O zbekiston Respublikasi Faktlar va tarix
Mo’g’ul imperiyasining buyuk ajdodlaridan biri bo’lgan Hulegu elxonasi Turkiyani taxminan sakkiz yil davomida boshqarib, mil. Vizantiyaliklar yana bir bor mo’g’ullarning zaiflashgani sababli Anatoliyaning ayrim qismlarini nazorat qilishni tasdiqlashdi, biroq kichik mahalliy turklar ham rivojlana boshladi.
Gizlicə ABŞ-a aparılan 12 tarixi əsər Türkiyəyə qaytarılır
Axar.az xəbər verir ki, uzun müddət davam edən sınaqlar nəticəsində əsərlər Nyu-Yorkdakı baş konsul Reyhan Özgür və Türkiyənin Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin rəsmilərinin iştirak etdiyi Manhetten Rayon Prokurorluğunda təşkil olunan mərasimdə geri qaytarılıb.
Baş konsul R.Özgür mərasimdəki çıxışında Nyu-Yorkun prokuroru Alvin Braqqa və Daxili Təhlükəsizlik İstintaq Bürosunun agentlərinə təşəkkür edib.
“Son illərdə mədəni və tarixi əsər qaçaqmalçılığı ilə mübarizə sahəsində əldə etdiyimiz əməkdaşlığı yüksək qiymətləndirirəm. Manhetten Bölgəsi Prokurorluğu, Daxili Təhlükəsizlik Təhqiqatları qrupu və Milli Təhlükəsizlik Araşdırmaları qrupu arasında qurulan sabit və qüsursuz əlaqə ilə səmərəli nəticələr əldə edirik”, – deyə R.Özgür söyləyib.
Tarixi əsərlər üzərində birgə işlərin Türkiyə ilə ABŞ arasında əməkdaşlığı gücləndirdiyini deyən Özgür, bunların mədəni sərvətlərin qaçaqmalçılığı ilə mübarizə aparan dünya ictimaiyyəti üçün də nümunə olduğunu dilə gətirib.
Nyu-York prokurorunun köməkçiləri Metyu Boqdanos və Lisa DelPizzo da çıxışlarında sözügedən tarixi əsərlərin təsbit edilərək qaytarılmasından məmnun olduqlarını və bu mövzuda Türkiyə ilə yaxından işləməyə davam edəcəklərini vurğulayıblar.
Əsərlərin sərgiləndiyi salonda edilən çıxışlardan sonra baş konsul Özgür və DelPizzonun imzaları ilə təhvil-təslim prosesi tamamlanıb.
O’zbekiston Respublikasi Faktlar va tarix
Evropa va Osiyo o’rtasidagi chorrahada Turkiya ajoyib mamlakatdir. Xullas, Yunoniston, Forslar va Rimliklarga hukmronlik qilgan klassik davr davomida, hozirgi paytda Turkiya Vizantiya imperiyasining o’rni bo’lgan.
Biroq, XI asrda Markaziy Osiyo turk ko’chmanchilari mintaqaga o’tib, asta-sekin Kichik Osiyodagi barcha g’oliblarni egallashdi. Birinchidan, Saljuqiylar sultonligi, so’ngra Usmonli turk imperiyasi hokimiyatga keldi, Sharqiy O’rta er dengizi dunyosining ko’p qismiga ta’sir o’tkazdi va Islomni sharqiy Yevropaga olib keldi.
Usmonli imperiyasi 1918 yilda qulaganidan so’ng, Turkiya o’zini bugungi kunda jonli, zamonaviy, dunyoviy davlatga aylantirdi.
Turkiya Osiyo yoki Yevropadan ko’proqmi? Bu abadiy bahs mavzusi. Sizning javobingiz qanday bo’lishidan qat’i nazar, Turkiyaning go’zal va qiziqarli mamlakat ekanligini inkor etish qiyin.
Poytaxt va yirik shaharlar
Sarmoya: Anqara, aholisi 4,8 million
Asosiy shaharlar: Istanbul, 13.26 million
Izmir, 3,9 million
Bursa, 2,6 million
Adana, 2,1 million
Gaziantep, 1,7 million
Turkiya hukumati
Turkiya Respublikasi parlament demokratiyasidir. 18 yoshdan katta bo’lgan barcha Turk fuqarolari ovoz berish huquqiga ega.
Davlat rahbari prezident, hozirgi prezident Gul. Bosh vazir – hukumat boshlig’i; Rejep Tayyip Erdog’an hozirgi bosh vazir. 2007 yildan buyon O’zbekiston prezidentlari bevosita saylanadi va prezident bosh vazirni tayinlaydi.
O’zbekiston Respublikasi, Buyuk Millatlar Tashkiloti yoki Turkiya Buyuk Millatlar Majlisi deb nomlangan, bir ovozdan (bir uy) qonun chiqaruvchi organga ega.
Parlament a’zolari to’rt yil muddatga xizmat qiladi.
Turkiyada hukumatning sud bo’limi ancha murakkab. Konstitutsiyaviy sud, Yargitay yoki Oliy apellyatsiya sudi, Davlat Kengashi ( Danistay ), Sayıştay yoki Sayıştay va harbiy sudlar o’z ichiga oladi.
Turk fuqarolarining aksariyati musulmon bo’lishiga qaramasdan, Turk davlati mutlaqo dunyoviy.
Turkiya hukumati diniy jihatdan tarixiy ravishda harbiylar tomonidan kuchga kirgan, chunki 1923 yilda Turkiya Mustafo Kamol Otaturk tomonidan dunyoviy davlat sifatida tashkil etilgan.
Turkiyaning aholisi
2011 yildan boshlab Turkiyaning 78,8 million aholisi bor. Ularning ko’pchiligi etnik turkdir – 70-75% aholi.
Kürtler eng katta ozchilik guruhini% 18 foizga tashkil etadi; ular asosan mamlakatning sharqiy qismida to’plangan va o’zlarining alohida davlatlariga bosim o’tkazishning uzoq tarixiga ega. Qo’shni Suriya va Iroq ham keng va mustahkam Kurt aholisiga ega – barcha uch davlatning kurd millatchilari Turkiyani, Iroq va Suriyani kesib o’tishida yangi bir xalq, Kürdistan tashkil etishga chaqirdi.
Turkiyada ham oz sonli yunonlar, armanlar va boshqa etnik ozchiliklar mavjud. Yunoniston bilan aloqalar, xususan, Kipr muammosiga qaramasdan, Turkiya va Armaniston 1915 yilda Usmonli turklari tomonidan amalga oshirilgan arman genotsidiga nisbatan qat’iyan rozi bo’lmoqda.
Tillar
Turkiyaning rasmiy tili turkiy oilada eng keng tarqalgan turk tillaridan biri bo’lgan turkiy til bo’lib, Katta Oltoy tilshunos guruhining bir qismidir. Markaziy Osiyo tillari qozoq, o’zbek, turkman va boshqalar bilan bog’liq.
Turk tili Atatürk’ün islohoti qadar arab yozuvi bilan yozilgan. sekulyarizatsiya jarayonining bir qismi sifatida, Lotin harflaridan bir nechta o’zgarishlarni ishlatadigan yangi alifbo mavjud edi. Misol uchun, pastki egri chiziqli “c” inglizcha “ch” kabi ifodalanadi.
Kurt tili, Turkiyadagi eng katta ozchilik tili bo’lib, aholisining 18 foizini tashkil qiladi. Kurt tili Fors tili, Balujchi, Tojik tili va boshqalar bilan bog’liq Indo-Eron tilidir. Lotin, arab va kirill alfabedalarida ishlatiladi.
Turkiyada din:
Turkiya taxminan 99,8% musulmon. Turklar va kurdlarning ko’pchiligi sunniydir, lekin muhim alaviylar va shia guruhlari ham bor.
Turk Islomi doimo sirli va she’riy so’fiylik an’analaridan kuchli ta’sir ko’rsatdi va Turkiya so’fiylikning qal’asi bo’lib qolmoqda.
U shuningdek, xristian va yahudiylarning kichik ozchiliklarini tashkil etadi.
Geografiya
Turkiyaning umumiy maydoni 783.562 kvadrat kilometr (302.535 kvadrat milya). Janubi-sharqiy Yevropani janubi-g’arbiy Osiyodan ajratib turuvchi Marmara dengizi.
Turkiya, Trakya deb nomlangan kichik Yevropa bo’limi, Yunoniston va Bolgariya bilan chegaradosh. Kichik Osiyo qismida Kichik Osiyo, Suriya, Iroq, Eron, Ozarbayjon, Armaniston va Gruziya bilan chegaradosh. Ikkita qit’alar, jumladan, Chanakkale va Bosqoqbo’yi o’rtasida cho’ziluvchan tor Tinch okeanlari, dunyoning muhim dengiz portlaridan biri; bu O’rta er dengizi bilan Qora dengiz o’rtasida yagona kirish nuqtasidir. Ushbu haqiqat Turkiyaga katta geosiyosiy ahamiyatga ega.
Anatoliya g’arbda serhosil plato bo’lib, asta-sekin sharqda mustahkam tog’larga ko’tariladi. Turkiya seysmik jihatdan faol bo’lib, katta zilzilalarga moyil, shuningdek, Kappadokiya koni shaklidagi tepaliklar singari juda noan’anaviy shakllarga ega. Volkanik Mt. Eronning Turkiya bilan chegarasida joylashgan Ararat , Nuh kemasining quruq joyi bo’lib hisoblanadi, Turkiyaning eng baland nuqtasi – 5166 metr (16,949 fut).
Turkiyaning iqlimi
Turkiyaning qirg’oqlari issiq, quruq yoz va yomg’irli qishli O’rta okean havosiga ega. Sharqiy, tog’li hududlarda ob-havoning tobora keskinlashib borishi. Turkiyaning aksariyat hududlari yiliga o’rtacha 20-25 dyuym (508-645 mm) yomg’ir oladi.
Turkiyada qayd etilgan eng issiq harorat Cizre’de 119,8 ° F (48,8 ° C) dir. Agri davrida eng sovuq harorat -50 ° F (-45.6 ° C) edi.
Turkiya iqtisodiyoti:
Turkiya, 2010 yilda taxminan 960,5 milliard AQSh dollari bo’lgan GSYİH’yı va 8,2% GSYİH o’sishi bilan dunyoning eng yaxshi 20 iqtisodiyoti orasida. Garchi qishloq xo’jaligida hali ham Turkiyada 30 foiz ish o’rinlari mavjud bo’lsa-da, iqtisodiyoti sanoat va xizmat ko’rsatish sohasi o’sishiga ishonadi.
Asrlar mobaynida gilam va boshqa to’qimachilik sanoati markazi va qadimiy Buyuk Ipak yo’li terminali bugungi kunda Turkiya eksport qilish uchun avtomobil, elektronika va boshqa yuqori texnologik mahsulotlarni ishlab chiqaradi. Turkiya neft va gaz zahiralariga ega. Bundan tashqari, Yaqin Sharq va O’rta Osiyo neft va tabiiy gazni Evropaga ko’chiradigan va chet elga eksport qilish uchun portlar uchun muhim bir nuqtadir.
Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan YaIM 12,3 ming AQSH dollarini tashkil etadi. Turkiyada ishsizlik darajasi 12% ni tashkil qiladi, Turk fuqarolarining 17% dan ko’prog’i qashshoqlik chegarasidan pastda yashaydi. 2012 yil yanvar oyi holatiga ko’ra, turk valyutasi kursi 1 AQSh dollari = 1,837 turk lirasi.
Turkiyaning tarixi
Tabiiyki, Anatoliya turklar oldida tarixga ega edi, ammo Saljuqiylar turklari 11-a.da erga ko’chib kelgunga qadar mintaqa “Turkiya” bo’lib qolmadi. 1071-yil 26-avgustda Alp Erslon ostidagi Saljuqiylar Vizantiya imperiyasining boshchiligidagi nasroniy armiyalarining koalitsiyasini mag’lubiyatga uchratib, Manzikert jangida g’alaba qozondi. Vizantiyaliklarning bu mag’lubiyati Anatoliya ustidan haqiqiy Turkiyaning nazoratini boshlagan (ya’ni bugungi Turkiyaning Osiyo bo’limi).
Biroq, Saljuqiylar uzoq vaqtdan beri to’xtamadilar. 150 yil ichida, sharqdan sharqqa yangi kuch kuchayib Anatoliyani cho’zdi.
Chingizxonning Turkiyaga hech qachon kirmasligi bilan birga, uning mo’g’ullari ham shunday qildilar. 2643 yil 26 iyunda Chingizning nabirasi Hulegu Xon tomonidan boshqarilgan mo’g’ul qo’shinlari Kozzag urushida Saljuqiylar mag’lubiyatga uchradi va Saljuqiylar davlatini olib tashladi.
Mo’g’ul imperiyasining buyuk ajdodlaridan biri bo’lgan Hulegu elxonasi Turkiyani taxminan sakkiz yil davomida boshqarib, mil. Vizantiyaliklar yana bir bor mo’g’ullarning zaiflashgani sababli Anatoliyaning ayrim qismlarini nazorat qilishni tasdiqlashdi, biroq kichik mahalliy turklar ham rivojlana boshladi.
Kichik Osiyodagi Kichik Osiyoning kichik shaharlaridan biri 14 asrning boshlarida kengayib bordi. Usmonli beylik , Bursa shahriga asoslangan bo’lib, nafaqat Anatoliya va Trakya (hozirgi Turkiyaning Yevropa bo’limi), balki Bolqon, Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikaning ba’zi qismlarini bosib olishga davom etadi. 1453 yilda Usmonli imperiyasi poytaxtni Konstantinopolda qo’lga kiritganida Vizantiya imperiyasiga o’lim zarbasini bergan.
Usmonli imperiyasi o’n oltinchi asrda, ulug’vor Sulaymon hukmronligi ostida, o’zining apogiyaga etib keldi. U shimolda Vengriyaning ko’p qismini, shimoliy Afrikadagi Jazoir kabi g’arbni bosib oldi. Sulaymon imperatorlik davrida masihiylar va yahudiylarni diniy bag’rikenglikka majbur qildi.
O’n sakkizinchi asrda Usmoniylar imperiya qirralarining atrofini yo’qotishga kirishdilar. Taxtda zaif sultonlar va bir vaqtlar shafqatsiz jangchilar korruptsiyasida Usmonli Turkiya “Evropaning shikasti” deb tanildi. 1913-yilda Gretsiyani, Bolqonlarni, Jazoir, Liviya va Tunisni Usmonli imperiyasidan uzib tashlagan. Birinchi Jahon Urushi Usmonli imperiyasi va Avstriya-Vengriya imperiyasi o’rtasidagi chegarada boshlanganida, Turkiyaning markaziy kuchlari bilan (Germaniya va Avstriya-Vengriya) o’lik qarorlar qabul qildi.
Markaziy kuchlar Birinchi jahon urushini yo’qotganidan keyin Usmonli imperiyasi mavjud bo’lishni to’xtatdi. Turkiyadagi etnik bo’lmagan turklarning barchasi mustaqil bo’lib, g’alaba qozongan Ittifoqdoshlar Anatoliyani o’zlarining ta’sir doirasiga aylantirishni rejalashtirdilar. Biroq, Mustafo Kamol ismli turk general turk millatchiligini saqlab, xorijlik bosqinchilarni Turkiyadan quvib chiqardi.
1922 yil 1 noyabrda Usmonli sultonligi rasmiy ravishda bekor qilindi. Bir yil o’tgach, 1923 yil 29 oktyabrda Anqara poytaxti bilan Turkiya Respublikasi e’lon qilindi. Mustafo Kamol yangi dunyoviy respublikaning birinchi prezidenti bo’ldi.
1945 yilda Turkiya yangi Birlashgan Millatlar Tashkilotining nizomiy a’zosi bo’ldi. (Ikkinchi jahon urushida betaraflikda qolib ketgan edi). O’sha yili ham Turkiyada yigirma yil davom etgan bir partiyali boshqaruvning tugashi belgilandi. Endi G’arb kuchlari bilan mustahkam aloqada bo’lgan Turkiya 1952 yilda NATOga qo’shilib, SSSRning g’azabini keltirdi.
Respublika ildizlari Mustafo Kamol Atatürk’ü kabi dunyoviy askarlarga qaytganda Turk harbiylari Turkiyada dunyoviy demokratiyaning kafolati sifatida o’zini ko’rsatadi. Shunday qilib, 1960, 1971, 1980 va 1997-yillarda to’ntarishlarni amalga oshirdi. Ushbu yozma bayonotga qaraganda, Turkiya asosan tinchlikda, garchi sharqda Kurt separatchi harakati (PKK) faol o’zini boshqaruvchi Kurdiston 1984 yildan buyon.
Category : History of Turkey
aspect of history
- history of Europe
- history of the Middle East
Subcategories
This category has the following 49 subcategories, out of 49 total.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.