Turk xalqlarin abideleri

“İçi aşsız, dışı giyimsiz, zayıf çaresiz millet üzerine oturdum (tahta çıktım). Küçük kardeşim Kül Tigin ile sözleştik: Babamızın, amcamızın kazandığı milletin adı sanı yok olmasın diye Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Küçüğüm Kül Tigin ve iki şad ile ölürcesine çalıştım.”

10 Maddede Orhun Abideleri’nin Özellikleri

Orhun Abideleri; Göktürk Yazıtları, Orhun Yazıtları veya Orhun Kitabeleri olarak da bilinir. Türk tarihinde büyük bir öneme sahip olan bu anıt eserler günümüzde Moğolistan sınırları içerisinde yer almaktadır. Detayları gelin hep birlikte inceleyelim.

1) II.Göktürk (Kutluk) Devleti’ne aittirler.

II.Göktürk Devleti, 50 yıllık bir Çin esaretinin ardından Kutluk İlteriş Kağan’ın başlattığı isyanla beraber 682 yılında kurulmuştur. En önemli hükümdarları; Kutluk İlteriş Kağan, Kapgan Kağan ve Bilge Kağan’dır.

2) Toplamda 6 anıttan oluşur fakat en önemlileri; Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilenlerdir.

716 yılında tahta çıkan Bilge Kağan, devleti kardeşi Kültigin ile birlikte yönetmiş ve onların vezirliğini de Tonyukuk üstlenmiştir. Tonyukuk Abidesi’nde; Türklerin Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, bağımsızlık savaşı ve Tonyukuk’un faaliyetleri anlatılır. Bu abideyi 716 yılında Tonyukuk bizzat kendisi yaptırmış ve kendisi yazmıştır. Bu nedenle ilk Türk tarih yazarı olarak kabul edilir.

Kültigin Abidesi, bir kaplumbağa heykeli üzerine açılan oyuk üzerine oturtulmuştur. Burada Türk-Çin ilişkilerinden bahsedilerek Türk İmparatorluğu ve Kültigin methedilir. Abide; Kültigin’in erken ölümü üzerine çok üzülen kardeşi Bilge Kağan tarafından 732 yılında yaptırılmış, yeğeni Yollug Tigin eliyle yazılmıştır.

Bilge Kağan Abidesi’nde ise devletin nasıl büyüdüğü, Kültigin’in ölümünden sonraki olaylar ve gelecek nesillere öğütler yer alır. Bilge Kağan’ın vefatından bir yıl sonra oğlu Tengri Kağan’ın isteğiyle yaptırılmış, yine yeğeni Yollug Tigin tarafından yazılmıştır (735).

3) Türk tarihinin bilinen ilk yazılı eserleridir.

Orhun Abideleri’nden önce dikilen, Yenisey Kırgızları’na ait yazıtlar da bulunmuştur. Ancak bunlar çoğunlukla mezar taşlarından ve birkaç satırlık ilkel yazılardan ibaret olduğu için pek kayda değer görülmemiştir. İçerikleri Orhun Abideleri kadar zengin değildir.

4) Siyasetname özelliği taşır ve öğüt verirler.

“Çin halkının tatlı sözlerine ve yumuşak ipekli kumaşlarına kanıp ey Türk halkı çok sayıda öldün! Ey Türk halkı öleceksin… Türk Oğuz beyleri, millet işitin! Üstten gök basmasa alttan yer delinmese Türk milleti, ilini töreni kim bozabilir?”

5) “Türk” adının geçtiği ilk metinlerdir.

Çin kaynaklarında Türkler’den “Tukue” şeklinde söz edilmiştir. “Türk” kelimesinin yer aldığı ilk belge ise Orhun Abideleri olarak bilinmektedir.

6) Orhun alfabesiyle yazılmışlardır.

Kültigin ve Bilge Kağan abidelerinin batı cephelerinde Çince kitabe bulunur. Diğer 3 cepheleri ise Orhun alfabesiyle Türkçe olarak yazılmıştır. Hitabet sanatının oldukça güzel kullanıldığı bu eserler, üslup bakımından da son derece zengindir. Öylesine yan yana getirilmiş kelimeler değil içli ve olgun satırlar neşredilmiştir. Cümleler yukarıdan aşağıya doğru okunur.

7) Türk milliyetçiliğinin temel kitabı olarak kabul edilirler.

“Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş, düzenleyivermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş.“

8) Sosyal devlet anlayışı hakimdir.

“İçi aşsız, dışı giyimsiz, zayıf çaresiz millet üzerine oturdum (tahta çıktım). Küçük kardeşim Kül Tigin ile sözleştik: Babamızın, amcamızın kazandığı milletin adı sanı yok olmasın diye Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Küçüğüm Kül Tigin ve iki şad ile ölürcesine çalıştım.”

9) Abidelerle ilgili ilk bilgileri Cüveyni vermiştir.

13.yüzyılda yaşamış olan İlhanlı Devleti tarihçisi Cüveyni, “Tarih-i Cihangüşa” adlı eserinde Orhun Abideleri’nden bahsetmiştir.

10) Abideleri ilk okuyan kişi Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen’dır.

1889 yılında Rus tarihçi Yardintsev tarafından bulunan abideler, 4 yıl boyunca çözülememiştir. Ancak 1893 yılına gelindiğinde Vilhelm Thomsen Orhun alfabesini çözerek okumayı başarmıştır. İlk okuduğu kelimeler “Tengri” ve “Türk”tür. 1895 yılında ise başka bir bilim adamı Wilhelm Radloff, abidelerin tamamını okumaya muvaffak olmuş ve dönemin padişahı sultan II.Abdülhamid tarafından mecidiye nişanı ile ödüllendirilmiştir.

Kaynak: 1,2, Muharrem Ergin, Orhun Abideleri

Yorumlar (0)

Bu gönderi için henüz bir yorum yapılmamış.

Türk xalqları

Türk xalqları [1] — Etnolinqvistik qrup; [2] Avrasiya ərazisində yaşayan türkdilli xalqlar. Dünyada türk xalqlarının sayı 280 milyondan çoxdur. [3] “Türk” sözünə ilk dəfə Bizans mənbələrində [Mənbə göstərin] və VII əsrin “Orhon-Yenisey” abidələrində rast gəlinir. Qədim Çin mənbələri türk tayfalarının b.e.ə II minillikdə mövcudluğu haqqında məlumat verir.

Çoxluq: İslam.Digər: Tenqriçilik, Xristianlıq, İudaizm, Şamanizm, Buddizm

XXI əsrin əvvəllərində türk xalqlarının yaşadıqları ərazilər

Türk xalqlarının dinləri fərqlidir. Böyük bir hissə İslam dininə etiqad edərkən, çuvaşlar və qaqauzlar – Xristian, yakutlar, dolqanlar və xakaslar – Şamanizm, karaimlər və qrımçaklar – İudaizm dininə inanır. Türk xalqlarının hazırda 7 müstəqil dövləti vardır.(Azərbaycan, Türkiyə, Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Qırğızıstan və Şimali Kipr). Türk dünyası ölkələrinin hamısı, demək olar ki, çoxmillətlidir. Türklər Asiya qitəsində Əfqanıstanda (əfşarlar,qızılbaşlar və s.), İraqda (türkmənlər), Suriyada (əsasən Türkiyə ilə sərhəddə), Gürcüstan və İranda (Azərbaycan türkləri) yaşayırlar. Avropa qitəsində isə türklər Bolqaristanda (bolqar türkləri),Ruminiyada (qaqauz- qıpçaq), Yunanıstanda, Ukraynada (Krım tatarları), Litvada (karaimlər) və Rusiyada yaşayırlar.

Müstəqil türk dövlətlərindən başqa, Rusiya Federasiyasının tərkibində Tatarıstan, Başqırdıstan, Çuvaşıstan, Saxa (Yakutiya), Tıva, Xakasiya, Kabarda-Balkariya, Qaraçay-Çərkəz, Altay Respublikaları və Taymır (Dolqan-Nen) milli mahalı, Çin Xalq Respublikasının tərkibində Sintzyan-Uyğur Muxtar Rayonu, Moldovanın tərkibində Qaqauziya Muxtar Respublikası vardır.

Mündəricat

• 1 Yeraltı sərvətlər
• 2 Türk mədəniyyəti
• 3 Türk dilləri
• 4 Türklərdə din anlayışı
• 5 Əhali
  • 5.1 Müstəqil dövlət qurumuna malik olanlar
  • 5.2 Dövlət qurumuna malik olmayanlar
  • 5.3 Əhali sıxlığı
  • 5.4 Cins və yaş tərkibi
  • 7.1 Sənaye

  Yeraltı sərvətlər

  Geoloji baxımdan türk xalqları Alp qırışıqlığı zonasında (Türkiyə, Azərbaycan, Cənubi Azərbaycan, Türkmənistanın bir hissəsi, Şimali Qafqaz, türk qurumları), Mərkəzi Asiya və Cənubi Sibirin fəal seysmik zonasında (Özbəkistan, Qırğızıstan, Qazaxıstanın bir hissəsi, Xakasiya, Altay, Tıva), Şərqi Asiya mezozoy qırışıqlığı zonasında (Saxa-Yakutiya), Şərqi Avropa (Tatarıstan, Başqırdıstan, Çuvaşiya), Turan (Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan), Sibir və Çin platformalarında yerləşir.

  Neft-qaz yataqlarına görə Azərbaycan, Özbəkistan (Fərqanə-qaz), Qazaxıstan (Tengiz və Turqay-neft), Türkmənistan, Özbəkistan (Qazlı və Mübarəkqaz), Tatarıstan (Elxon) və Başqırdıstan seçilir.Türk dünyasının əsas daş kömür yataqları Türkiyədə (Zonquldağ-Ereğli), Özbəkistanda (boz kömür-Anqren və Sarqun), Qazaxıstanda (Qaraqanda, Ekibastuz), Tıvada (Ulufim), Sintzyan-Uyğurda (Bay kömür) və Saxadadır (Lena).Dəmir filizi Türkiyədə, Qazaxıstanda (Kustunay), Saxada, Altayda, Azərbaycanda (Daşkəsən) və Xakasiyadadır.

  Mis filizi Qazaxıstanda (Balxaş, Cezqazan), sink Qazaxıstan (Ust Kamenqorsk), Özbəkistanda, Azərbaycanda, xrom yataqları isə Türkiyədədir. Polimetal filizləri Qazaxıstanda, Azərbaycanda, Özbəkistanda, Türkiyədə, Altayda, qızıl yataqları Özbəkistanda (Muruntau), Qazaxıstanda, Azərbaycanda,Altayda və Saxadadır. Almaz Saxada çıxarılır.

  Türk mədəniyyəti

  Dil ümumiliyi, el sənətləri, tarixi–coğrafi məkan, şifahi xalq ədəbiyyatı (“Kitabi Dədə Qorqud”, “Koroğlu dastanı”, “Alpamış”, “Manas”), adət-ənənələr, oxşar toponimlər türk xalqlarını birləşdirən ümumi oxşar xüsusiyyətlərdir. Türklərin ana vətəni Mərkəzi Asiya hesab olunur. Tarixən türklər miqrasiya edən xalqlar olmuşlar. VII əsrdən başlayaraq üç istiqamətdə — Şimali-Şərqi Asiya,Ural dağları və Qərb tərəfə köç etmişlər.

  Əhalinin sürətli artımı, heyvandarlıq üçün əlverişli yerlərin axtarılması, varisliklə bağlı hakimiyyətdə olmayanların boş ərazilərdə yeni dövlətlər qurması (Şato, Tavqas və s.), iqlim dəyişiklikləri (Böyük hun köçü), daha güclü dövlətlərin təzyiqi altında köçüb getmə (Çin dövlətinin güclənməsi ilə “Tyuku” (türk) dövlətinin iki yerə parçalanması və köç etməsi), yeni ölkələrin zəbt edilməsi türk xalqlarının geniş ərazilərdə yayılmasına səbəb olmuşdur. XX əsrdə də məcburi miqrasiyalar (krım tatarları, axıska türkləri, azərbaycanlılar) olmuş və son vaxtlar yüksək həyat səviyyəsi axtarmaq məqsədilə Avropaya və Şimali Amerikaya miqrasiyalar da mövcuddur.

  Türk dilləri

  Türk xalqları Altay dil qrupuna məxsusdular. Dil və mənşə fərqinə görə dörd qola bölünürlər:

  1. Oğuzlar – Azərbaycan türkləri (türkmanlar, Xorasan türkləri, Qaşqaylar və s. kimi qolları vardır ), Anadolu türkləri, qaqauzlar, türkmənlər, axısqa türkləri, krım tatarları, türkmanlar, Xorasan türkləri və s.
  2. Uyğurlar – özbəklər, həzaralar, salarlar, uyğurlar, tuvalar, şorlar, komasin-tobollar, baraba tatarları, çulumlar və s.
  3. Qıpçaqlar – qazaxlar, qaraqalpaqlar, qumıqlar, qırğızlar, altaylar, noqaylar və s.
  4. Bulqarlar – tatarlar, başqırdlar, qaraçaylılar, qaraimlər və s.

  Türklərdə din anlayışı

  Türk xalqlarının inanclarında tanrı əsas yer tutar. VII əsrdən etibarən İslam dininə inanc daha çoxdur (hazırda təxminən 80%). İndiki dövrdə qeyri müsəlman yakutlar (şaman və xristian), cuvaş və qaqauzlar (xristian), karaim və krımçaklardır (yəhudi dini). Tarixin müxtəlif mərhələlərində bəzi türk dövlətləri Avrasiyada geniş ərazilər tutmuş, Afrikanın şimal hissəsini fəth etmişlər. Türk xalqlarının bəziləri müstəqil dövlət qurmuş, bəziləri müəyyən dövlət daxilində muxtar qürumlar yaratmış, bəziləri isə heç bir özünüidarə hüququna malik deyil və müxtəlif dövlətlərin ərazilərində, Asiyada Əfqanıstan, İran, İraq, Suriya, Avropada Bolqarıstan, Rumıniya, Yunanıstan, Ukrayna, Moldova, Gürcüstan, Rusiya və sairə ölkələrdə yaşayırlar. Belə türk xalqlarına qumıqlar, krım tatarları, qaraçaylar, şahsevənlər, türkmənlər, sibir tatarları, bolqar türkləri, əfşarlar və sairə aiddir. Bu xalqların çoxu gəlmə xalqlar içərisində assimilyasiya olunmaqdadırlar.Bunlardan başqa aşağıdakı xalqları da əlavə edərsək durumun nə yerdə olduğu açıq şəkildə gözlər önünə sərilir.

  RF-da,Sibirdə yaşayan və ruslaşmış türklər

  Ob (qədim adı Ümer) tatarları(tağabitlər,kalmaklar,şağarlar,oroslar,çaldonlar,kulundinlər,kumuçlar,tuğullar,itiberlər və s)

  Tur tatarları(kurlaklar,qumruqlar və s)

  Verxoyon tatarları(çuvanlar,anadurlar və s)

  RŞF-nın Şərqi Avropa düzənliyində ruslaşmış Türk xalqları(sayanlar,çukanlar,kara muşlar, və s)

  Türklərin ümumi sayı müstəqil türk dövlətlərində 170 milyondan çoxdur. 50 milyon nəfərə yaxını isə Rusiya və Çin ərazisində yaşayır.80 milyondan çox türk isə dünyanın müxtəlif ölkələrində məskunlaşmışdır.Türk dünyasında təbii artımın orta göstəricisi 2%-ə yaxındır.

  Müstəqil dövlət qurumuna malik olanlar

  Dövlət qurumuna malik olmayanlar

  • Axısqa türkləri – 500 min
  • Sarı uyğurlar – 20,719 nəfərdən çox.
  • Urum-Qıpçaqlar – 106,768 nəfərdən çox.
  • Altaylılar – 67,239 nəfərdən çox.
  • Xorasan türkləri – 830 min
  • Balkarlar – 108,426 nəfərdən çox.
  • Başqırdlar – 1.705.053 nəfərdən çox.
  • Çulumlar – 1 min
  • Çuvaşlar – 1.8 milyon
  • Krım tatarları – 500 min
  • Dolqanlar – 10 min
  • Qaqauzlar – 300 min
  • Qaraçaylılar – 300 min
  • Qəraimlər – 50 min
  • Qaraqalpaqlar – 550 min
  • Xakaslar – 90 min
  • Krımçaqlar – 1.5 min
  • Qumuqlar – 500 min
  • Noqaylar – 110 min
  • Qaşqaylar – 1.757 milyon
  • Salar – 125 min
  • Tatarlar – 6.755.000
  • Naqaybaklar – 9.600
  • Sibir Tatarları – 9.611[4]
  • Türkmanlar – 3 milyon
  • Kipr türkləri – 750.000-1.000.000
  • Qərbi Frakiya türkləri – 150.000
  • Tuvinlər – 264,400[5]
  • Uyğurlar – 11 000 000
  • Çelqanlar – 1,700
  • Kumandılar – 2900
  • Telengitlər – 3,712[6]
  • Teleutlar – 3 000
  • Güney Azərbaycan türkləri – 35-40 milyon[7]

  Əhali sıxlığı

  Əhalisinin orta sıxlığına görə dövlət və qurumlar bir-birindən fərqlənir.Azərbaycan və Türkiyədə orta sıxlıq hər km 2 -də 85–105 nəfər, Şimali Kipr və Özbəkistanda 55–60 nəfər, Çuvaş, Kabarda-Balkariya və Tatarıstan respublikalarında 60–70 nəfərdir.Digər dövlət və qurumlarda isə əhalinin sıxlığı hər km 2 -də 30 nəfərdən azdır.

  Cins və yaş tərkibi

  Əhalinin cins tərkibindəki oxşarlıq azərbaycanlılar, tatarlar və çuvaşlar istisna olmaqla bütün türk xalqlarında eynidir(kişilər çoxdur). Türk dünyası əhalisi arasında 16–65 yaş həddində olanlar üstünlük təşkil edir. 65 yaşdan yuxarı olanlar yalnız 10–15% təşkil edir.

  Urbanizasiya

  Türk dövlətləri içində urbanizasiyanın səviyyəsinə görə Türkiyə birincidir.

  İqtisadiyyat

  Urbanizasiya səviyyəsinə görə Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkiyə seçilir.Qurumlardan isə demək olar ki, hamısında (Altay və Tıva istisna olmaqla) şəhər əhalisi çoxluq təşkil edir. Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Tatarıstan və Başqırdıstan kimi respublikalarda milli gəlirin yarıdan çoxunu çoxsahəli inkişaf etmiş sənaye verir.Bir çox respublikalarda- Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Saxa, Altay kimi respublikalarda sənaye ilə yanaşı, kənd təsərrüfatı da iqtisadiyyatın əsasını təşkil edir. Bütövlükdə türk dünyası ölkələrində sənayenin ən başlıca sahələri olan energetika, maşınqayırma, metallurgiya, kimya sənayesi,xeyli inkişaf edib.

  Sənaye

  Neft-qaz hasilatına görə Azərbaycan, Tatarıstan, Başqırdıstan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan; daş kömür çıxarılmasında isə Türkiyə, Qazaxıstan, Altay, Saxa dünyada məşhurdur.Bu ölkələrdə enerjiyə tələbat demək olar ki, tam ödənilir.Ümumiyyətlə, türk dövlətləri içərisində enerji qıtlığı çəkən ölkə yoxdur. Metallurgiya sənayesində Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Azərbaycan və Özbəkistan fərqlənir. Türk dünyasında maşınqayırma sahəsi birinci növbədə kənd təsərrüfatı, neft və qaz, dağ-mədən və yüngül sənaye sahələrinin ehtiyacını ödəməyə yönəldilmişdir.Türkiyə, Qazaxıstan və Özbəkistanda kənd təsərrüfatı maşınları- traktorlar, kombaynlar və becərmə alətləri istehsalı daha çox inkişaf etmişdir. Türkiyə, Tatarıstan, Qırğızıstan və Qazaxıstanda avtomobillər, Özbəkistanda və Tatarıstanda təyyarə istehsal olunur. Dəzgahqayırma və cihazqayırma, o cümlədən energetika maşınqayırması Türkiyə, Azərbaycan və Qazaxıstanda inkişaf etdirilir.

  Xarici keçidlər

  • Ethnologue: Languages of the World : Altaic, Turkic
  • алтайское языкознание
  • Orientaal’s links to Turkic languages
  • İran’daki Türklər – Video
  • Aydın Mədətoğlu Qasımlı. Türklər (tarixi oçerklər). Bakı, 2012.

  İstinadlar

  1. ↑ Qurbanov, Ramin (2011). Türk xalqlarının tarixi II hissə (PDF) . Bakı: İqtisad Universiteti.
  2. ↑ B. Golden, Peter (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
  3. ↑ Affinity Bloc — Turkic Peoples :: Joshua Project
  4. ↑ Rusiya Federativ Respublikası Statistika Komitəsi : 2002 – ci il siyahıya alması
  5. ↑ Ethnologue: Languages of the World : Tuva
  6. ↑ Russian Census 2010: Population by ethnicity (rus.)
  7. ↑ [ Оценки численности иранских азербайджанцев, приводимые в тех или иных источниках, могут различаться на порядок — от 15 до 30 млн. См., например: [1], Looklex Encyclopaedia, Iranian.com, «Ethnologue» Report for Azerbaijani Language, UNPO information on Southern Azerbaijan, Jamestown Foundation]

  Həmçinin bax

  Avqust 13, 2021
  Ən son məqalələr

  Emu (cins)

  Emulyator

  Emalatxanada səhər yeməyi (tablo)

  Emalın məhsuldarlığı

  Emansipasiya

  Emanuela Zançi

  Emba çayı

  Embarqo

  Embassy Suites by Hilton

  Embawood

  Ən çox oxunan

  Mürvət Kərimov

  Mürvət Şərifov

  Mürşüd Məmmədov

  Mürşüd Məmmədov (həkim)

  Mürşüd Məmmədli

  türk, xalqları, etnolinqvistik, qrup, avrasiya, ərazisində, yaşayan, türkdilli, xalqlar, dünyada, türk, xalqlarının, sayı, milyondan, çoxdur, türk, sözünə, dəfə, bizans, mənbələrində, mənbə, göstərin, əsrin, orhon, yenisey, abidələrində, rast, gəlinir, qədim, . Turk xalqlari 1 Etnolinqvistik qrup 2 Avrasiya erazisinde yasayan turkdilli xalqlar Dunyada turk xalqlarinin sayi 280 milyondan coxdur 3 Turk sozune ilk defe Bizans menbelerinde Menbe gosterin ve VII esrin Orhon Yenisey abidelerinde rast gelinir Qedim Cin menbeleri turk tayfalarinin b e e II minillikde movcudlugu haqqinda melumat verir Turk Umumi sayiTexminen 200 270 milyonYasadigi erazilerTurkiye 80 milyonAzerbaycan 9 973 milyonCXR 21 milyonRusiya 15 milyonIran 36 milyonIraq 2 milyonSuriya 1 milyonQazaxistan 19 milyonTurkmenistan 5 milyonQirgizistan 5 milyonOzbekistan 31 milyonSKTR 0 2 milyonEfqanistan 4 milyonAlmaniya 3 milyonTacikistan Tacikistan 1 milyonABS ABS 1 milyonMonqolustan Monqolustan 0 1 milyonAvstraliya Avstraliya 0 06 milyonFransa Fransa 0 6 milyonMoldova Moldova 0 147 5 milyonKanada Kanada 0 02 milyonBoyuk Britaniya Boyuk Britaniya 0 05 milyonDiliTurk diliDiniCoxluq Islam Diger Tenqricilik Xristianliq Iudaizm Samanizm BuddizmXXI esrin evvellerinde turk xalqlarinin yasadiqlari eraziler Qazaxlar Yakutlar Turkmenler Uygurlar Turk xalqlarinin dinleri ferqlidir Boyuk bir hisse Islam dinine etiqad ederken cuvaslar ve qaqauzlar Xristian yakutlar dolqanlar ve xakaslar Samanizm karaimler ve qrimcaklar Iudaizm dinine inanir Turk xalqlarinin hazirda 7 musteqil dovleti vardir Azerbaycan Turkiye Ozbekistan Qazaxistan Turkmenistan Qirgizistan ve Simali Kipr Turk dunyasi olkelerinin hamisi demek olar ki coxmilletlidir Turkler Asiya qitesinde Efqanistanda efsarlar qizilbaslar ve s Iraqda turkmenler Suriyada esasen Turkiye ile serhedde Gurcustan ve Iranda Azerbaycan turkleri yasayirlar Avropa qitesinde ise turkler Bolqaristanda bolqar turkleri Ruminiyada qaqauz qipcaq Yunanistanda Ukraynada Krim tatarlari Litvada karaimler ve Rusiyada yasayirlar Musteqil turk dovletlerinden basqa Rusiya Federasiyasinin terkibinde Tataristan Basqirdistan Cuvasistan Saxa Yakutiya Tiva Xakasiya Kabarda Balkariya Qaracay Cerkez Altay Respublikalari ve Taymir Dolqan Nen milli mahali Cin Xalq Respublikasinin terkibinde Sintzyan Uygur Muxtar Rayonu Moldovanin terkibinde Qaqauziya Muxtar Respublikasi vardir Mundericat 1 Yeralti servetler 2 Turk medeniyyeti 3 Turk dilleri 4 Turklerde din anlayisi 5 Ehali 5 1 Musteqil dovlet qurumuna malik olanlar 5 2 Dovlet qurumuna malik olmayanlar 5 3 Ehali sixligi 5 4 Cins ve yas terkibi 6 Urbanizasiya 7 Iqtisadiyyat 7 1 Senaye 8 Xarici kecidler 9 Istinadlar 10 Hemcinin baxYeralti servetler RedakteGeoloji baximdan turk xalqlari Alp qirisiqligi zonasinda Turkiye Azerbaycan Cenubi Azerbaycan Turkmenistanin bir hissesi Simali Qafqaz turk qurumlari Merkezi Asiya ve Cenubi Sibirin feal seysmik zonasinda Ozbekistan Qirgizistan Qazaxistanin bir hissesi Xakasiya Altay Tiva Serqi Asiya mezozoy qirisiqligi zonasinda Saxa Yakutiya Serqi Avropa Tataristan Basqirdistan Cuvasiya Turan Ozbekistan Qazaxistan Turkmenistan Sibir ve Cin platformalarinda yerlesir Neft qaz yataqlarina gore Azerbaycan Ozbekistan Ferqane qaz Qazaxistan Tengiz ve Turqay neft Turkmenistan Ozbekistan Qazli ve Mubarekqaz Tataristan Elxon ve Basqirdistan secilir Turk dunyasinin esas das komur yataqlari Turkiyede Zonquldag Eregli Ozbekistanda boz komur Anqren ve Sarqun Qazaxistanda Qaraqanda Ekibastuz Tivada Ulufim Sintzyan Uygurda Bay komur ve Saxadadir Lena Demir filizi Turkiyede Qazaxistanda Kustunay Saxada Altayda Azerbaycanda Daskesen ve Xakasiyadadir Mis filizi Qazaxistanda Balxas Cezqazan sink Qazaxistan Ust Kamenqorsk Ozbekistanda Azerbaycanda xrom yataqlari ise Turkiyededir Polimetal filizleri Qazaxistanda Azerbaycanda Ozbekistanda Turkiyede Altayda qizil yataqlari Ozbekistanda Muruntau Qazaxistanda Azerbaycanda Altayda ve Saxadadir Almaz Saxada cixarilir Turk medeniyyeti RedakteDil umumiliyi el senetleri tarixi cografi mekan sifahi xalq edebiyyati Kitabi Dede Qorqud Koroglu dastani Alpamis Manas adet eneneler oxsar toponimler turk xalqlarini birlesdiren umumi oxsar xususiyyetlerdir Turklerin ana veteni Merkezi Asiya hesab olunur Tarixen turkler miqrasiya eden xalqlar olmuslar VII esrden baslayaraq uc istiqametde Simali Serqi Asiya Ural daglari ve Qerb terefe koc etmisler Ehalinin suretli artimi heyvandarliq ucun elverisli yerlerin axtarilmasi varislikle bagli hakimiyyetde olmayanlarin bos erazilerde yeni dovletler qurmasi Sato Tavqas ve s iqlim deyisiklikleri Boyuk hun kocu daha guclu dovletlerin tezyiqi altinda kocub getme Cin dovletinin guclenmesi ile Tyuku turk dovletinin iki yere parcalanmasi ve koc etmesi yeni olkelerin zebt edilmesi turk xalqlarinin genis erazilerde yayilmasina sebeb olmusdur XX esrde de mecburi miqrasiyalar krim tatarlari axiska turkleri azerbaycanlilar olmus ve son vaxtlar yuksek heyat seviyyesi axtarmaq meqsedile Avropaya ve Simali Amerikaya miqrasiyalar da movcuddur Turk dilleri RedakteTurk xalqlari Altay dil qrupuna mexsusdular Dil ve mense ferqine gore dord qola bolunurler Oguzlar Azerbaycan turkleri turkmanlar Xorasan turkleri Qasqaylar ve s kimi qollari vardir Anadolu turkleri qaqauzlar turkmenler axisqa turkleri krim tatarlari turkmanlar Xorasan turkleri ve s Uygurlar ozbekler hezaralar salarlar uygurlar tuvalar sorlar komasin tobollar baraba tatarlari culumlar ve s Qipcaqlar qazaxlar qaraqalpaqlar qumiqlar qirgizlar altaylar noqaylar ve s Bulqarlar tatarlar basqirdlar qaracaylilar qaraimler ve s Turklerde din anlayisi RedakteTurk xalqlarinin inanclarinda tanri esas yer tutar VII esrden etibaren Islam dinine inanc daha coxdur hazirda texminen 80 Indiki dovrde qeyri muselman yakutlar saman ve xristian cuvas ve qaqauzlar xristian karaim ve krimcaklardir yehudi dini Tarixin muxtelif merhelelerinde bezi turk dovletleri Avrasiyada genis eraziler tutmus Afrikanin simal hissesini feth etmisler Turk xalqlarinin bezileri musteqil dovlet qurmus bezileri mueyyen dovlet daxilinde muxtar qurumlar yaratmis bezileri ise hec bir ozunuidare huququna malik deyil ve muxtelif dovletlerin erazilerinde Asiyada Efqanistan Iran Iraq Suriya Avropada Bolqaristan Ruminiya Yunanistan Ukrayna Moldova Gurcustan Rusiya ve saire olkelerde yasayirlar Bele turk xalqlarina qumiqlar krim tatarlari qaracaylar sahsevenler turkmenler sibir tatarlari bolqar turkleri efsarlar ve saire aiddir Bu xalqlarin coxu gelme xalqlar icerisinde assimilyasiya olunmaqdadirlar Bunlardan basqa asagidaki xalqlari da elave edersek durumun ne yerde oldugu aciq sekilde gozler onune serilir RF da Sibirde yasayan ve ruslasmis turklerOb qedim adi Umer tatarlari tagabitler kalmaklar sagarlar oroslar caldonlar kulundinler kumuclar tugullar itiberler ve s Tur tatarlari kurlaklar qumruqlar ve s Verxoyon tatarlari cuvanlar anadurlar ve s RSF nin Serqi Avropa duzenliyinde ruslasmis Turk xalqlari sayanlar cukanlar kara muslar ve s Ehali RedakteTurklerin umumi sayi musteqil turk dovletlerinde 170 milyondan coxdur 50 milyon nefere yaxini ise Rusiya ve Cin erazisinde yasayir 80 milyondan cox turk ise dunyanin muxtelif olkelerinde meskunlasmisdir Turk dunyasinda tebii artimin orta gostericisi 2 e yaxindir Musteqil dovlet qurumuna malik olanlar Redakte Bayraq Olke Qurulus Ehali Erazi Paytaxt Resmi dil Pul vahidi Turklerin faiz gostericisi Yasayan turkler mln Azerbaycan Azerbaycan 1991 10 100 000 86 600 Baki Azerbaycan dili Azerbaycan manati 92 3 9 3 Qazaxistan Qazaxistan 1991 18 014 200 2 274 900 Astana Qazax dili Qazaxistan tengesi 73 8 13 1 Qirgizistan Qirgizistan 1991 6 586 600 199 900 Biskek Qirgiz dili Qirgizistan somu 80 6 4 4 SKTR Simali Kipr turk respublikasi 1983 286 257 3 355 Lefkosa Turk dili Turk liresi 99 0 3 Ozbekistan Ozbekistan 1991 33 570 609 447 400 Daskend Ozbek dili Ozbekistan somu 87 25 7 Turkiye Turkiye 1923 83 154 997 783 562 Ankara Turk dili Turk liresi 89 5 67 5 Turkmenistan Turkmenistan 1991 5 450 000 491 210 Asqabad Turkmen dili Turkmenistan manati 90 4 9Dovlet qurumuna malik olmayanlar Redakte Axisqa turkleri 500 min Sari uygurlar 20 719 neferden cox Urum Qipcaqlar 106 768 neferden cox Altaylilar 67 239 neferden cox Xorasan turkleri 830 min Balkarlar 108 426 neferden cox Basqirdlar 1 705 053 neferden cox Culumlar 1 min Cuvaslar 1 8 milyon Krim tatarlari 500 min Dolqanlar 10 min Qaqauzlar 300 min Qaracaylilar 300 min Qeraimler 50 min Qaraqalpaqlar 550 min Xakaslar 90 min Krimcaqlar 1 5 min Qumuqlar 500 min Noqaylar 110 min Qasqaylar 1 757 milyon Salar 125 min Tatarlar 6 755 000 Naqaybaklar 9 600 Sibir Tatarlari 9 611 4 Turkmanlar 3 milyon Kipr turkleri 750 000 1 000 000 Qerbi Frakiya turkleri 150 000 Tuvinler 264 400 5 Uygurlar 11 000 000 Celqanlar 1 700 Kumandilar 2900 Telengitler 3 712 6 Teleutlar 3 000 Guney Azerbaycan turkleri 35 40 milyon 7 Ehali sixligi Redakte Ehalisinin orta sixligina gore dovlet ve qurumlar bir birinden ferqlenir Azerbaycan ve Turkiyede orta sixliq her km2 de 85 105 nefer Simali Kipr ve Ozbekistanda 55 60 nefer Cuvas Kabarda Balkariya ve Tataristan respublikalarinda 60 70 neferdir Diger dovlet ve qurumlarda ise ehalinin sixligi her km2 de 30 neferden azdir Cins ve yas terkibi Redakte Ehalinin cins terkibindeki oxsarliq azerbaycanlilar tatarlar ve cuvaslar istisna olmaqla butun turk xalqlarinda eynidir kisiler coxdur Turk dunyasi ehalisi arasinda 16 65 yas heddinde olanlar ustunluk teskil edir 65 yasdan yuxari olanlar yalniz 10 15 teskil edir Urbanizasiya RedakteTurk dovletleri icinde urbanizasiyanin seviyyesine gore Turkiye birincidir Iqtisadiyyat RedakteUrbanizasiya seviyyesine gore Azerbaycan Qazaxistan Turkiye secilir Qurumlardan ise demek olar ki hamisinda Altay ve Tiva istisna olmaqla seher ehalisi coxluq teskil edir Turkiye Azerbaycan Qazaxistan Tataristan ve Basqirdistan kimi respublikalarda milli gelirin yaridan coxunu coxsaheli inkisaf etmis senaye verir Bir cox respublikalarda Ozbekistan Turkmenistan Qirgizistan Saxa Altay kimi respublikalarda senaye ile yanasi kend teserrufati da iqtisadiyyatin esasini teskil edir Butovlukde turk dunyasi olkelerinde senayenin en baslica saheleri olan energetika masinqayirma metallurgiya kimya senayesi xeyli inkisaf edib Senaye Redakte Neft qaz hasilatina gore Azerbaycan Tataristan Basqirdistan Qazaxistan Turkmenistan Ozbekistan das komur cixarilmasinda ise Turkiye Qazaxistan Altay Saxa dunyada meshurdur Bu olkelerde enerjiye telebat demek olar ki tam odenilir Umumiyyetle turk dovletleri icerisinde enerji qitligi ceken olke yoxdur Metallurgiya senayesinde Turkiye Qazaxistan Qirgizistan Azerbaycan ve Ozbekistan ferqlenir Turk dunyasinda masinqayirma sahesi birinci novbede kend teserrufati neft ve qaz dag meden ve yungul senaye sahelerinin ehtiyacini odemeye yoneldilmisdir Turkiye Qazaxistan ve Ozbekistanda kend teserrufati masinlari traktorlar kombaynlar ve becerme aletleri istehsali daha cox inkisaf etmisdir Turkiye Tataristan Qirgizistan ve Qazaxistanda avtomobiller Ozbekistanda ve Tataristanda teyyare istehsal olunur Dezgahqayirma ve cihazqayirma o cumleden energetika masinqayirmasi Turkiye Azerbaycan ve Qazaxistanda inkisaf etdirilir Xarici kecidler RedakteEthnologue Languages of the World Altaic Turkic altajskoe yazykoznanie Orientaal s links to Turkic languages Iran daki Turkler Video Aydin Medetoglu Qasimli Turkler tarixi ocerkler Baki 2012 Istinadlar Redakte Qurbanov Ramin 2011 Turk xalqlarinin tarixi II hisse PDF Baki Iqtisad Universiteti B Golden Peter 1992 An Introduction to the History of the Turkic Peoples Ethnogenesis and State formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East Wiesbaden Otto Harrassowitz Affinity Bloc Turkic Peoples Joshua Project Rusiya Federativ Respublikasi Statistika Komitesi 2002 ci il siyahiya almasi Ethnologue Languages of the World Tuva Russian Census 2010 Population by ethnicity rus Ocenki chislennosti iranskih azerbajdzhancev privodimye v teh ili inyh istochnikah mogut razlichatsya na poryadok ot 15 do 30 mln Sm naprimer 1 Looklex Encyclopaedia Iranian com Ethnologue Report for Azerbaijani Language UNPO information on Southern Azerbaijan Jamestown Foundation Hemcinin bax RedakteTurk dilleri Turkologiya Turk dunyasiMenbe https az wikipedia org w index php title Turk xalqlari amp oldid 6050356, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

  ne axtarsan burda

  en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

  Turk xalqlarin abideleri

  Göktürkler’in (Kutlug) devri denilen üçüncü ve son devrinde (682-745) yıllarından kalma abidevi taş kitabe (yazıtlardır.) Kitabelerin bulunduğu yer, Baykal Gölünün tam güney ucundan yaklaşık Moğolistan’ın başkenti Urgan’ın 160 km. batısındadır. Burası Cengiz Han’ın başkenti Karakurum harabelerinin de karşısına düşmektedir.

  Orhun Nehri’nin karşılıklı iki yakasında Karakurum ve Abideler bulunmaktadır. Türk Başkenti Ötüken’e yakın olan Orhun ırmağının eski yatağının kenarına dikilmiş oldukları için, ırmağın ismi bu yazılı taşlara da isim olmuştur. Bunların birer kitabe oluşları nedeniyle “Orhun Abideleri”, “Göktürk Kitabeleri” isimleri ile zikredilmektedirler. Gerek şekilleri, büyüklükleri ve gerekse dikiliş maksatları ile muhtevaları bakımından “Orhun Abideleri” şeklinde isimlendirilmeleri isabetlidir. Orhun Abidelerinin bulunduğu aynı çevrede, Göktürk veya Orhun Yazısı (Alfabesi) denilen yazı ile yazılmış daha bir çok taş, tuğla, kemik kitabe bulunmuştur; Ancak bunlar arasında belli başlıları “Orhun Abideleri” diye bilinen en mühimleri üç tanedir. Bunlar; Tonyukuk, Kültigin, Bilge Kağan anıtlarıdır.

  Bu Abideler Yollug Tigin tarafından yazılmıştır. Orhun Abidelerinden ilk defa Alaeddin Ata Melik Cüveyni Tarihi Cihanküşasında bahsetmiş ise de bu kayıtlar kimsenin dikkatini çekmemiştir. Abidelerin ortaya çıkmasından sonra birçok bilgin çözmek için uğraşmış, nihayet ilk defa Danimarkalı Wilhem Thomson 1893’de alfabeyi çözmüştür. Thomsen Abidelerin tümünü okumaya çalışırken, 1895’de Radloff kitabelerin Almanca tercümesini yayınlamıştır. Thomsen ve Radloff arasındaki yarışı Thomsen 1922’de Abidelerin tam tercümesini yaparak sonuçlandırmıştır.

  Orhun Abideleri Türk adıyla ortaya çıkan ilk yazılı kaynak olması açısından önemlidir. Aynı zamanda kitabeler Türk Dilinin ve Edebiyatının ilk ölümsüz eserleridir. Ayrıca Abideler Türk Kültürü, Tarihi ve Edebiyatı açısından da büyük öneme sahiptir. Abideler yazıldıkları dönemin sosyal hayatı, dünya görüşü ve insanların inançları hakkında bilgi vermektedir. Belki de en önemlisi de Türk Milletine bir vasiyet bir uyarı niteliği taşımasıdır. Abidelerde kullanılan dil ise, yer yer realist bir tarih lisanı kullanılmış, yer yer milli ve içtimai tenkit ve güven cümleleri, yer yer de kuvvetli bir hitap dili kullanılmıştır. Abidelerde kullanılan Türkçe’nin devrinin aydınları tarafından işlenmiş bir edebiyat dili olduğu açıkça görülmektedir. Abidelerde asırlarca işlenmiş gelişmiş, o kadar ki Türkler arasında ortak söyleyiş değeri kazanmış milli bir destan lisanı bulunduğu kat’iyetle söylene bilir.

  Orhun Abidelerinin İçeriği: Kültiğin ve Bilge Kağan Abideleri adeta birer cülus nutkudur. Halkı uyarma, eski şerefli günler ve düşüş ve yeniden toparlanmanın kısa bir tasviri niteliğindedir. Yeniden toparlanma (kalkınış) kısmını Tonyukuk kaleme almış ve uzunca anlatmıştır. Her üç Kitabede de milli duygular ve milli teşkilatlandırma kabiliyetini ihtiva etmektedir. Ayrıca Abideler Türk siyasi hayatı kadar toplum yaşantısının da birçok yönünü aydınlatmaktadır. Kültiğin ve Bilge Kağan anıtlarında söylenenler bazen cümle cümle birbirinin aynısıdır. Çünkü Kültiğin Anıtına yazılanlar Bilge Kağanın sözleridir. Kendi Bengü taşına Kültiğinin ölümünden sonra meydana gelen bazı olaylar ilave edilmiştir. Her iki anıtta aynı cümlelerin bulunması, Bilge Kağanın unutulmaması gereken olayları ve kendisinden sonra takip edilmesi gereken yolu ısrarla vurgulamak istemesinden kaynaklanmaktadır. Orhun Abideleri Türk Tarihi açısından büyük bir öneme sahiptir. Çünkü Abideler Türk adının, Türk Milleti’nin adının geçtiği ilk Türk metnidir. Taşlar üzerine yazılmış ilk Türk tarihidir. Türk devlet adamlarının görev ve sorumluluklarının, Devletle Milletin karşılıklı vazifelerinin ortaya konduğu belgelerdir. Ayrıca Abideler, Türk nizamının, Türk Töresinin, Türk Medeniyetinin, yüksek Türk Kültürü’nün canlı vesikalarıdır. Türk askeri dehasının, Türk askerlik sanatının esaslarını ve Türk gururunu ortaya koyan önemli belgelerdir. Türk içtimai hayatının ulvi tablosu, Türk Edebiyatı’nın ilk şaheseri, Türk hitabet sanatının mükemmel bir örneğidir.

  Orhun Abidelerine Göre Türklerde Devlet Anlayışı: Türklerin dünyayı tasavvurlarına baktığımızda karşımıza şöyle bir manzara çıkmaktadır. Türklere göre uzaydaki ve dünyadaki varlıklar şöyle sıralanıyordu, en yukarıda Tanrı ve gök, onun aşağısında yağız yer, bu ikisinin arasında insan oğlu bulunuyordu. İnsan oğlunun üzerinde de “Türk kağanı” oturuyordu. Bu inanca göre de Türk Milletinin Kağanı bütün insanlığın kutsal kağanı oluyordu. Türkler de İl deyimi bugünkü modern devlet anlayışını karşılayan bir sözdür. Göktürkler de ve Uygurlar da İl deyimi devlet anlamında kullanılmıştır. Thomsen’e göre Eski Türkçe de İl siyasi bakımdan müstakil, muntazam, teşkilatlı “Millet” anlamına gelmektedir.

  Abidelerde İl’in devlet anlamında kullanıldığı çok yerde görülmektedir. Bir örnek verecek olursak; “Türk kara kemikli budun şöyle der imiş.” “İlli bir millet idim, İlim şimdi hani”. “Kime il kazanıyorum? der imiş” Bilge Kağan Türk devlet ve istiklalinin devamlılığına inancını şu sözlerle dile getirmiştir. “Ey Türk Milleti, üstte gök çökmez altta yer delinmezse İlini, Töreni kim bozabilir” Bu tarihi ifadelerde, devletle gerçek istiklal kavramının dayandığı temellerin çok iyi bilindiğini ortaya koymaktadır. Bilindiği gibi devlette gerçek istiklal yalnız idareci kesim tarafından istenmesi ile mümkün olmamaktadır. Yani halkın da aynı şuura sahip olması, istiklal düşüncesinin bütün toplumda ortak bir arzu olarak varolması ile mümkündür. Yine Abidelerde töre kelimesi çoğunlukla il ile birlikte kullanılmaktadır. Devletin varlığı törenin varlığına bağlanmaktadır. Kısaca Töre nedir ona değinelim. Töre: Türk kabile toplumunun gelenek ve göreneklerinin bütünü; dar anlamda da yazıya geçmemiş toplumsal davranış kuralları anlamına gelmektedir. Orhun Abidelerinde Töre gelenek, örgütlenme düzeni yazısız yasalar anlamında kullanılmaktadır. Ayrıca Kutadgu Bilig’de de töre sözü yasa ve düzen anlamında çok sık geçmektedir. Abidelerde Budun İl ve Töre, sözcükleri genellikle birlikte kullanılır. İl tutulup kazanılınca töreye göre düzenlenir. Töre hep Türk ilinden, Türk budunundan doğmuştur. Töre hükümleri değişmez kalıplar değildi. Bir hukuki- sosyal normlar bütünü olarak töre, çevre ve imkanlara uygun yaşayabilmenin gerekli kıldığı yeniliklere açıktı. Töre’yi yani kanunlar ile “Örf Hukukunu” düzenlemek Türk kağanlarının vazifesi idi. “Türk Töresi” bir nevi “Türk Örf Hukuku” idi.

  Türklerin benliklerine sinmiş olan bu Örf ve Hukuk kuralları, toplumu yöneten ve yaşatan yegane kaynaktı. Orhun Abidelerinde Töre kelimesi 11 yerde geçmekte bunun 6 sı il ile birlikte kullanılmaktadır. Örfün Türk toplum hayatındaki yeri büyüktü, onun için Türkler “İl Gider, Töre Kalır” derlerdi. Çinliler de Türkler açısından Törenin önemini bildiklerinden, Türklere karşı uyguladıkları politikaları Türklerin İllerinden çok Törelerini hedef alıyordu. Türk Töresi yok edilemedikçe Türk Milleti yok edilemez, savaşlarda mağlup da olsa güçlü Töresi sayesinde yeni devletler kurmayı başarırdı. Bundan dolayıdır ki, İlterişKağan ilk iş olarak Türk Töresinin yeniden kurulmasını görmüştü. Bu özelliklerinden dolayı da kendisine (İli devleti derleyip topladığı) için İlteriş ismi verilmiştir. Bununla ilgili olarak Kültiğin Yazıtında şöyle denilmektedir. “Türk Örf ve Adetlerini bırakmış halkı atalarımın dedelerimin töresince (yeniden) yaratmış ve eğitmiş”[8]. Türkler de İl ve Kün (Devlet ve Halk) kelimelerini de bir arada kullanmak alışkanlık haline gelmişti. Devlet ve Milletin birbirinden ayrılamayacağı Türklerin şuuruna yerleşmişti. Abidelerdeki Bilge Tonyukukun sözleri buna güzel bir örnektir. “İlteriş Kağan kazanmazsa ve ben kendim kazanmazsam ilde, millet de yok olacaktı, kazandığı için ve kazandığım için ilde il oldu, millet de millet oldu.” Bunun yanında Türk Devletlerinin Türk halkının isteği ile kurulduğu ve halkın yararına hizmetlerde bulunduğu görülmektedir.

  Türk tarihinde müşterek bir faydacılık ve kazançları paylaşma söz konusu idi. Türk devletini oluşturan halkı manevi ve sosyal bakımdan sınıflara ayırırken insanları kan birliğine değil, kemik birliğine göre sınıflandırılırdı. Ayrıca Türklerde akrabalıklarda kemik birliğine dayanıyordu. Abidelerde halk tabakasına “Kara kamıg budun” yani kara kemikli millet denirdi. Ak kemikliler ise beyler ve kağanlardı. Türkler bazen halk tabakasına yalnızca “Kara Budun”da derlerdi. Türkler devletin Tanrı tarafından verildiğine inanırlardı. Zaman zaman Tanrı için “İl birigme tengri” İl veren Tanrıda derlerdi. Kötü Kağanlar ile yolundan çıkmış Türk Milletini Tanrı zaman zaman cezalandırıyor ve onun ilini elinden alıyordu. Abidelerden anladığımıza göre Göktürkler devletlerinin bir “Dünya İmparatorluğu”olduğuna inanırlardı. Bütün dünyadan elçilerin gelmesi ve bütün büyük törenlerin elçilerin katılımı ile yapılmasına özen gösteriliyordu.

  Bu sebeplerdendir ki Büyük Türk Kağanlarının ölümleri dolayasıyla, her taraftan birçok elçinin geldiği kitabelerde belirtilmektedir. Abidelerden anladığımıza göre Türk süslemecileri olmasına rağmen, özellikle mezar taşlarında, yazıtlarda ve mezarın yanında yapılan küçük tapınaklarda Çin gibi büyük İmparatorlukların ustalarının çalışmasına büyük önem veriliyor. Her yandan elçilerin gelmesi gibi yabancı ustaların çalışması da tören ve anıta uluslar arası bir anlam kazandırıyordu. Çünkü Göktürk Devleti bir “Cihan İmparatorluğu” idi. Cihan şümul bir devlet anlayışına sahip olduklarını Kültiğin Abidesinin güney cephesinde yer alan şu sözlerden anlamak mümkündür. “Doğuda gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar. Onun içindeki millet hep bana tabidir. Bunca milleti hep düzene soktum.”

  Orhun Abidelerine Göre Millet Anlayışı: Türkler de Millet anlayışının çok eski dönemlerde de var olduğunu görmekteyiz . Orhun Abidelerinde geçen Budun kelimesi modern anlamda millet anlayışını karşılayan gelişmiş bir deyim idi. Yine Eski Türkler de “bod” sözü “Bağımsız illi ve Kağanlı” bir Türk toplumu anlamına geliyordu. Abideler de “Türk budun” yani “Türk Milleti” sözüne çok sık rastlanmaktadır. Örnek verecek olursak; “Dokuz-oğuz budunu, kendi budunum idi” “Gök ve yer karıştığı için (o da bize) düşman oldu” – “Türk Sir Budun” deyimi özellikle Vezir Tonyukuk’un yazılarında sık olarak geçmekte “Sir” sözü “Birleşik Türk Milleti” şeklinde açıklanmaktadır. Devlet kurucusu olan İlteriş Kağan Türkleri milli şuur etrafında toplamak için ilk akınını Çine yapmış ve Çin yenilgisi Türkler için büyük bir ders olmuştur. İlteriş Kağan, doğuya ve batıya seferler yapmış Türkleri derleyip toplamış ilsiz ve Kağansız kalmış milleti, Çine kul ve cariye olmuş milleti, Türk töresini kaybetmiş milleti, atalarım, (Bumın ve İstemi Kağanların) töresine göre yeniden yaratmış ve yeniden düzenlemiş.

  Ayrıca Türk Milletini Tanrının koruduğuna inanılıyor Türk Milletinin yok olmasını istemediğine ilişkin fikirlerde sahip olunduğunu görmekteyiz. Bu görüşü destekleyecek bir örnek vermek gerekirse, kitabelerde geçen şu cümleler gösterilebilir. “Türk Milleti yok olmasın diye” bir millet olsun diye babam İlteriş kağan ile annem İl-Bilge Hatun’u Tanrı tepelerinden tutmuş ve (insan oğlunun) üzerine çıkarmış. Kağanlar Türk Milletini kalkındırmak için adeta Tanrının yeryüzündeki temsilcileri gibi idiler. Türk Milletinin adı ve ünü yok olmasın diye Tanrının Türk Milleti üzerine iyi kağanlar gönderdiği belirtilmektedir. Yine Abidelerden örnek verecek olursak. “Türk Milletinin adı ve ünü yok olmasın diye” “Babam kağanı, Annem hatunu (yukarı )götürmüş Tanrı”

  Orhun Abidelerinde Esaret ve Bağımsızlık: Türkler 630-680 yılları arasında hürriyetlerini kaybettikleri bir matem devridir. Devam eden bu 50 yıl içinde Türkler millet olarak varlıklarını, dillerini inanç ve geleneklerini muhafaza etmişlerse de müstakil bir devletten yoksun kalmışlardır. Abidelerde de geçtiği gibi “Beylik erkek evladın kul, hatunluk kız evladın cariye” olması Göktürkler için haysiyet kırıcı bir olay olmuştur. Türk Milleti karşılaşılan bu kötü ve haysiyet kırıcı durum için, yine kitabeler de görülmekte olduğu üzere şöyle diyor. “Ülkeli bir kavim idim şimdi ülkem nerede? Hakanlı bir kavim idim şimdi hakanım nerede”?. Abidelerde Türk Milletini bu esaret felaketine sürükleyen sebepler şöyle ifade edilmektedir.

  Devlet adamlarının yetersizliği gerekli bilgi ve tecrübeye sahip olmaması Türk Milletine bu kötü sonu hazırlayan sebeplerden biridir. Bu durum kitabelerde şöyle anlatılmaktadır. “Kağan bilge imiş cesur imiş, buyrukları bilge imiş, cesur imiş, beyleri de kavimleri de iyi imiş, böylece ülkeyi tutup töreyi düzenlemişler. Sonra kardeşler oğullar kağan olmuş küçük kardeş büyüğü gibi yaratılmadığı oğul babası gibi yaratılmadığı için bilgisiz kağanlar tahta oturmuşlar, buyrukları da bilgisiz, kötü imişler, Türk beyleri, Türk adını bırakmışlar Çin beylerinin adlarını almışlar, Çin hakanına boyun eğmişler elli yıl ilerini güçlerini (ona) vermişler.”

  Türk Milleti’nin bu duruma düşmesindeki bir diğer sebep olarak kitabelerde Türk Milleti’nin yanlış tutumu gösterilmekte ve şöyle ifade edilmektedir. “Türk budunu. sen aç olduğun zaman tokluğu düşünemezsin , tok olduğun zaman açlık nedir bilmezsin. Bu sebeple hakanının iyi sözlerine kulak vermedin, yurdundan ayrıldın harap bitkin düştün, kutlu yurt Ötüken’i terk ederek gittiğin yerlerde ne yaptın? Su gibi kan akıttın, kemiklerin dağlar gibi yığıldı devletine karşı hata ettin kötü hale soktun” – “Türk bodunu kendi hakanını bıraktı, hüküm altına girdi, hüküm altına girdiği için, tanrı ona ölüm verdi Türk bodunu öldü, mahvoldu.”

  Türk milletinin çektiği ıstırapların dış sebebi olarak da kurnaz Çin siyaseti ve yıkıcı propagandaları Abidelerde üzerinde durulan bir başka sebep olarak ortaya çıkmaktadır. “Çin kavmi hilekar ve kurnaz olduğu için küçük kardeşle büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, beylerle kavim arasına nifak girmesi yüzünden, Türk bodunu devletini ve kağan yaptığı kağanını kaybedivermiş.” – “Çin kağanı Türk kavmi (ona) bunca işini gücünü verdiği halde, Türk kavmini öldüreyim, soyunu mahvedeyim der imiş mahvetmeye yürürmüş..”

  Orhun Abidelerine Hakimiyet Menşei ve Hükümdar: Türkler kağanlarını göğün altındaki bütün ülkelerin tekbir hükümdarı tek sahibi gibi düşünüyorlardı. Türk kağanları “Tanrının yarlığı ile dünyanın bütün ülkelerini idare ederlerdi” Bu düşünce, cihan şümul devlet anlayışının bir göstergesi olarak algılanabilir. “Kut” Türk kağanı “Göğün yerdeki bir temsilcisi” gibi tasavvur edilmektedir. Ayrıca Göktürkler kağanlarını çoğu zaman kitabelerde geçtiği ifadeyle “Tengri de bolmuş”, yani “Gökte olmuş” gibi tasavvurlara sahiplerdi. Bir Türk soylusunun başarılı bir kağan olabilmesi için, Tanrı tarafından verilmiş başlıca üç özelliğe sahip olması gerekmektedir.

  Tanrı kendisine “Kağanlık” ve başarı için “yarlık” vermeli idi.
  Tanrı diğer insanlardan ayrı olarak onu iyi talih yani “Kut” ile donatmalı idi.
  Ayrıca insanların bir “kısmet” payı, yani tanrının vermiş olduğu “Ülüğ”lere de sahip olması lazımdı.

  İşte bu sebeplerden dolayı Bilge Kağan, hükümdar oluşunu şöyle anlatmaktadır. “ Tanrı yarlık verdiği için, özüm tahta oturdum”, “Dünyanın dört köşesindeki milletleri, düzenledim yarattım.” Ayrıca hakimiyet Telakkisine baktığımızda, ilahi kaynaklı olduğunu görmekteyiz. Yönetme hakkının hükümdara Tanrı tarafından ilahi bir lütuf olarak verildiği bir başka deyişle, Hakan Tanrı irade ettiği, kendisine Kut (devlet, baht, iyilik, talih) ve ülüğ (kısmet) verdiği için yönetme hakkına sahiptir. Dolayısıyla Türk hakanı adeta göğün yeryüzündeki temsilcisi gibidir. Göktürkler de bu anlayışın olduğunu Bilge Kağanın milletinin esaretten kurtuluşunu anlatırken Orhun Abidelerinde şöyle diyor. “—-Ben Tanrıya benzer gökte doğmuş Türk Bilge Kağan tahta oturdum—- Türk Tanrısı Türk Milletinin ad ve sanı yok olmasın diye babam kağan ve anam hatun’u tahta oturttu. Tanrı irade ettiği kutum olduğu için kağan oldum.” Bu telakki yani hakimiyetin kutsiyeti halk nazarında o kadar yerleşmişti ki isyan “yerin gökle karışması”, “Göğün çökmesi” olarak nitelendiriliyordu. Milletin inancına göre Tanrı vergisi Kuta sahip olan tahta çıkardı. Başarılı olamadığı zamanda düşerdi. Görevini yapabildiği sürece orda kalırdı.

  Önemli bir hususta Türklerde ilahi menşeli olan hakan değil görevlendirmedir. Hakan iyi veya kötü, bilgili veya bilgisiz olabilen bir kişidir. Ayrıca Türk hakimiyet telakisine göre Kut babadan oğula geçerdi. Bunun yanında Kut ile Töre arasında ilişkide kurulmaktadır. Töre ilahi nizam olduğu için Tanrı, kendi nizamına uygun kişiye Kut vermekte yani onu kendisine yaklaştırmakta, Töre istikametindeki davranışlarının mükafatı olarak taltif etmektedir. Türklerin inançlarına göre Türk kağanlarını yalnızca gök değil yerde aynı önemde desteklemekteydi. Bundan dolayıdır ki Bilge Kağan başarılarının sebeplerini hem göğe hem de yere bağlıyordu. Bu düşünce kitabelerde şu ifadelerle yansıtılıyordu . “Yukarıdaki gök ve aşağıdaki yer, bana yarlık verdiği için , “Milletimin gözünün görmediği, kulağının işitmediği, “Sağımdaki gün doğusuna, “Arkamdaki gün batısına, akınlar yaptım.”

  Hükümdarda Bulunması Gereken Özellikler: Türk toplumunda hükümdarlara büyük önem verildiği için onların diğer insanlardan farklı olması ve birtakım üstün meziyetlere sahip olmalarına özen gösterilirdi. Bundan dolayı hükümdarlarda bulunması gereken özelikleri şöyle sıralamışlardır. Türk kağanlarında aranan olmazsa olmaz iki özellik, “Bilge”lik ve “Alp”lik Türkler açısından çok önemlidir. Eski Türkler deki devlet anlayışına göre iyi bir kağanın “Bilge” yani bilgili olması gerekliydi. İkinci olarak da “Alp” yani cesur ve savaşçı olmalıydı bunlar hükümdarlığın olmazsa olmaz iki şartı idi. Abidelerden anlaşıldığına göre “Bilge Kağan” bilgelikle, “Kültiğin” ise Alpliği cesareti ile şöhret kazanmıştır. Bu özelliklerle ilgili örnek verecek olursak, yine kitabelerde, “Alp”likle ve “Bilge”likle ilgili olarak şu ifadeler görülmektedir. “Bilge kağan imişler, Alp kağan imişler” “Buyrukları (yani vezirleri) de Bilge imiş Alp imiş.”

  Orhun Abidelerine Göre Türklerde Tanrı Anlayışı: Türklerin çok erken çağlarda “Tek Tanrı”ya inandıkları görülmektedir. Bu inanç ve düşüncelerindeki birlik toplumda dirlik ve düzen doğurmuştur. Ayrıca toplumdaki birlik ve disiplin, düşünceleri törpülemiş ve tek bir hedefe yöneltmiştir. “Tek Tanrılı dinler, ancak yüksek içtimai bir seviyeye erişmiş milletlerde görülürdü” Bu tarih ilminin değişmez bir kaidesidir. Türklerde “Tanrı anlayışı” gelişmiş bir durumda idi. Türkler Tanrının şeklini biçimini nasıl düşündüklerini Kitabelerde görebiliyoruz onlar Tanrıyı “Tenriteg Tenri” yani Tanrıya benzer Tanrı veya kendine benzer Tanrı anlamında ifade edilmektedir. Yazıtlarda yer, gök ve insanlığın yaratılışı şöyle ifade edilmektedir: “Yukarıda gök-Tanrı, “Aşağıda Yağız-Yer yaratıldığında, “İkisi arasında kişioğlu yaratılmış!, “Kişioğlunun üzerine de, Atam, Amcam, Bumın Kağan ve İstemi Kağan, “Oturmuş! Kitabelerden alınmış olan bu ifadeler Türk düşünce tarihi açısından çok önemlidir. Türkler göğün kendisine “Gök Tanrı” derlerdi. Türklerin inancına göre gök ve yer kendileri yaratıcı değillerdi. Neticede onlarda yaratılmış birer kutsal varlık idiler. Bütün bunları yaratan bütün varlıkların üstünde ayrı kutsal bir gücün varlığına inanılıyordu. Türkler hem yerin hem de göğün insanlara iyilik getirdiğine inanırlardı. Yardım isteyecekleri zaman hem gökten hem de yerden ikisinden birden yardım dilenirlerdi. Yeminlerinde de aynı yöntemi takip ederlerdi.

  VI-VIII. yüzyıllarda Büyük Göktürk İmp. başında bulunan Türk sülalesinin Gök-Tanrı hakkındaki inanç ve telakilerinin epeyce gelişip olgunlaştığı bıraktıkları kitabelerden anlaşılmaktadır. Abidelerde geçen ifadelerde hakan ve beyleri, Türk Milletine yaptıkları yardım ve iyilikler için Tanrıya içten gelen minnet ve şükranlarını ifade ediyorlar. Hakanları tahta çıkaran, Türklere zafer kazandıran, felaketlerden koruyan Türk Tanrısı Gök-Tanrıdır. Türklerin büyük başarılarından bahsederken hakan veya beyler daima “Tanrının inayeti ile” demeyi ihmal etmezlerdi. Önemli bir hususta kitabelerin bir çok yerinde “Tanrı” adı tek başına başka tanrılarla karıştırılmadan söylenmektedir. Tanrı adı bazen “yer” “gök” ve bazen “yer su” ile beraberde zikr olunmaktadır. Tonyukuk yazıtının bir yerinde Tanrı ile beraber Umay, yer-su zikr olunuyor. “tengri umay, yer-sub basa berti”.

  Related posts:

  1. Amea dilçilik i nstitutu respublika konfransı iyun 2011
  2. Hazır məhsul
  3. Psixokorreksiya və psixodiaqnostika
  4. Tqdk ingilis dili 2ci hisse