Turk xalqlarinin tarixi

ОБРАЗОВАНИЕ ЗАПАДНОТЮРКСКОГО ХАНСТВА И ЕГО ВЛИЯНИЕ НА ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ В СРЕДНЕЙ АЗИИ

Turk xalqlarinin tarixi

Türk kökənli xalqlar dünyanın ən qədim xalqlarındandır. Onlar şimali-şərqi Çindən tutmuş Şərqi Avropaya qədər olan geniş ərazilərdə yaşamışlar. Orta Asiya, Sayan-Altay dağlarının şimal-qərb bölgəsi, Yenisey və İrtis çayları boyu, Ural, Volqa boyu, Balxaş gölü, Xəzər dənizinin bütün ətraf bölgələri türk mənşəli xalqların daim yaşadığı ərazilər olmuşdur [14,192]. XX əsr Azərbaycan – türk ictimai fikrinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri olan Əli Bəy Hüseynzadə yazırdı ki, “Türklər səhnəyi-tarixiyəyə miladi-İsadan 2000 il əqdəm çıxıb, o vaxdan bəri cinsən və lisanən müxtəlif və mütəəddid təsirata məruz qalmışlardır: Asiya qitəsinin şərqində mancu, moğul və çinlilərlə, qərbində isə irqi-qafqazidən olan aqvam ariya və samiya ilə, yəni hindi, irani, islay, çərkəz, kürd, ərəb və s. nəsillərlə qarışmış olduqlarından bu gün hər tərəfdə şəklən, cinsən və lisanən qayət müxtəlif bir qövmdür” [4, 45-46].
Türklərin az-çox müstəqil bir etnos olaraq meydana çıxması eramızdan əvvəl IV minilliyin sonu III minilliyin əvvəllərinə aiddir. Həmin dövrə qədər türklər neçə min illər monqollar və tunqus-mancurlarla Altay birliyinin tərkibində olmuşlar. Zəngin mifoloji dünyagörüşü əsasında Tanrıçılığa (tək Tanrı təsəvvürünə) qədər gəlib çıxan türklərin ata yurdu Mərkəzi Asiyadakı Tanrı dağlarının ətəkləri idi. Onlar tədricən Cənuba, Qərbə və Cənub- Qərbə doğru münbit çöllərə yayılmağa başladılar. Çin tarixçiləri miladdan öncə 2000-1000-ci illər arasında ilk türk hökümdarlarından bəhs edirlər. Deməli, türklərin bizə məlum olan tarixi 4000-illik bir tarixi əhatə edir [5, 11].
Tarixin müxtəlif vaxtlarında 115-ə qədər türk dövlətləri yaranmış, onlardan 15-i imperatorluq-xaqanlıq, 38-i imperatorluq olmayan dövlət, 34-ü bəylik, 4-ü atabəylik, 18-i xanlıq, 6-sı isə respublika olmuşdur. Lakin sonralar 600-ildən çox yaşayan, Asiyada Anadolu, Suriyan, Fələstin, İraq, Misir, Avropada Bolqarıstan, Macarıstan, Serbiya, Makedoniya, Albaniya və başqa əraziləri özündə birləşdirən Osmanlı imperiyası istisna olmaqla türk xalqlarının tarixin müxtəlif zamanlarında mövcud olmuş dövlət və dövlət qurumları parçalanıb dağılmış və iri dövlətlərin- Rusiya, Çin, İran, Avstriya-Macarıstanın qəsbkar siyasətlərinin qurbanı olmuş, onların əsarəti altına düşmüşlər. Türk mənşəli xalqların parçalanmasının iqtisadi və siyasi səbəblərinə aşağıdakı kimi qiymətləndirmək olar: Tarixən kök salmış feodal pərakəndəliyi; Silah gücü ilə yaradılmış türk dövlətlərinin iqtisadi cəhətdən zəif olması; İri təcavüzkar dövlətlərə qarşı birgə müqavimətin zəif olması; Bu dövlətlərin zəngin yeraltı və yerüstü sərvətlərə malik olmaları və bunlara qarşı iqtisadi, siyasi və hərbi maraqların güclü olması; Müxtəlif dinə və təriqətlərə parçalanma mövcudluğu [11].
Yeri gəlmişkən dil və mənşə, adət- ənənə və mədəni fərqlərinə görə türklər dörd qola ayrılırlar: 1.Oğuz qolu- bura Türkiyə türkləri, İranda və Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türkləri, türkmən türkləri, qaqauzlar, İraq kərkükləri və Krım tatarları aid edilir. 2.Uyğur qolu-bura Özbəklər, tuvalılar, xakaslar, salarlar və s. daxildir; 3.Qıpçaq qolu – bura qazaxlar, qaraqalpaqlar, qırğızlar, altaylar, tuvalılar və noqaylar daxildir; 4. Bulqar qolu – bura Kazan tatarları, başqırdlar, qaraçaylılar, karainlər və sairə daxildir.
Türk milləti böyük millət olmaqla, tarixən çox geniş ərazilərdə yayılmış və bu ərazilərdə eyni vaxtda bir neçə türk dövləti mövcud olmuşdur. Bununla da müstəqil dövlətçilik tarixinə malik ayrı-ayrı türk xalqları meydana çıxmışdır. Aydındır ki, türk millətçiliyi bir milli ideologiya kimi bütün türk xalqlarını əhatə edir. Yəni, bu ideologiyanın hədəfi ən yüksək səviyyədə türk dövlətlərinin müəyyən formada birliyidir. Lakin, bu hədəfə qədər ayrı-ayrı türk xalqları və dövlətləri səviyyəsində milli hədəflərə çatmaq zəruridir. Bu hədəflərə uyğun olaraq türk millətçiliyinin üç səviyyəsi müəyyən edilir. Türkçülüyün birinci səviyyəsi ayrı-ayrı türk xalqlarında milli məsələlərin həllini əks etdirir. Yəni, birinci səviyyədə hədəf ayrı-ayrı türk xalqlarının türk milli dəyərlərinə söykənən bütöv və müstəqil dövlətə sahib olmasıdır. Milli ideologiyamızın bu səviyyəsi uyğun olaraq bir türk xalqının (və ya dövlətinin) adı ilə adlandırılır. Məsələn, Azərbaycan türkləri üçün “Azərbaycançılıq”, Türkiyə türkləri üçün “Türkiyəçilik”, türkmənlər üçün “Türkmənçilik” və s. Türkçülüyün ikinci səviyyəsi müəyyən xüsusiyyətlərinə (ərazi, mənəvi dəyərlər və s.) görə daha yaxın türk xalqlarını əhatə edir və onların müəyyən birliyini hədəf ğötürür. Milli ideologiyamızın bu səviyyəsi Oğuz xalqları üçün “Oğuzçuluq”, Qıpçaq xalqları üçün “Qıpçaqçılıq” və s. adlandırıla bilər. Türkçülüyün üçüncü səviyyəsi bütün türk xalqlarını əhatə edir. Türk millətçiliyinin bu səviyyəsi “Turançılıq” və ya “Bütün Türkçülük” (“Pantürkizm”) adlandırılır. Bəzən “Türkçülük” ifadəsi milli ideologiyamızın məhz üçüncü səviyyəsi mənasında işlədilir. Burada hədəf bütün türk xalqlarının siyasi-mədəni birliyinə nail olmaq və dünyada bir güc mərkəzinə cevrilməkdir. Öncə qeyd etdiyimiz kimi üçüncü səviyyədə türkçülük ideyalarını əsaslı şəkildə irəli sürən tarixə məlum ilk mütəfəkkir İ.Qaspıralıdır (1851-1914). Bu ideyaların ilkin işartılarına isə XIX əsr Azərbaycan maarifçilərində (M.F.Axundzadə, H.Zərdabi və b.) də rast gəlinir. Turançılıq ideyaları sonradan Ə.Hüseynzadə, Y.Akçura, Z.Göyalp və b. ideoloqlar tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Onu da qeyd edək ki, türkçülüyün səviyyələri türkçülük siyasətinin mərhələləri demək deyil, yəni bu siyasət hər üç səviyyədə eyni vaxtda, paralel olaraq aparılmalıdır [10, 144-145].
Türkçülük harada yaranmışdır? Bu barədə də alimlər arasında yekdil bir fikir yoxdur. Meydanda olan mülahizələrə qısaca da olsa, nəzər salaq: 1). Türkçülüyün ilk elmi-nəzəri qaynaqları Avropada yaranmışdır. 2). Türkçülük Rusiyada yaranmışdır. Türklərin ən çox istismara və təzyiqlərə məruz qaldığı ölkə məhz Rusiya imperiyası idi. Ona görə də, türkçülük ideya-siyasi bir cərəyan kimi məhz Rusiyada əzilən kütlənin ideologiyası kimi meydana gəlməli idi. İkinci bir tərəfdən tatarların və azərbaycanlıların milli burjuaziyaları formalaşmışdı, onlar öz sənətlərinin həqiqi sahibləri olmaq əzmində idilər. Türkçülər elə zənn edirdilər ki, Rusiya imperiyası çökərsə, Türkiyənin Turana çevrilməsi yolunda başlıca maneə aradan qalxacaq. Türklərin bir qismi hətta belə bir şüar da ortaya atmışdılar: Rusiya viran olacaq, Türkiyə Turan olacaq! Türklərin bu niyyəti bolşevikləri də ciddi narahat etmiş və ona görə də, onlar türkçülüyə mürtəcelik damğasını yapışdırmışdılar. Çar xəfiyyələri tərəfindən daim izlənilən türk ziyalıları öz milli-müstəqillik hərəkatlarını da daim gizli saxlamağa çalışmış, onu Rusiya müsəlmanlarının milli-mədəni muxtariyyət hərəkatı kimi qələmə verməyə məcbur olmuşlar. İsmayıl bəy Qaspıralı “Tərcüman” (1881), Yusif Axçura oğlu “Türk” (1904), Əlibəy Hüseynzadə “Fyuzat” (1906) cərigələrilə, ƏAğaoğlu özünün “Difai” təşkilatı ilə xalqın milli şüurunu oyatmağa, onlarda siyasi-ideoloji dünyagörüşünün yaranıb formalaşmasına çalışırdılar. Rusiyanın türkləri öz mübarizələrində daha ardıcıl, daha qətiyyətli idilər, onlar hətta çara qarşı müəyyən tələblər də irəli sürürdülər. M.F.Axundov, H.B.Zərdabi, Ü.Hacıbəyov, Y.V.Çəmənzəminli, C.Məmmədquluzadə kimi yeni fikirli ziyalılar və bütövlükdə, “Əkinçi”çilər və “Molla Nəsrəddin”çilər türkçülüyü və maarifçiliyi yeni mərhələyə çatdırdılar. Onların dil və mədəniyyət sahəsində həyata keçirdikləri tədbirləri siyasi türkçülük üçün də yaşıl işıq yandırdı və M.Ə.Rəsulzadə, Ə.B.Topçubaşov, F.Nemanzadə, F.X.Xoyski kimi millət fədailərini yetirdi. Onların gərgin əməyi sayəsində XX əsrin əvvəllərində İslam-Türk dünyasında parlament tipli ilk respublika yarandı. Milli mətbuatın əsası qoyuldu. Milli dildə ilk dəfə olaraq, universitet yaradıldı. Azərbaycan xalqı türk xalqları arasında elm və mədəniyyətin, siyasi-milli şüurun ilk daşıyıcılarından birinə çevrildi. 3). Nəhayət, türkçülük Türkiyədə yaranmışdır. Türkçülüyün görkəmli ideoloqlarının biri Ziya Göyalp yazır: “Turan” və ya “turlar”, “türklər” – bu bütün türkləri birləşdirən ümumi bir addır. “Turan” sözündən özündə bütün türk tayfalarını birləşdirən Böyük Türküstana münasibətdə istifadə etmək olar. Turan – bu, bütün türklərin ümumi adıdır. Bununla birlikdə o yazır ki, “panturanizm” – utopiyadır. “Turan” – bu, keçmişdə və ola bilsin ki, gələcəkdə də bütün türklərin böyük vətənidir. Turanlılar – bu, yalnız türk dilində danışan xalqlardır. Bəs türkçülük nədir? Ziya Göyalp ona aşağıdakı anlaşmanı verir: “Türkçülük – türk xalqlarının yüksəlişini bildirən bir məfhumdur. Bunun dərk edilməsində o, 3 elemeti ayırır: 1. Türkçülük; 2. Oğuzçuluq və ya Türkmənçilik; 3. Turançılıq. Turançılığa o, türkçülüyün uzaq, keçmiş idealı kimi baxır [8,3].
Türkçülük ideologiyasının mərkəzi XX-əsrin əvvələrində Rusiya idisə, 1905-1907-ci illər inqilabından sonra irticanın güclənməsi nəticəsində türkçülük ideologiyasının mərkəzi Türkiyəyə keçmişdir. Öz tarixi keçmişinə qayıdan türk xalqları azadlıqları uğrunda mübarizəyə qalxdılar.
Qeyd etdiyimiz kimi XX-əsrin əvvəllərindən başlayaraq türk xalqları içərisində özünü dərk və özünə qayıtma meyilləri güclənməyə başlayır. Bu oyanış özünü daha çox Rusiyada göstərirdi. O dövrün siyahıya almasına görə Rusiyada 100-dən çox türk dilli xalq yaşayırdı. Ona görə də türkçülük ideologiyasının mərkəzi Rusiya sayılırdı.
Türkçülük ideologiyaları və ictimai fikrin intibah XX əsrin əvvəllərində dünyada baş verən hadisələrlə bağlı idi. Eyni zamanda türkçülük ideologiyasının formalaşması hər şeydən əvvəl Rusiyanın milli ucqarlarında və türkdilli xalqlarda milli burjuaziyanın meydana gəlməsi və inkişafı ilə bağlı idi. XIX-əsrin II yarısından Azərbaycanda kapitalist münasibətlərinin inkişafı milli-demokratik fikrin formalaşmasına geniş imkanlar açdı. Milli mətbuatın yaranması “Əkinçi”, “Ziya”, “Kəşkül” və sair mətbuat orqanları milli-demokratik fikrin oyanmasında böyük rol oynadılar. XX-əsrin əvvələrində isə Türk xalqları içərisində böyük oyanışın meydana çıxması ilə türkçülük ideologiyası yarandı.
Görkəmli maarifçi və naşir H.B.Zərdabinin nəşr etdirdiyi “Əkinçi” qəzetində, sonra isə Baxçasarayda (Krım) İsmayıl bəy Qaspiralının “Tərcüman” qəzetində geniş inkişaf edən türkçülük ideyaları Rusiyadakı türk xalqlarının milli şüurunun formalaşmasında və inkişafında mühüm rol oynamışdır. Türkdilli mətbuat turançılıq idealarının cücərməsi üçün zəmin yaratmış oldu.
M.Şaxtaxtinskinin Tiflisdə nəşr etdirdiyi “Şərqi Rus”, Ə. Topçubaşovun Bakıda nəşr etdiyi “Həyat”, Ə.Ağaoğlunun buraxdığı “İrşad”, Əli Bəy Hüseynzadənin “Fiyuzat” və s. mətbuat orqanlarında türklərin özünüdərk və özünəqayıtması, onların tarixi dövlətçilik ənənələri ilə bağlı məqalələr diqqəti cəlb edirdi. Azərbaycanda türkçülük hərəkatının əsas ideoloqlarından biri Əli Bəy Hüseynzadə olmuşdur. “Fiyuzat” məcmuəsində Əli Bəy Hüseynzadə türk xalqlarının qüdrəti, böyüklüyü, mədəniyyəti haqqında yazmaqla bərabər, ruslaşdırma və farslaşdırma siyasətinə qarşı çıxaraq tənqid edirdi [7, 22].
Əli bəy Hüseynzadənin çoxsahəli fəaliyyətində türkçülük və turançılıq ideologiyası əsas yerlərdən birini tuturdu. O, türk xalqlarının milli birliyi, müstəqil dövlətçilik fikrini ilk dəfə irəli sürmüş, onun elmi-nəzəri əsaslarını işləyib hazırlamışdır. 1892-ci ildə “sizlərsiniz ey qövmi-macar, bizlərə əxvar”misrası ilə başlanan şerilə türkçülük baxışlarını elan edən Əli bəy Hüseynzadə sonralar türkçülüyə aid “Həyat”qəzetində və “Fiyuzat” jurnallarında bir sıra məqalələr dərc etmişdir. Onlardan “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?”, “Türk dilinin vəzifeyi mədəniyyəsi”, “Məcnun Leylayi-islam”, “Yazımız -dilimiz”, “İkinci ilimiz” və sair məqalələri göstərmək olar.
Onun yazdığı iki sətirlik aşağıdakı misralarında türk dilinin yayıldığı geniş ərazi göstərilirdi.

Eylər dili Çin səddinətək hökmünü icra,
Bir ucudur Altay bu yerin, bir ucu səhra

Əli bəy Hüseynzadə “Məcnun və Leylayi – islam”adlı məqaləsində beyni Türkiyədən, qəlbi Ərəbistandan, ciyərləri İrandan ibarət olan və xəstəliyə tutulan islam coğrafiyasını müalicə etmək və sağlam Turan imperiyası yaratmaq, orada müsəlman dövlətlərinin mövqeyini müəyyənləşdirmək məsələsi qoyulmuşdur.
Əli bəy Hüseynzadə milli cəmiyyət quruculuğunda insan amilinə xüsusi diqqət verirdi. O, “türk qanlı, müsəlman etiqadlı, firəng fikirli, Avropa qiyafəli fədai” tərbiyə edib yetişdirmək ideyasını irəli sürürdü. Onun fikirləri XXəsrin əvvəllərində milli dirçəliş uğrunda mübarizə aparanların ideya mənbəyinə çevrilmiş, “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” şəklində siyasi şüara çevrilərək, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət atributlarında (üçrəngli bayrağımızda) reallaşmışdır. Fiyuzatın” tutduğu yol türkçülük, islamçılıq və avropalılıq olmuşdur. Əli Bəy Hüseynzadə türk qanlı, islam əqidəli, avropa düşüncəli fədailər yetişdirməyi irəli sürürdü [6, 33].
Yuxarıda adı çəkilən mətbuat orqanlarında daha çox türkçülük və turançılıq ideyalarının genişlənməsinə diqqət yetirilirdi. Yəni bütün türk xalqlarının vahid Turan dövlətində birləşməsi ideyası irəli sürülürdü. Türkçülük və Turançılıq ideyalarının yarandığı ilk mərhələni M.Ə.Rəsulzadə “Romantik Panturkizm” dövrü adlandırılmışdır. Lakin əhəmiyyətinə baxmayaraq milli şüurun formalaşdığı şəraitdə bu idealogiya milli qüvvətlərin tələbatına cavab vermirdi.
Birinci Rus inqilabından sonra (1905-1907-ci illər) Rusiyada yaşayan türkçülük ideyasını yayan bir sıra ziyalılar siyasi şəraitlə əlaqədar Türkiyəyə müraciət etməyə məcbur oldular. Yusif Akçura oğlu (milliyətcə tatar idi), Əli Bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağa oğlu, İsmayıl Bəy Qaspıralı və başqa aydınlar öz fəaliyyətlərini Türkiyədə davam etdirdilər. Onların təsiri altında Ziya Göy Alp, Mustafa Kamal Atatürk, Əli Kamal (Qahirədə “Türk” adlı qəzet nəşr etdirirdi) Zəki Toğan və başqa türkçü ideoloqlar yetişmişdilər.
Ziya Göy Alp özünün mənəvi cəhətdən yetişməsi və formalaşmasında Əli Bəy Hüseynzadəni özünün mənəvi atası hesab edirdi. Öz növbəsində Mustafa Kamal Atatürk də Ziya Göy Alpın varlığına yüksək qiymət verərək yazmışdır “Ətimin və sümüyümün atası Əli Rza Əfəndidirsə, fikrimin atası Ziya Göy Alpdır” [12]. Ziya Göy Alpın türkçülüyün gerçəkləşməsi uğrunda mübarizədə, onun türk xalqlarına açılmasında böyük rolu olmuşdur. O, türkçülük ideyasını böyüklüyünə görə üç dərəcəyə bölür: – türkçülük, oğuzçuluq və ya türkmənçilik, turançılıq. Onun fikrincə milli Türk dövlətinin- respublikasının yaranması birinci ideyanın gerçəkləşməsi demək idi. Yaxın və uzaq ideya və məqsəd kimi oğuzçuluq və turançılıq nəzərdə tutulurdu. Milli duyğuların yaxınlığı baxımından birləşə bilənlər Ziya Göy Alpın fikrincə məhz oğuzlar ola bilərdilər. Bura Türkiyə, Azərbaycan, İran, Türkmənistan türk soyları daxil idilər. Lakin Ziya Göy Alpa görə bu xalqların siyasi birləşməsindən danışmaq hələ tezdir, yalnız onların mədəniyyət baxımından birləşməsindən söhbət gedə bilərdi.
Türkçülük idealogiyası tərəfdarlarının əksəriyyəti belə hesab edirdi ki, türk millətçisi olmaq eyni zamanda islamçı olmaq deməkdir, belə ki, din dildən sonra millətin ən mühüm göstəricisidir. Əhməd Ağa oğlu göstərirdi ki, islam türk üçün sadəcə din deyil, o “milli və irqi” dindir. Odur ki, türkçülük hərəkatına qoşulan hər bir kəs islamı qəbul etməlidir. Ziya Göy Alp yazırdı ki, “türkçülüyün qayəsi müasir bir islamın türkçülüyüdür” [1, 53].
XX-əsrin əvvəllərində mətbuat orqanlarında daha çox türkçülük və turançılıq ideyalarının genişlənməsinə diqqət yetirilirdi. Yəni bütün türk xalqlarının vahid Turan dövlətində birləşməsi ideyası gündəmdə idi. Türkçülük və Turançılıq ideyalarının yarandığı ilk mərhələni Məhəmməd Əmin Rəsulzadə “Romantik Panturkiz” dövrü adlandırılmışdır [9, 34].
Türkiyənin rəhbərliyi altında Böyük Turan dövlətinin yaranması ideyası Qərb və Rus mətbuatında daha çox rast gəlinirdi. Bu mənada Mustafa Kamal Atatürkün panturkizm və panislamizmə münasibəti xüsusilə maraqlıdır. 1921-ci ilin dekabrında Türkiyə Böyük Millət Məclisində çıxışında qeyd etmişdir ki, “Türklər müsəlman olmaq etibarı ilə öz din qardaşlarının taleyi ilə həmişə maraqlanacaq, lakin türklər heç bir vaxt bütün bu xalqları Türkiyənin başçılığı altında vahid imperiyada birləşdirmək fikrinə düşməməlidirlər. Keçmişdə türklər bu cür xülyaları irəli sürməklə bütün dünyanın nifrət və qəzəbini qazanmışlar. Biz həyatımızı ancaq müstəqil yaşamağa həsr etməliyik” [12].
Turançılıq və Türkiyənin rəhbərliyi altında birləşmək ideyaları 1918-ci ildə Azərbaycanda da geniş yer tuturdu. Xüsusilə Gəncədə bu ideyanı müdafiə edən müxalif qüvvələr daha çox idi. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti rəhbərliyi Azərbaycanın müstəqillik ideyalarını müdafiə edirdilər və buna nail oldular. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə də islamiyyətin və müsəlmançılığın milliyət deyil, “ümmətçilik” ifadə etdiyini, milliyətin isə din üzərində deyil, dil və mədəniyyət birliyi əsasında qurulduğunu önə çəkirdi. O zamana qədər “Türk birliyi” ideyası irəli sürülsə də bəzi ziyalılar özlərini “müsəlman”, “müsəlman millətləri” adlandırırlardı. Bir çox mənbələrdə, əsasən çar Rusiyasında Azərbaycan türklərini “tatar” deyə adlandırmışlar. M.Ə.Rəsulzadə ilk dəfə “Açıq söz” qəzetində “müsəlman” və “tatar” kəlməsi yerinə “türk” kəlməsi işlətmişdir. Beləliklə “ümmət” və “ümmətçilik” dönəmi rəsmən bağlanmış oldu və onun yerini “milliyət” və “türk” millətçiliyi adını alan yeni bir dönəm başlanmışdır [14, 34]
Türkçülük ideoloqları bir qayda olaraq türk aləminin hüdudlarını müəyyən etməyə çalışaraq bu işdə ərazi amilinə tez-tez müraciət edirdilər. Əhməd Ağa oğlunun “Türk yurdu” jurnalında nəşr etdiyi “Türk aləmi” məqaləsi xüsusilə diqqəti cəlb edir. O, yazırdı: “Asiyanın üzərində ucalan Altay dağlarından axıb gələn türklər şimal və cənuba, şərq və qərbə yayılmışlar. Türklər Çinin ən ucqar bucaqlarından Finlandiya, Polşa, Macarıstan və Şimali Afrikayadək müxtəlif ərazilərdə səpələnmişlər” [11].
Əhməd Ağa oğlunun fikrincə türk aləminin ərazisi təxminən Avropa və Amerikanın birgə ərazisinə bərabərdir və bu ərazidə təxminən 70 milyon türk əhalisi yaşayır. Göstərmək lazımdır ki, bu rəqəm müasir dövrdə 250 milyonu keşmişdir. Türk dünyasının sərhədlərini müəyyən etməyə səy göstərən Yusif Akçura oğlu türk ruhunu Qafqazda, Sibirdə, Şərqi Türkistanda-Turan çöllərində axtarırdı. O, “Türk aləmində” məqaləsində Türk dünyasının üç hissədən ibarət olduğunu qeyd edirdi: Müstəqil Osmanlı imperiyası, Çar Rusiyası və Çinin tabeliyində olan ərazilər, İranın şimalı-şərqi. Təəsüflər olsun ki, tarixin bütün dönəmlərində türk xalqlarına qarşı iftiralar söylənmiş, onların köçəri, barbar, qeyri-mədəni xalq olmalarını iddia etmişlər. Türk xalqının böyük oğlu Mustafa Kamal Atatürk deyirdi: “Türk xalqı böyük tarix yaratmışdır, lakin onların tarixi haqqında başqaları yazmışdir” [12]. XX-əsrin əvvəllərində məşhur Türkiyə tarixçisi Bəsim Atalay yazırdı: “Bəşər tarixində nə qədər ləkə varsa, onu türklərin adina yazmağa çalışıblar.Türk sərkərdələrini qan içən, barbar kimi qələmə verənlər öz tarixlərindəki vəhşiliklərindən sükutla keçiblər. Tarixdə türklər qədər hakim olmuş, xanlıqlar yaratmış, şan-şöhrət qazanmış bir xalq olmamışdır” [13].
Türk xalqlarının coğrafi ərazisi hazırda Qərbdə Aralıq dənizi sahillərindən şərqdə Edzin-Qol çayına- Çin səddinə, Şimalda Şimal Buzlu Okean sahillərinədək, Cənubda Kunlük dağlarına qədər geniş bir sahəni tutur. Sahəsi 10,5 milyon kvadrat kilometrdən çoxdur ki, bu da Avroasiya materikinin təxminən beşdən birini təşkil edir.
XX-əsrin əvvəllərinə nisbətən türklərin sayı üç dəfədən çox azalmışdır. Türk xalqlarını bədxahlarını sevəntəri də elə qorxudan budur. Dünyada demokratik dəyişikliklər açıq-aydın türk, eyni zamanda müsəlman inanclı xalqların xeyrinə dəyişir. XXI əsr türk əsri kimi tarixə düşəcəkdir. XX əsrin sonlarına aid statistikaya görə azərbaycanlıların orta illik artımı 2,7 faiz, özbəklərin 3 faiz, türkmənlərin 3 faiz, qırğızların 2,9 faiz təşkil etdiyi halda İngiltərədə bu artım 1 faiz, Yaponiyada 0,9 faiz, İsveçrədə 0,3 faiz, Pribaltika, Almaniya kimi ölkələrdə əhalinin artımı 0,1 faiz təşkil etmişdir. Müxtəlif ölkələrin belə əhali artamı ciddi demoqrafik dəyişikliklər gətirib çıxaracağından xəbər verir. Eyni zamanda dünya müsəlmanlarının say artımında da türklərin payı az deyil. Ümumiyyətlə türk xalqlarının 80 faizdən çoxu müsəlman, 20 faizi isə qeyri müsəlmanlardan-şamanizm, buddizm, xristian və iudaizm dininə inanclardan ibarətdir.
BMT-nin statistik məlumatlarına görə, dünya dilləri arasında türk dili beşinci yerdədir. Türkdilli xalqların təmsil etdikləri müstəqil dövlətlər və muxtar qurumlar böyük əraziyə və olduqca müxtəlif təbii sərvətlərin zəngin ehtiyyatlarına malikdirlər. həmin ölkələr nəyinki iqtisadi, həm hərbi və siyasi potensiala malikdirlər. Türk dünyasının güclü iqtisadi və hərbi potensiala malik olmaları onların getdikcə dünya siyasətinə təsir etmək imkanlarını çoxaldır. Hətta getdikcə bir sıra inkişaf etmiş ölkələr türkdilli ölkələrdən enerji asılılığına düşürlər.
XX əsrin sonlarından başlayaraq türkdilli ölkələr və muxtar qurumlar arasında iqtisadi, siyasi, mədəni yaxınlaşmalar baş verdi. Bu siyasətin həyata keçirilməsində Ümummilli Lider Heydər Əliyevin gördüyü işlər əvəzsizdir. Onun təşəbbüsü ilə Traseka layihəsi olan Böyük ipək yolunun bərpa olunması türk respublikaları arasında yaxınlaşmanın əsasını qoydu. 1993-cü ildə ilk dəfə olaraq türkdilli dövlət başçılarının İstanbulda toplantısının keçirilməsi də bu ölkələrin iqtisadi və mədəni cəhətdən yaxınlaşmasında böyük rol oynadı. 1999-cu ilin YUNESKO xətti ilə bütün dünyada “Dədə Qorqud ili” elan edilməsi ciddi əhəmiyyət daşıyır. “Dədə Qorqud İlinin” keçirilməsi bütün dünyada türklüyün, türk humanizminin, türk demokratiyasının, türk mədəniyyətinin təbliğinə rəvac vermiş oldu.
Bununla yanaşı 28 sentyabr 2018-ci ildə TÜRKSOY-un Bakıda keçirilən VIII konfransı türk mədəniyyəti problemlərinin həllində daha ciddi rol oynadı.
Qlobal dünyada xalqların yaxınlaşması, millətçiliyin aradan qaldırıldığı bir dövrdə Azərbaycanda türkçülük siyasəti ilə yanaşı azərbaycançılıq siyasəti də gündəmə gətirilmişdir. Ulu Öndər Heydər Əliyev göstərirdi ki, biz türk mənşəli millətik və türkdilli xalqlarının dilinə məxsus olan dilimiz Azərbaycan dilimiz vardır. Bu gün dünyada azərbaycanlıların sayı 50 milyondan çoxdur. Onların hamısının ürəyi Azərbaycanla döyünür, Azərbaycan üçün çalışır, onun çiçəklənməsinə öz töhvələrini verirlər. Eyni zamanda Azərbaycanda yaşayan digər etnik azlıqlar da özlərini bu vətənin bir parçası hesab edərək azad və sərbəst yaşayırlar. Ulu Öndər Heydər Əliyevin sözləri ilə desək “Azərbaycan onun ərazisində yaşayan bütün millət və xalqların ümumi vətənidir. Bizi bir-birimizə bağlayan ideal yaxınlığı, mənəvi-əxlaqi prinsiplərdir” [3, 47].
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan xalqı müxtəlif tarixi dövrlərdə (azərbaycançılıq ideologiyasının təşəkkül tapıb formalaşdığı XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq) gah türkçülüyə, gah müsəlmançılığa, gah da müasirliyə əlahiddə üstünlük verilməsindən irəli gələn ictimai-siyasi problemlərlə üz-üzə dayanmağa məcbur olmuşdur. Və bunun da mənfi nəticələrini, xüsusilə milli inteqrasiyasının, mütəşəkkilliyin süni olaraq pozulmasını, yaxud zəifləməsini tarix, yəqin ki, həmişəlik öz yaddaşına yazmışdır. İlham Əliyevin siyasi- ideoloji fəaliyyətində türkçülük Azərbaycan xalqının öz mənşəyi etibarilə türk etnosundan yaranması həqiqətinin milli ictimai dərkindən başlayıb müasir türk dünyasının üzvi tərkib hissəsi olması, beynəlxalq aləmdə türk dünyasının ortaq maraqlarının cəsarətlə müdafiəsinə qədər gedir. Və təsadüfi deyil ki, bu gün Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev türk dünyasının öndə gedən liderlərindən biri kimi böyük nüfuz sahibidir.
İslam (müsəlman) dünyasına mənsubluq da bugünkü Azərbaycanın həm mənəvi- mədəni, həm də ictimai-siyasi xarakterində bütün parlaqlığı ilə təzahür edir. Möhtərəm prezident İlham Əliyevin müsəlman xalqlarına qarşı müəyyən beynəlxalq dairələrdə aparılan mürtəce, antihumanist kampaniyalara dəfələrlə ən yüksək tribunalardan öz etirazını bildirməsi, Azərbaycanın bir nümunəvi müsəlman ölkəsi olaraq inkişafı buna sübutdur. Və eyni zamanda bugünkü Azərbaycan xalqı dünyaya açıq, müasir dünyanın iqtisadi, sosial- siyasi və mədəni texnologiyalarını inamla mənimsəyən, onun (müasir dünyanın) qlobal idarəçiliyində get-gedə güclənən imkanları səviyyəsində iştirak edən xalqdır. Türkçülük, müsəlmançılıq və müasirlik triadası bu gün Azərbaycanda klassik formulunda (və tipologiyasında) tətbiq edilməklə qalmayıb mərhələnin (və dövrün) tələblərinə uyğun olaraq yaradıcılıqla yaşanır ki, bu da Azərbaycan dövlətinin yürütdüyü tarazlaşdırılmış, humanist və uzaqgörən (mövcud problemlərin tezliklə həllinə yönəlmiş perspektivli) siyasətin nəticəsidir [2, 205-206].
Açar sözlər: türkçülük, ziyalılar, mətbuat, həmrəylik, milli burjaziya, xalq.

Ədəbiyyat siyahısı
1. Alp Z.G. Türkçülüyün əsasları. Kamer yayinları. İstanbul, 1996. 53 səh.
2.Cəfərov N. Sərdarov V. Cəfərov A. Azərbaycançılıq ideologiyasının etnoqrafik əsasları. Bakı, “Elm və təhsil”, 2D 16. 216 səh.
3. Əliyev H.Ə. Azərbaycan bütün azərbaycanlıların vətənidir. Baki, 2000, 548 səh.
4. Əli Bəy Hüseynzadə seçilmiş əsərləri: “Şərq-Qərb” nəşriyyatı. Bakı, 2017. 447 səh.
5.Güngör E. Tarixdə Türklər. Ötükən nəşriyyatı. İstanbul, 1999. 425 səh.
6. Heydar B.Ə. Əli Bəy Hüseynzadə. İstanbul, 1992. 417 səh.
7. Xəndan R.Z. Unudulmuş dahi. Qorqud yayım evi. Baki, 1994. 329 səh.
8. Ömərov V. Səs qəzeti, 27 yanvar, 2012-ci il. Səh. 3
9. Rəsulzadə M.Ə. “Qafqaz türkləri”. (çapa hazırlayan Y. Akpınar) İstanbul, 1993.
10. Şirvani Ə. Milli ideologiyamız: Türklük, Çağdaşlıq, İslam. Redaktor və ön sözün müəllifi fil.e.n., dos. A.M.Qasımlı. Bakı, “Elm və təhsil” – 2013, 288 səh.
11. azerbaycanli.org/az/.html
12. www.neguzelsozler.com/unlu-sozleri/ataturk-sozleri.html
13. azkurs.org/eya-ya-ch-fq-andamj.html
14. Vəliyev A. Azərbaycanda Yeniləşmə və Milliyyətçilik Hərəkatı. İstanbul 2015. 304 səh.
15. XX-əsrin siyasi tarixi. I hissə, Şur nəşriyyatı. Bakı, 1995.

Qasimova S.A.
Azerbaijan State Aqrarian University

The ideology of Turkism At the beginning of the twentieth century

SUMMARY
The development of capitalist relations in the second half of the nineteenth century, new opportunities opened up the national democratic opinion. During this period, the Turkish people, with the emergence of the revival was the ideology of Turkism. The article deals with a wide range of Turkish people’s struggle for their independence . İn the article is talking about the role of Azerbaijani and Turkish intellectuals developing national democratic idea, also talked about the development of the national press widely at the end of the twentieth century. At the end of the article has been marked to be solidarity among the Turkish people.

Keywords: Turkism, intellectuals, media, solidarity, ideology, nation.

Гасимова С.А.
АзербайджанскийГосударственный АграрныйУниверситет

Возникновение Тюркской идеологии
в начале ХХ-века

Резюме
Со II половины ХIХ-века развитие капиталистических отношений открыло широкие возможности для формирования национально-демократической мысли. Именно в этот период с возникновением зарождения среди Тюркских народов, образовалась тюркская идеология. В статье подробно говорится о борьбе тюркских народов за свою независимость. Есть обширная информация о заслугах Азербайджанских и Тюркских представителей интеллигенции в возникновении и развитии национальной демократической мысли, о развитии национальной прессы. В статье отмечается необходимость проявления солидарности тюркскими народами.

Ключевые слова: тюркизм, представители интеллигенции, пресса, солидарность, национальная буржуазия, народ.

Turk xalqlarinin tarixi

Bizim eradan təqribən beş min il əvvəl dünyanın böyük bir ərazilərində müxtəlif adlarla (şumer, sak, hun, skif və s.) tanınan türklərin tarixi, ana yurdu və s. məsələlər kimi, mifologiyası da az öyrənilmişdir və bu barədə bir –birindən fərqli mübahisələr mövcuddur. Lakin bəşər sivilizasiyası tarixində türklər ən mədəni bir xalq kimi özünün silinməz izlərini qoymuşdur. Əksər tədqiqatçıların fikirincə, türklər dəfələrlə köç etsələr də, hunların və oğuzların köçü daha önəmli olmuşdur.

VIII-X əsrlərin runik mətnləri, VI-X əsr Bizans, Çin, ərəb, fars mənbələri, “Fal kitabı”, qədim türk dastanları ( “Oğuz Qağan”, “Yaradılış”, “Şu”, “Manas”, “Kitabi-Dədə Qorqud” və s. ) türk mifologiyasının əsas mənbələri sayılır. Qədim türklərdə geniş yayılmış dini-mifoloji sistem kimi tanrıçılıq türk mifologiyasının əsas mahiyyətini təşkil edir.Türklər tanrını (müxtəlif türk dillərində çənli, teyri, tenqri, tora, tiqir və s.) göyün sahibi və tək bir yaradıcı varlıq kimi anlamışlar. Əski türklərdə Tanrı hərfi mənada həm göy, həm də allah anlamını ifadə etmişdir. Bu söz mənşə etibarilə kosmoqonik miflərlə bağlıdır.

Yuxarı dünyanın hakimi Ülgen, yeraltı dünyanın hakimi Erlik, uşaq və qadınların hamisi Umay və s. Göy tanrının hami kultları kimi türk mifoloji düşüncəsində mühüm yer tutur. Ümumiyyətlə, Göy, tanrının məskunlaşdığı məkan kimi başa düşülür.

Dünyanın bir çox xalqlarından fərqli olaraq, türk mifologiyasında allahlar panteonu yoxdur. Göy Tenqri (Göy Tanrı) kainatın yeganə yaradıcısıdır. Bu baxımdan türk mifologiyası qədim türklərin monoteist dinlərinin təsiri altındadır.

Türklərin mifoloji sistemində Altay yaradılış dastanları geniş yayılmışdır. Altay yaradılış dastanının V.Verbitski variantında Ağ Ananın ( Ak Ene) təklifi ilə dünyanı yaratmaq istəyən Ülgenin “Yaradılsın yer!”, “Yaradılsın göy!” deməsi nəticəsində kainat yaranmış və üç böyük balıq üstündə qərar tutmuşdur.

V. Radlovun yazıya aldığı “Altay” yaradılış dastanında isə Tanrının əmri ilə insanın dənizin dibindən çıxardığı torpaqdan səthi dümdüz və hamar olan yer yaradılır. Ağzında gizlincə saxladığı torpağı Tanrının əmri ilə insanın yer üzünə tüpürməsi nəticəsində hamar yer üzündə yarğanlar, təpələr, dağlar yaranır. Bundan sonra insan Erlik (Şeytan) adlanır. Hər iki variantda dünyanın birdən yaranması ideyası əsas yer tutur.

Ümumiyyətlə, yunan, çin, hind və başqa xalqların mifoloji təsəvvürlərində olduğu kimi, türk mifologiyasında da dünya ilkin vəziyyətdən- xaos, torpaq və ya sudan yaranmışdır.

Türk xalqlarının qədim yazılı abidələrində (“Orxon-Yenisey” abidələri) dünyanın yaranması haqqında təsəvvürlər öz əksini tapmışdır. “Oğuz Qağan” dastanında Oğuz Qağan nizamlı dünya modelinin yaradıcısıdır. Etnoqonik miflərdə ilk insan və ya insan cütlüyü yalnız Ülgen, Erlik kimi tanrılarla deyil, həmçinin təbiətin mühüm ünsürləri ilə bağlıdır. Kainat və onun elementlərinin məhvi, dünyanın sonu ilə bağlı mifik təsəvvürlər esxatoloji miflərdə-Telengit və Teleut miflərində təsvir olunur.

Türk xalqlarının mifoloji düşüncəsində bir sıra kultlar- əcdad, dağ, ağac, Boz qurd, at və s. mövcuddur. İlk əcdadlar zooantropomorf təbiətə malikdir. Dağa mifik baxış onun əcdad kimi qavranılmasına səbəb olmuşdur. Türk xalqlarının əksəriyyəti Bodun-İnli, Altay, Alaş, Sağcaq və s. dağları müqəddəs bilib, onlara tapınmışlar. Qədim türk mifoloji düşüncəsində bütün dağ zirvələrinin sahibi Altay ruhu hesab olunmuşdur. Altay əsatirlərində dağlar canlı varlıqlar kimi göstərilir.

Türklərin ilkin təsəvvürlərinə görə Qaf dağı dünyanın bütün dağlarının anası sayılır. Bütün dağlar yeraltı damarlar vasitəsilə müxtəlif yerlərdən Qaf dağına bağlıdır. Türk mifoloji düşüncəsində ilk əcdadlar uca zirvələrin, yüksək dağların sahibi sayılmış, əvvəlcə zoomorfik, sonrakı dövrlərdə isə antropomorfik xüsusiyyətlər qazanmışlar. Qədim türklərin inancına görə ağac dünyanın mərkəzidir. O, yerlə göyü bir-birinə birləşdirir, xalqların ulu babalarının anası, analar anası hesab olunur. İnsanla (nəsil) ağac (əcdad) arasında sıx əlaqə vardır. “Nəsil ağacı” simvolu bu baxımdan ən qədim simvollardan biri sayılır. Ağac kultu bütün türk xalqlarında olduğu kimi, Azərbaycan mifologiyasında da geniş yayılmışdır. Türk tarixinin ən qədim dövrlərindən başlayaraq Boz qurd bolluq, uğur, öncüllük rəmzi sayılmışdır. Bununla əlaqədar Göy türklərlə əlaqəli bir sıra mifoloji mətnlər mövcuddur. Bozqurd türk xalqları arasında göylərin türkləri mühafizə etmək üçün göndərdiyi sakral heyvan kimi qavranılmışdır. Köçəri türklər arasında geniş yayılan Bozqurd mifləri zaman keçdikcə Bozqurd dastanları kimi formalaşmış, Göytürklərin dövründə isə qurd əcdad-xilaskarlıq rəmzi kimi dövlət atributlarından biri hesab olunmuşdur. Ümumiyyətlə, Bozqurd qədim türklərdə əcdad, əcdad-xilaskar, xilaskar funksiyalarını daşımışdır. O, ayrı-ayrı torpaqların, tək-tək fərdlərin deyil, Tanrı torpaqlarının, bütün etnosun qoruyucusudur.

Qədim türklərə görə, at yer üzündə ən ulu, ən təmiz varlıqdır. Türk mifoloji sistemində təbiətin dörd ünsürünün – od, su, torpaq, havanın yaranmasında atın müstəsna rolu vardır. İgidlərin atlarının göydən, işıqdan gəlməsi barədə inamlar geniş yayılmışdır. Qədin zamanlarda atlar mifik dünya ilə bağlı olmuş, ağ və boz rəngli atlar kutsallıq, uğur simvolu sayılmışdır. Bir sıra miflərdə atın sudan, işıqdan çıxması, eləcə də qanadlı- yel atları haqqında ilkin təsəvvürlər başlıca yer tutur.

Türklərin bir sıra dastanlarında- “Maaday Qara”, “Manas”, Kitabi-Dədə-Qorqud”, “Koroglu” və s. əsərlərdə at kultu ilə bağlı mifoloji düşüncə sistemi mühafizə edilməkdədir. Bunlardan başqa, qədim türk mifologiyasında quş onqonu da geniş yayılmışdır. Simurq, Hüma, Göyərçin, Səməndər quşu, Qırğı və s. quşlar ilkin mifoloji təsəvvürlərlə bağlı olub sakral xüsusiyyətlər daşımışdır. İyirmi dörd oğuz boyunun hər birinin özünəməxsus onqonu olmuşdur.

G‘ARBIY TURK XOQONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA UNING O‘RTA OSIYODAGI SIYOSIY JARAYONLARGA TA’SIRI Текст научной статьи по специальности «История и археология»

O‘rta Osiyo / Turk xoqonligi / Eftallar davlati / El Arslon / G‘arbiy Turk xoqonligi / Buxoro / Farg‘ona turklari / Usturshona / Ibn Xavqal. / Средняя Азия / Тюркское ханство / государство Гефталей / Эль-Арслан / Западно-Тюркское ханство / Бухара / тюрки Ферганы / Устуршона / Ибн Хавкал.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Mirzayeva Diloromxon

Ushbu maqolada G‘arbiy Turk xoqonligining tashkil topish jarayoni va bu davrda O‘rta Osiyo hududidagi siyosiy hamda etnik jarayonlarining qay tarzda borayotganligi to‘g‘risida so‘z boradi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОБРАЗОВАНИЕ ЗАПАДНОТЮРКСКОГО ХАНСТВА И ЕГО ВЛИЯНИЕ НА ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ В СРЕДНЕЙ АЗИИ

В данной статье рассказывается о процессе образования Западнотюркского ханства и о том, как в этот период развиваются политические и этнические процессы в Средней Азии .

Текст научной работы на тему «G‘ARBIY TURK XOQONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA UNING O‘RTA OSIYODAGI SIYOSIY JARAYONLARGA TA’SIRI»

G’ARBIY TURK XOQONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA UNING O’RTA OSIYODAGI SIYOSIY JARAYONLARGA TA’SIRI Mirzayeva Diloromxon

Farg’ona davlat universiteti Tarix fakulteti 4-bosqich talabasi https://doi. org/10.5281/zenodo.7068372

Annotatsiya: Ushbu maqolada G’arbiy Turk xoqonligining tashkil topish jarayoni va bu davrda O’rta Osiyo hududidagi siyosiy hamda etnik jarayonlarining qay tarzda borayotganligi to’g’risida so ‘z boradi.

Kalit so’zlar: O’rta Osiyo, Turk xoqonligi, Eftallar davlati, El Arslon, G’arbiy Turk xoqonligi, Buxoro, Farg’ona turklari, Usturshona, IbnXavqal.

ОБРАЗОВАНИЕ ЗАПАДНОТЮРКСКОГО ХАНСТВА И ЕГО ВЛИЯНИЕ НА ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ В СРЕДНЕЙ АЗИИ

Аннотация: В данной статье рассказывается о процессе образования Западнотюркского ханства и о том, как в этот период развиваются политические и этнические процессы в Средней Азии.

Ключевые слова: Средняя Азия, Тюркское ханство, государство Гефталей, Эль-Арслан, Западно-Тюркское ханство, Бухара, тюрки Ферганы, Устуршона, Ибн Хавкал.

THE ESTABLISHMENT OF THE WESTERN TURKIC KHANATE AND ITS INFLUENCE ON POLITICAL PROCESSES IN CENTRAL ASIA

Abstract: This article talks about the process of establishment of the Western Turkic Khanate and how the political and ethnic processes in Central Asia are progressing during this period.

Key words: Central Asia, Turkic khanate, Hephtal state, El Arslan, Western Turkic khanate, Bukhara, Turks of Ferghana, Usturshona, Ibn Havqal.

O’zbekiston va qolaversa, Markaziy Osiyo tarixining ilk o’rta asrlar bosqichi (V – VIII asr birinchi yarmi) o’ziga xos tarixiy jarayonlari bilan ahamiyatlidir. III – IV asrlarga kelib, Kushon va Qang’ kabi davlatlar tanazzuli kuchayib, ular o’rniga siyosiy jihatdan mustaqil va mahalliy ma’muriy boshqaruviga ega davlatlar (Afrig’iylar, Choch va Farg’ona) va davlat uyushmalari (Sug’d va Toxariston konfederasiyalar) vujudga keldi. Ularning shakllanishida mintaqada kechgan ijtimoiy-siyosiy va etnomadaniy jarayonlar muhim rol o’ynadi. Xususan, ikki yirik etnik guruh: hind-yevropa tillari oilasiga mansub sug’diylar, xorazmiylar, boxtariylar va oltoy tillari oilasi vakillari – turkiylarning o’ziga xos sinkretik yaqinlashuvi kuchaydi. Prototurk qabilalari uyushmasi “turk” nomi ostida mintaqada yetakchi mavqyega chiqa boshladi. Natijada, bu hodisa etnomadaniy jarayonlarni takomillashtirdi.

Marvdan Xitoy devoriga qadar turli etnoslar, jumladan turkiy va sug’diy komponentlar simbiozi ro’y berdi. Bu yangi tipdagi davlatlarining siyosiy barqarorligi, iqtisodiy rivoji mahalliy xalqlarning shakllanishiga zamin hozirladi. V – VI asr o’rtalarigacha eftaliylar Markaziy Osiyo siyosiy va etnomadaniy tarixida o’ziga xos o’rin tutgan bo’lsa, 555-yilda xoqonlik turklarining ularga bergan zarbasi so’ng bu davlat mavqeyiga putur yetgan. Shundan so’ng eftaliylar batamom mahalliy aholi orasiga singishib, sug’diy etnik komponentda eftaliylar salmoqli o’rin tutgan. Bu esa so’g’diylarning turkiylashuvi jarayoni tezlashuviga ham xizmat qilgan.

TADQIQOT MATERIALLARI VA METODOLOGIYASI

Eftallar davrida aholi asosan vohalarda istiqomat qiluvchi o’troq ziroatkorlar hamda dasht va cho’llarda chorvachilik bilan shug’ullanuvchi ko’chmanchi va yarim ko’chmanchilar tashkil

etgan. Mintaqaning shimoli-sharqiy qismlari (hozirgi Qozog’iston), Oltoy va Tyanshan etaklari, Mo’g’uliston va Shimoliy Xitoyda ko’prok ko’chmanchi hayot tarzi ustuvor bo’lsa, mintaqaning janubi-g’arbiy qismlarida, asosan, Sharqiy Turkiston, Amudaryo-Sirdaryo oralig’i, Shimoliy Xindiston, Afg’oniston, Xuroson kabi hududlarida o’trok vohalar mavjud bo’lib, aholisining aksariyati shahar va qishloqlarda istiqomat qilgan va xo’jalik hayotida dehqonchilik, hunarmandchilik va tijorat katta o’rin tutgan. Mintakaning har ikkala qismida ham sersuv daryo havzalari, ham dasht va cho’llar bo’lib, ulardan biri doimiy ravishda o’troq aholini o’ziga jalb qilsa, ikkinchisida esa qadimdan ko’chmanchi aholi o’z chorvalari bilan ko’chib yuradigan maskanlar edi. Xususan, mazkur mintaqaning ko’chmanchi muhit ustuvor shimoli-sharqiy xududlarida Ili, Irtish, Chu, Talas kabi daryolarning mavjudligi bu yerlarda ko’chmanchilar bilan birga qadimdan o’troq aholining ham istiqomat qilishiga sharoit yaratgan; Sharqiy Turkiston, Amudaryo-Sirdaryo oralig’i va Xurosonda birmuncha yirik dashtlar bilan birga cho’llarning mavjudligi, Xindikush togi etaklarida esa yaylovlar mavjudligi bu yerlar aholisining bir qismini ko’chmanchi chorvadorlar tashkil etishiga zamin yaratardi.

Bu davrda Markaziy Osiyoning shimoli-sharqiy qismlarida asosan, oltoy tillari oilasiga mansub xalqlar, aksariyati turkiy etnoslar va qisman mo’g’ullarning ajdodlaridan iborat edi. Ular orasida 50 ga yaqin qabilalarni birlashtirgan Tele qabilalalar ittifoqi eng yirigi edi. Ular keng xududlarda ko’chib yurishsa ham o’zlarining doimiy yashaydigan muayyan bir xududlari bor edi. Mazkur mintaqaning janubi-g’arbiy qismidagi aholining katta bir qismini esa sharqiy eroniy tilli xalqlar: so’g’diylar, xorazmliklar, baqtriylar, xo’tan-saklar tashkil qilardi. Sharqiy Turkiston aholisining bir qismi, aniqrog’i, Tyanshan tog’larining janubi-sharqiy qismida qadimiy xind-yevropa xalqlaridan biri – toxarlar ko’pchilikni tashkil qilib, yaqin qo’shnilari – turkiy etnoslar bilan uzviy etnomadaniy aloqada edilar. Turfon, Qorashaxr va Kucha kabi voxa xukmdorliklaridagi shahar axolisining katta qismini toxar tilli etnoslar tashkil qilib, “to’rt Toxar o’lkasi” deb atalardi. Aynan ana shu mintaqaning turli hududlarida tabiiy sharoit ta’siri natijasida joylashgan aholining aralashuv jarayoni bugungi O’zbekiston hududida jadal rivojlandi. Masalan, bu davrda Sirdaryoning o’rta xavzalarida o’nlab katta-kichik shaharlar qad rostlagan bo’lib, ularning axolisini, asosan, turkiylar va so’g’diylar tashkil etardi. Bunga o’sha davrdagi xitoy va vizantiya manbalaridagi ma’lumotlar hamda ularning turkiy va so’g’diy yoki turkiy-so’g’diy asosli joy nomlari guvoxlik beradi. Mazkur shahar va o’troq aholi maskanlarining katta bir qismi Turk xoqonligi davrida vujudga kelgan bo’lsa-da, qolgan bir qismi xoqonlik tashkil topgunga qadar ham yirik aholi maskanlari sifatida ma’lum edi. Turk xoqonligi tashkil topganining ilk o’n yilliklarida xoqonlikka tashrif buyurgan Vizantiya elchilarining ma’lumotlariga asoslanilsa, mazkur hududdagi shaharlar aholisining asosiy qismini turkiylar tashkil qilgani ayon bo’ladi [2: 53]. VII asr 30-yillarida Yettisuv-Taroz-Isfijob-Choch yo’nalishi bo’ylab janubga yo’l olgan xitoy rohibi Syuan Szan va Sharqiy Turkistonning janubi orqali yo’lga chiqqan sayyoh Xoy Chao (726-y.) esdaliklaridan bu hududdagi aholi manzillarida turkiylar va so’g’diylar ko’pchilikni tashkil etgani ayon bo’ladi. Buni arablar davrida yaratilgan “Hudud ul-olam” asaridagi ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Chunonchi, asarda Shalot, Navkas, Shulhiy, Taror, Takonkas, Farunkas, Mirkiy, Navikas kabi asosan turkiy va so’g’diy aholi yashaydigan shaharlar tilga olinadi. Demak, O’zbekistonning shimoliy hududlarida turkiy va so’g’diylarning aralashuvi kuchli bo’lgan. Lekin bu davrda O’zbekistonning markaziy va janubiy hududlarida etnomadaniy jarayonlar qay darajada sodir bo’ladi? Ta’kidlash lozimki, O’zbekistonning bu ikki hududlarida ham etnomadaniy jarayonlar shimoldagidan kam darajada sodir bo’lmaydi. Chunonchi, Kushonlar, Xioniylarning hukumronligi davrida, ya’ni Eftallarning kirib kelgunigacha bo’lgan

vaqt davomida turkiylarning katta bir qismi O’zbekiston hududlariga kirib kelgan va allaqachon mahalliy aholi bilan aralashish jarayonini boshlagan edi. Eftallar va turk xoqonligining kirib kelishi bu jarayonning yanada kuchayishiga sabab bo’ladi [12: 112]. Bu holatni so’g’d bitiklarida, garchi keyinroq yaratilgan bo’lsa-da, o’sha davrda sodir bo’lgan jarayonlarni yoritib bergan fors va arab manbalarida yorqin ko’ramiz.

Masalan, V-VIII asrlarda Buxorodagi aholining etnik tarkibiga nazar tashlasak, “Hudud ul-olam”da Buxoroning katta va obod shaharligi, Poykentning esa boy shahar ekanligi eslatiladi. A.Asqarovning arxeologik tekshiruvlar natijasida bergan ma’lumotlariga qaraganda Buxoroga bo’ysunuvchi 22 ta mulkning 15 tasi Buxoro vohasi mudofaa devori ichida, 7 tasi tashqarisida bo’lgan. Markazga Tavovis, Quyi Harqana, Hitfar, Qoxushtivon, Yuqori Samjon, Quyi Samjon, Yuqori Faraviz, Quyi Faraviz, Zar, Farg’idat, Farob, Poykent kabilar bo’ysungan va bu manzillarda istiqomat qiluvchi aholi orasida turkiylar salmoqli bo’lib, ularning ta’siri kuchli bo’lgan. Masalan, Buxoro mulkligining IV-V asrlarga oid mis tangasi sirtiga “Avsar hukmdor” yoki “Chavandoz hukmdor” nomi bitilgan [8: 220]. Demak, Buxoro hokimlari turkiylardan bo’lgan[4: 73]. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asaridagi ma’lumotlar ham buni tasdiqlaydi. Chunonchi, Turk shahzodasi Abruy xalqqa zulm qilgach, boy savdogarlar va dehqonlar o’z yurtlarini tark etib, “Turkiston va Taroz(yaqinida) bir shahar bino qilib”, uni o’z yetakchilaridan biri Hamuk nomi bilan”Hamuket deb nomlaydilar”. Buxoro ahli Turk yabg’u-xoqoni Istemi o’g’li Biyog’u, (Buyuk yabg’u) Qoracho’rindan yordam so’raydi. Yabg’u- xoqon o’z o’g’li El Arslon(Sheri Kishvar)ni Buxoro vohasida tartib o’rnatishga jo’natadi. U Poykentda Abruyni qatl ettirib, otasining roziligi bilan Buxoroni o’z tasarrufiga oladi. El Arslon(Sheri Kishvar) Hamukatga odam yuborib, Buxorodan ketgan aholini qaytaradi. “Hamuketdan kelgan har bir kishi(amir)ning yaqin kishilaridan bo’ldi”, – degan buyruq beradi. Voqealarni tahlil qilsak, Abruy turk shahzodasi Xitoy tazyiqi ostida o’z urug’i bilan Buxoroga ko’chib keladi. Oddiy aholi uni qo’llab-quvvatlaydi. E’tiborlisi, Hamuketga (Turkiston, Taroz) ketganlar u yerda qiyinchiliksiz joylashadi, Abruy qo’zg’aloni bostirilgandan so’ng ham ularning barchasi qaytmaydi. Qolaversa, El Arslon va u bilan birga kelganlar Buxoroda qolish istagini bildiradi. Qoracho’rin bunga ruxsat beradi. Demak, turkiylar va sug’diylar orasidagi uzoq vaqtlik aloqalar ularning xo’jalik turmush tarzida o’xshashlikni keltirib chiqargan. Natijada nafaqat turkiylarning o’troqlashuvi, balki, Sug’diylarning turkiylashuv jarayonlari ham sodir bo’ladi.

Mahmud Qoshg’ariy: “Balosog’unliklar so’g’dcha va turkcha so’zlaydilar. Taroz va Madinat al-Bayza (Sayram) shaharlarining xalqlari ham so’g’dcha va turkcha so’zladilar. Ular (so’g’diylar) Samarqand va Buxoro o’rtasidagi So’g’ddan bo’lib, turklashib ketganlar” [6: 24], deb ta’kidlaydi. Garchi bu voqea X-XI asrlarda bo’lsa-da, assimilyatsiya jarayoni natijasi bo’lib yuqoridagi fikrlarni yana bir bor tasdiqlaydi. Bu holat nafaqat Buxoroda balki boshqa mahaliy hokimliklarda ham xuddi shu xolda sodir bo’ladi. A.Otaxo’jayev: 600-yildan 760-yilgacha Kesh mulkini boshqargan sakkiz nafar hukmdorlarni sanab ular orasida mahalliy so’g’diylar va turkiylar bo’lgan. Jumladan, Kesh viloyatidagi Xuzor mulkining hokimi Subug’ro turkiylardan edi, – deb ma’lumot beradi. Qolaversa, turkiy qabilalarning bugungi O’zbekiston hududida to’liq joylashganlagini Erondagi Sosoniylar hukumronligigi doir manbalardagi ma’lumotlarda ham ko’rsak bo’ladi. Masalan, IV asrda Sosoniylar xionit qabilalarini Vizantiyaga qarshi urushga jalb etganlar. 502-yilda shohanshoh Kavad (Qubod) eftalit qabilalari bilan birgalikda Vizantiyaga qarshi yurish qilgan, 503-yilda esa eftalit qabilalari Kavkazda hunlarga qarshi urushganlar. 527 -532 yillarda Sosoniylar Vizantiyaga qarshi urushda savir qabilalarini jalb etganlar. Xusrav I

Anushervon mamlakatini ko’chmanchi turkiy qabilalarning bostirib kirishidan saqlash maqsadida o’zining chegara yerlarini turkiy qabilalarning o’zlariga qo’riqchilik uchun topshirgan. al-Mas’udiy ma’lumotiga ko’ra, u Kavkaz tog’larida g’ayridinlarga qarshi Bob al-Abvob (Darband) qal’asi va uzunligi 40 farsax (1 farsax – taxminan 6 – 7 km) bo’lgan devor qurdirib, uning darvozalarini qo’riqlash uchun xazar, alan, as-sarir(savir) va turklarning turli toifalariga mansub bo’lgan qabilalarni joylashtirgan. Chegara yerlarning hokimlari lavozimiga asosan eroniy bo’lmagan xalqlar vakillari (xionitlar, eftalitlar, xazarlar, turklar, daylamiylar, armanlar, gruzinlar va boshqalar) ta’yinlangan. Ular “chegara posboni” ma’nosini anglatuvchi yuksak marzabon unvoniga ega bo’lib, Sosoniylar saroyida oliy harbiy tabaqa qatoriga kiritilgan Xusrav I Anushervonning eng yaqin odamlaridan biri Katulf ismli eftalit bo’lgan. Bundan ikki jihat yanada oydinlashadi. Birinchidan, turkiylarning Markaziy Osiyoga kirib borishi shu darajada chuqur bo’lganki, ular Sosoniylar davlati hududlarigacha kirib borgan. Shuningdek, Sosoniy hukumdorlar turkiylar hujumiga qarshi turkiy qabilalarning o’zidan foydalangan. Natijada ular bu chegara hududlariga oilaviy ko’chib kelishgan albatta. Turkiylarning bunday joylashuvi turkiyla va mahalliy aholi asimiasiyasi jarayoni O’zbekistonning yeng janubiy hududlarida ham nixoyatda kuchli bo’lganligini ko’rsatadi.

Bugungi Farg’ona vodiysida ham turkiy va mahalliy aholining aralashuv jarayoni jadal davom etadi. Xatto bu hol u yerda boshqa hududlarga nisbatan kuchli sodir bo’ladi. Buni ayniqsa manbalardagi Bahrom Chobin haqidagi ma’lumotlar misolida yanada aniqroq ko’rishimiz mumkin. Chunonchi, Bahrom Chubin Xusrav II Parvizdan Eron taxtini tortib olgach, bir yil taxtda o’tiradi va hatto o’zining surati tushirilgan tangalar chiqarishga ham ulguradi 591-yilda arman, gruzin va vizantiyaliklarning Xusravga sodiq qolgan fors qo’shinlari bilan birlashgan harbiy kuchlari Armanistondagi Balarat daryosi yonida Bahrom Chubin askarlarini mag’lubiyatga uchratadilar. Shundan keyin Bahrom Chubin sharqqa qochib, Farg’ona turklari huzurida panoh topadi U Barmuda ismli turk hoqonining do’sti va maslahatchisi bo’lib qoladi va uning qiziga uylanadi.

Ta’kidlash lozimki, manbalardagi ma’lumotlarga qaraganda Barmudaning avlodlari Farg’ona hududidagi hukumronligi Eftallarning hujumidan oldin boshlangan. Agar manashu ma”lumotlarga qaraydigan bo’lsak, Fag’onani ham turkiylar boshqaruvi ostida asimilasiya jarayoni qanday bo’lganligini anglash qiyin bo’lmaydi.

Bunday holni nafaqat Farg’ona balki Ustrushona muzofatida ham kuzatish mumkin. Chunonchi, Ibn Havqal “Kitob surat ul-arz” asarida Ustrushonalik turkiy sarkarda Haydar ibn Kovusni tilga oladi. Ma’lumki, u Vizantiya imperatori Feofan vizantinskiyni mag’lub yetib, xalifalikka qarshi 815-yilda Bobek boshchiligida, Ozorboyjonda, ko’tarilgan qo’g’alonni bostiradi. Uning xalifalik oldida bundan tashqari yana bir qancha xizmatlari ham mavjuddir. U keyinchalik, xalifalik poytaxtidan Ustrushonaga qaytadi. Ibn Havqalning yozishicha, buning boisi Haydar ibn Kovusning ota-bobolari ushbu hududda qadimdan hukumronlik qilib kelgan va u yerni tark yetayotganda o’g’liga qoldirgan bo’lgan [18: 132]. Bundan anglashiladiki, Ustrushonaning hokimlari ham turkiylardan bo’lgan va turkiy ko’chmanchi va o’troq aholining aralashuv jarayoni bu hududda ham kuchli davom yetgan bo’lgan. Ta’kidlash lozimki, Haydar Ibn Kovus haqidagi ma’lumotlar garchi VIII asr ohiri IX asr boshlariga tegishli bo’lsada, Ustrushonada keyingi yillarda oli borilgan areologik tadqiqotlar natijasida o’rganilgan manzilgohlar va mozorqo’rg’onlar yuqoridagi fikrlarni yana bir bor isbotlaydi.

Xullas, shimoldan tez-tez yo’nalib turadigan turkiylar oqimi bu holning uzilib qolishiga yo’l qo’ymagan. Chunonchi, arab sayyohi Ibn Haldun “Dasht bu oddiy bo’lmagan hayot generatori” – deb yozganida u tamoman haq yedi. Umumiy holda aytadigan bo’lsak, bugungi O’zbekistonning janubi va markaziy hududidlarida xalqlarning aralashuvi jarayoni V asr oxiridan boshlab nihoyatda kuchayadi. Albatta bunga o’sha davrdagi siyosiy jarayon o’zining ta’sirini o’tkazmay qo’ymaydi. Chunonchi, VI asr o’rtalarida tashkil topgan ilk turkiy davlat – Birinchi Turk xoqonligi mintaqada kechgan siyosiy jarayonlar natijasi edi.

1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – T.: “O’zbekiston tarixi” jurnali, 1999 yil 1-son;

2. Abduzuhur A. “Turkiy xalqlarning tillari va tarixi” .- T.: “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 8-son, 1993-yil 19-fevral;

3. Abdurahmonov G. O’zbek xalqi va tilining shakllanishi to’g’risida. T.: TDShI 1999;

4. Ahmedov B.A. O’zbekiston xalqlari tarixining manbalari.-T.: O’qituvchi, 1991;

5. Jabborov I. O’zbek xalqi etnografiyasi. – T .: O’qituvchi, 1994;

6. Mahmud Koshg’ariy. “Devonu lug’otit turk”. – T.: Fan, 1963;

7. Mirzaeva D. Kokturk writing and different ideas in its study. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. 2021; 11 (4): 1144-1148.

8. Mirzayeva D. Turk xoqonligi davlatchiligi tarixi va ularni aks ettiruvchi manbalar. Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS). 2022; 2 (4): 217-221.

9. Mirzayeva D. Tarixiy adabiyotlarda eftalitlar va Turk xoqonligi tarixining yoritilishi. Central Asian Academic Journal of Scientific Research. 2021; 1 (1): 111-119.

10. Mirzayeva D. Farg’ona vodiysi G’arbiy Turk xoqonligi davrida. Farg’ona davlat universiteti “Ilm-zakovatimiz – senga, ona-Vatan!” mavzusidagi Respublika onlayn ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 2022; 132-133.

11. Mirzayeva D.M. O’rxun-Enasoy yodgorliklari Markaziy Osiyoning ilk o’rta asrlar tarixiga oid asosiy manbalar sifatida. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. 2022; 2 (6): 655-660.

12. Nasimxon Rahmon. Turk xoqonligi. – T.: Abulla Qodiriy, 1993;

13. Rahmonov N., B.Matboboyev. O’zbekistonning ko’hna turkiy-run yozuvlari. Toshkent, “Fan”, 2006;

14. Soatova G. “O’zbekistonda O’rxun-Enasoy yofgorliklari tadqiqi” O’zbek tili va adabiyoti jurnali, 2020-yil, 6-son;

15. Yuldashev S.B., Mirzayeva D. Eftaliylar davlati tarixining nemis tarixshunosligida tadqiq etilishi. O’tmishga nazar. 2022; 5 (6): 76-80.

16. Айдаров Г. Язик орхонского памятника Билге Кагана, Алмаата, 1966;

17. Кляшторний С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии, Москва, 1964;

18. Малов С.Й. Енисейская писменност тюрков, Мoсква, 1952;

19. Рахманов Н. Новые находки Ферганы. – 0ш-3000, том 3, Бишкек, 2000.

Turk xalqlarinin tarixi

Turk xalqlarinin tarixi

Turk xalqlarinin tarixi

Dünyanın bir çox xalqlarından fərqli olaraq, türk mifologiyasında allahlar panteonu yoxdur. Göy Tenqri (Göy Tanrı) kainatın yeganə yaradıcısıdır. Bu baxımdan türk mifologiyası qədim türklərin monoteist dinlərinin təsiri altındadır.

G‘ARBIY TURK XOQONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA UNING O‘RTA OSIYODAGI SIYOSIY JARAYONLARGA TA’SIRI Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Mirzayeva Diloromxon

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Mirzayeva Diloromxon

ОБРАЗОВАНИЕ ЗАПАДНОТЮРКСКОГО ХАНСТВА И ЕГО ВЛИЯНИЕ НА ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ В СРЕДНЕЙ АЗИИ

Текст научной работы на тему «G‘ARBIY TURK XOQONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA UNING O‘RTA OSIYODAGI SIYOSIY JARAYONLARGA TA’SIRI»

Related posts: