languages of the World : Tuva
    6. ↑ Russian Census 2010: Population by ethnicity (rus.)
    7. ↑ [ Оценки численности иранских азербайджанцев, приводимые в тех или иных источниках, могут различаться на порядок — от 15 до 30 млн. См., например: [1], Looklex Encyclopaedia, Iranian.com, «Ethnologue» Report for Azerbaijani Language, UNPO information on Southern Azerbaijan, Jamestown Foundation]

    Həmçinin bax

    Avqust 03, 2021
    Ən son məqalələr

    Dumanlı Təbriz (roman)

    Dumanlıq

    Dumatsxovi

    Dumort.

    Dumlupınar döyüşü

    Dumruq (Kəleybər)

    Dumtinxu

    Dunal

    Dunauyvaroş

    Dunauyvaroş Universiteti

    Ən çox oxunan

    Cəfərqulu ağa Bakıxanov

    Cəfərqulu xan

    Cəfərqulu xan Naxçıvanski

    Cəfərqulu xan Nəva

    Cəfərqulu xan Cavanşir

    türk, xalqları, etnolinqvistik, qrup, avrasiya, ərazisində, yaşayan, türkdilli, xalqlar, dünyada, türk, xalqlarının, sayı, milyondan, çoxdur, türk, sözünə, dəfə, bizans, mənbələrində, mənbə, göstərin, əsrin, orhon, yenisey, abidələrində, rast, gəlinir, qədim, . Turk xalqlari 1 Etnolinqvistik qrup 2 Avrasiya erazisinde yasayan turkdilli xalqlar Dunyada turk xalqlarinin sayi 280 milyondan coxdur 3 Turk sozune ilk defe Bizans menbelerinde Menbe gosterin ve VII esrin Orhon Yenisey abidelerinde rast gelinir Qedim Cin menbeleri turk tayfalarinin b e e II minillikde movcudlugu haqqinda melumat verir Turk Umumi sayiTexminen 200 270 milyonYasadigi erazilerTurkiye 80 milyonAzerbaycan 9 973 milyonCXR 21 milyonRusiya 15 milyonIran 36 milyonIraq 2 milyonSuriya 1 milyonQazaxistan 19 milyonTurkmenistan 5 milyonQirgizistan 5 milyonOzbekistan 31 milyonSKTR 0 2 milyonEfqanistan 4 milyonAlmaniya 3 milyonTacikistan Tacikistan 1 milyonABS ABS 1 milyonMonqolustan Monqolustan 0 1 milyonAvstraliya Avstraliya 0 06 milyonFransa Fransa 0 6 milyonMoldova Moldova 0 147 5 milyonKanada Kanada 0 02 milyonBoyuk Britaniya Boyuk Britaniya 0 05 milyonDiliTurk diliDiniCoxluq Islam Diger Tenqricilik Xristianliq Iudaizm Samanizm BuddizmXXI esrin evvellerinde turk xalqlarinin yasadiqlari eraziler Qazaxlar Yakutlar Turkmenler Uygurlar Turk xalqlarinin dinleri ferqlidir Boyuk bir hisse Islam dinine etiqad ederken cuvaslar ve qaqauzlar Xristian yakutlar dolqanlar ve xakaslar Samanizm karaimler ve qrimcaklar Iudaizm dinine inanir Turk xalqlarinin hazirda 7 musteqil dovleti vardir Azerbaycan Turkiye Ozbekistan Qazaxistan Turkmenistan Qirgizistan ve Simali Kipr Turk dunyasi olkelerinin hamisi demek olar ki coxmilletlidir Turkler Asiya qitesinde Efqanistanda efsarlar qizilbaslar ve s Iraqda turkmenler Suriyada esasen Turkiye ile serhedde Gurcustan ve Iranda Azerbaycan turkleri yasayirlar Avropa qitesinde ise turkler Bolqaristanda bolqar turkleri Ruminiyada qaqauz qipcaq Yunanistanda Ukraynada Krim tatarlari Litvada karaimler ve Rusiyada yasayirlar Musteqil turk dovletlerinden basqa Rusiya Federasiyasinin terkibinde Tataristan Basqirdistan Cuvasistan Saxa Yakutiya Tiva Xakasiya Kabarda Balkariya Qaracay Cerkez Altay Respublikalari ve Taymir Dolqan Nen milli mahali Cin Xalq Respublikasinin terkibinde Sintzyan Uygur Muxtar Rayonu Moldovanin terkibinde Qaqauziya Muxtar Respublikasi vardir Mundericat 1 Yeralti servetler 2 Turk medeniyyeti 3 Turk dilleri 4 Turklerde din anlayisi 5 Ehali 5 1 Musteqil dovlet qurumuna malik olanlar 5 2 Dovlet qurumuna malik olmayanlar 5 3 Ehali sixligi 5 4 Cins ve yas terkibi 6 Urbanizasiya 7 Iqtisadiyyat 7 1 Senaye 8 Xarici kecidler 9 Istinadlar 10 Hemcinin baxYeralti servetler RedakteGeoloji baximdan turk xalqlari Alp qirisiqligi zonasinda Turkiye Azerbaycan Cenubi Azerbaycan Turkmenistanin bir hissesi Simali Qafqaz turk qurumlari Merkezi Asiya ve Cenubi Sibirin feal seysmik zonasinda Ozbekistan Qirgizistan Qazaxistanin bir hissesi Xakasiya Altay Tiva Serqi Asiya mezozoy qirisiqligi zonasinda Saxa Yakutiya Serqi Avropa Tataristan Basqirdistan Cuvasiya Turan Ozbekistan Qazaxistan Turkmenistan Sibir ve Cin platformalarinda yerlesir Neft qaz yataqlarina gore Azerbaycan Ozbekistan Ferqane qaz Qazaxistan Tengiz ve Turqay neft Turkmenistan Ozbekistan Qazli ve Mubarekqaz Tataristan Elxon ve Basqirdistan secilir Turk dunyasinin esas das komur yataqlari Turkiyede Zonquldag Eregli Ozbekistanda boz komur Anqren ve Sarqun Qazaxistanda Qaraqanda Ekibastuz Tivada Ulufim Sintzyan Uygurda Bay komur ve Saxadadir Lena Demir filizi Turkiyede Qazaxistanda Kustunay Saxada Altayda Azerbaycanda Daskesen ve Xakasiyadadir Mis filizi Qazaxistanda Balxas Cezqazan sink Qazaxistan Ust Kamenqorsk Ozbekistanda Azerbaycanda xrom yataqlari ise Turkiyededir Polimetal filizleri Qazaxistanda Azerbaycanda Ozbekistanda Turkiyede Altayda qizil yataqlari Ozbekistanda Muruntau Qazaxistanda Azerbaycanda Altayda ve Saxadadir Almaz Saxada cixarilir Turk medeniyyeti RedakteDil umumiliyi el senetleri tarixi cografi mekan sifahi xalq edebiyyati Kitabi Dede Qorqud Koroglu dastani Alpamis Manas adet eneneler oxsar toponimler turk xalqlarini birlesdiren umumi oxsar xususiyyetlerdir Turklerin ana veteni Merkezi Asiya hesab olunur Tarixen turkler miqrasiya eden xalqlar olmuslar VII esrden baslayaraq uc istiqametde Simali Serqi Asiya Ural daglari ve Qerb terefe koc etmisler Ehalinin suretli artimi heyvandarliq ucun elverisli yerlerin axtarilmasi varislikle bagli hakimiyyetde olmayanlarin bos erazilerde yeni dovletler qurmasi Sato Tavqas ve s iqlim deyisiklikleri Boyuk hun kocu daha guclu dovletlerin tezyiqi altinda kocub getme Cin dovletinin guclenmesi ile Tyuku turk dovletinin iki yere parcalanmasi ve koc etmesi yeni olkelerin zebt edilmesi turk xalqlarinin genis erazilerde yayilmasina sebeb olmusdur XX esrde de mecburi miqrasiyalar krim tatarlari axiska turkleri azerbaycanlilar olmus ve son vaxtlar yuksek heyat seviyyesi axtarmaq meqsedile Avropaya ve Simali Amerikaya miqrasiyalar da movcuddur Turk dilleri RedakteTurk xalqlari Altay dil qrupuna mexsusdular Dil ve mense ferqine gore dord qola bolunurler Oguzlar Azerbaycan turkleri turkmanlar Xorasan turkleri Qasqaylar ve s kimi qollari vardir Anadolu turkleri qaqauzlar turkmenler axisqa turkleri krim tatarlari turkmanlar Xorasan turkleri ve s Uygurlar ozbekler hezaralar salarlar uygurlar tuvalar sorlar komasin tobollar baraba tatarlari culumlar ve s Qipcaqlar qazaxlar qaraqalpaqlar qumiqlar qirgizlar altaylar noqaylar ve s Bulqarlar tatarlar basqirdlar qaracaylilar qaraimler ve s Turklerde din anlayisi RedakteTurk xalqlarinin inanclarinda tanri esas yer tutar VII esrden etibaren Islam dinine inanc daha coxdur hazirda texminen 80 Indiki dovrde qeyri muselman yakutlar saman ve xristian cuvas ve qaqauzlar xristian karaim ve krimcaklardir yehudi dini Tarixin muxtelif merhelelerinde bezi turk dovletleri Avrasiyada genis eraziler tutmus Afrikanin simal hissesini feth etmisler Turk xalqlarinin bezileri musteqil dovlet qurmus bezileri mueyyen dovlet daxilinde muxtar qurumlar yaratmis bezileri ise hec bir ozunuidare huququna malik deyil ve muxtelif dovletlerin erazilerinde Asiyada Efqanistan Iran Iraq Suriya Avropada Bolqaristan Ruminiya Yunanistan Ukrayna Moldova Gurcustan Rusiya ve saire olkelerde yasayirlar Bele turk xalqlarina qumiqlar krim tatarlari qaracaylar sahsevenler turkmenler sibir tatarlari bolqar turkleri efsarlar ve saire aiddir Bu xalqlarin coxu gelme xalqlar icerisinde assimilyasiya olunmaqdadirlar Bunlardan basqa asagidaki xalqlari da elave edersek durumun ne yerde oldugu aciq sekilde gozler onune serilir RF da Sibirde yasayan ve ruslasmis turklerOb qedim adi Umer tatarlari tagabitler kalmaklar sagarlar oroslar caldonlar kulundinler kumuclar tugullar itiberler ve s Tur tatarlari kurlaklar qumruqlar ve s Verxoyon tatarlari cuvanlar anadurlar ve s RSF nin Serqi Avropa duzenliyinde ruslasmis Turk xalqlari sayanlar cukanlar kara muslar ve s Ehali RedakteTurklerin umumi sayi musteqil turk dovletlerinde 170 milyondan coxdur 50 milyon nefere yaxini ise Rusiya ve Cin erazisinde yasayir 80 milyondan cox turk ise dunyanin muxtelif olkelerinde meskunlasmisdir Turk dunyasinda tebii artimin orta gostericisi 2 e yaxindir Musteqil dovlet qurumuna malik olanlar Redakte Bayraq Olke Qurulus Ehali Erazi Paytaxt Resmi dil Pul vahidi Turklerin faiz gostericisi Yasayan turkler mln Azerbaycan Azerbaycan 1991 10 100 000 86 600 Baki Azerbaycan dili Azerbaycan manati 92 3 9 3 Qazaxistan Qazaxistan 1991 18 014 200 2 274 900 Astana Qazax dili Qazaxistan tengesi 73 8 13 1 Qirgizistan Qirgizistan 1991 6 586 600 199 900 Biskek Qirgiz dili Qirgizistan somu 80 6 4 4 SKTR Simali Kipr turk respublikasi 1983 286 257 3 355 Lefkosa Turk dili Turk liresi 99 0 3 Ozbekistan Ozbekistan 1991 33 570 609 447 400 Daskend Ozbek dili Ozbekistan somu 87 25 7 Turkiye Turkiye 1923 83 154 997 783 562 Ankara Turk dili Turk liresi 89 5 67 5 Turkmenistan Turkmenistan 1991 5 450 000 491 210 Asqabad Turkmen dili Turkmenistan manati 90 4 9Dovlet qurumuna malik olmayanlar Redakte Axisqa turkleri 500 min Sari uygurlar 20 719 neferden cox Urum Qipcaqlar 106 768 neferden cox Altaylilar 67 239 neferden cox Xorasan turkleri 830 min Balkarlar 108 426 neferden cox Basqirdlar 1 705 053 neferden cox Culumlar 1 min Cuvaslar 1 8 milyon Krim tatarlari 500 min Dolqanlar 10 min Qaqauzlar 300 min Qaracaylilar 300 min Qeraimler 50 min Qaraqalpaqlar 550 min Xakaslar 90 min Krimcaqlar 1 5 min Qumuqlar 500 min Noqaylar 110 min Qasqaylar 1 757 milyon Salar 125 min Tatarlar 6 755 000 Naqaybaklar 9 600 Sibir Tatarlari 9 611 4 Turkmanlar 3 milyon Kipr turkleri 750 000 1 000 000 Qerbi Frakiya turkleri 150 000 Tuvinler 264 400 5 Uygurlar 11 000 000 Celqanlar 1 700 Kumandilar 2900 Telengitler 3 712 6 Teleutlar 3 000 Guney Azerbaycan turkleri 35 40 milyon 7 Ehali sixligi Redakte Ehalisinin orta sixligina gore dovlet ve qurumlar bir birinden ferqlenir Azerbaycan ve Turkiyede orta sixliq her km2 de 85 105 nefer Simali Kipr ve Ozbekistanda 55 60 nefer Cuvas Kabarda Balkariya ve Tataristan respublikalarinda 60 70 neferdir Diger dovlet ve qurumlarda ise ehalinin sixligi her km2 de 30 neferden azdir Cins ve yas terkibi Redakte Ehalinin cins terkibindeki oxsarliq azerbaycanlilar tatarlar ve cuvaslar istisna olmaqla butun turk xalqlarinda eynidir kisiler coxdur Turk dunyasi ehalisi arasinda 16 65 yas heddinde olanlar ustunluk teskil edir 65 yasdan yuxari olanlar yalniz 10 15 teskil edir Urbanizasiya RedakteTurk dovletleri icinde urbanizasiyanin seviyyesine gore Turkiye birincidir Iqtisadiyyat RedakteUrbanizasiya seviyyesine gore Azerbaycan Qazaxistan Turkiye secilir Qurumlardan ise demek olar ki hamisinda Altay ve Tiva istisna olmaqla seher ehalisi coxluq teskil edir Turkiye Azerbaycan Qazaxistan Tataristan ve Basqirdistan kimi respublikalarda milli gelirin yaridan coxunu coxsaheli inkisaf etmis senaye verir Bir cox respublikalarda Ozbekistan Turkmenistan Qirgizistan Saxa Altay kimi respublikalarda senaye ile yanasi kend teserrufati da iqtisadiyyatin esasini teskil edir Butovlukde turk dunyasi olkelerinde senayenin en baslica saheleri olan energetika masinqayirma metallurgiya kimya senayesi xeyli inkisaf edib Senaye Redakte Neft qaz hasilatina gore Azerbaycan Tataristan Basqirdistan Qazaxistan Turkmenistan Ozbekistan das komur cixarilmasinda ise Turkiye Qazaxistan Altay Saxa dunyada meshurdur Bu olkelerde enerjiye telebat demek olar ki tam odenilir Umumiyyetle turk dovletleri icerisinde enerji qitligi ceken olke yoxdur Metallurgiya senayesinde Turkiye Qazaxistan Qirgizistan Azerbaycan ve Ozbekistan ferqlenir Turk dunyasinda masinqayirma sahesi birinci novbede kend teserrufati neft ve qaz dag meden ve yungul senaye sahelerinin ehtiyacini odemeye yoneldilmisdir Turkiye Qazaxistan ve Ozbekistanda kend teserrufati masinlari traktorlar kombaynlar ve becerme aletleri istehsali daha cox inkisaf etmisdir Turkiye Tataristan Qirgizistan ve Qazaxistanda avtomobiller Ozbekistanda ve Tataristanda teyyare istehsal olunur Dezgahqayirma ve cihazqayirma o cumleden energetika masinqayirmasi Turkiye Azerbaycan ve Qazaxistanda inkisaf etdirilir Xarici kecidler RedakteEthnologue Languages of the World Altaic Turkic altajskoe yazykoznanie Orientaal s links to Turkic languages Iran daki Turkler Video Aydin Medetoglu Qasimli Turkler tarixi ocerkler Baki 2012 Istinadlar Redakte Qurbanov Ramin 2011 Turk xalqlarinin tarixi II hisse PDF Baki Iqtisad Universiteti B Golden Peter 1992 An Introduction to the History of the Turkic Peoples Ethnogenesis and State formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East Wiesbaden Otto Harrassowitz Affinity Bloc Turkic Peoples Joshua Project Rusiya Federativ Respublikasi Statistika Komitesi 2002 ci il siyahiya almasi Ethnologue Languages of the World Tuva Russian Census 2010 Population by ethnicity rus Ocenki chislennosti iranskih azerbajdzhancev privodimye v teh ili inyh istochnikah mogut razlichatsya na poryadok ot 15 do 30 mln Sm naprimer 1 Looklex Encyclopaedia Iranian com Ethnologue Report for Azerbaijani Language UNPO information on Southern Azerbaijan Jamestown Foundation Hemcinin bax RedakteTurk dilleri Turkologiya Turk dunyasiMenbe https az wikipedia org w index php title Turk xalqlari amp oldid 6050356, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

    ne axtarsan burda

    en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

    Related posts:

    1. 2-ci sinif azərbaycan dili kitabi pdf
    2. Azərbaycan şerinin poetikası
    3. Eli qehremanov azerbaycadan biblioqrafiyanin tarixi
    4. Texnologiya fənni