Türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq

Ancaq təəssüf ki, çağdaş Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında (məsələn, İnci
Engününün yazılarında) bəzən tarixi həqiqətlər gözlənilməz şəkildə təhrif olunur,
İsmayıl bəy Qaspıralı ilə Ziya Gökalp arasındakı məsafə və mərhələdə Əli bəyin

Türklşmk islamlaşmaq müasirlşmk ideyası

11 ноя 2013

В группе 82 участника

Milli Bayraq fəlsəfəsi: türkləşmək, müasirləşmək, islamlaşmaq I yazı Azərbaycan Cümhuriyyəti yaranmamışdan (1918, 28 may), bugünkü üçboyalı Milli Bayraq qaldırılmamışdan (1918, 9 noyabr) öncə, yəni 19-cu əsrin sonu – 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycan türklərinin aparıcı simaları (Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Nəsib bəy Yusifbəyli, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və b.) şüurlarında artıq onun cizgilərini bəlirləmişdilər. Belə ki, bütün bunlar baş verənə qədər Azərbaycanın milli ideoloqları bugünkü Azərbaycan Milli Bayrağının əsasını təşkil edən islamlaşmaq, türkləşmək və müasirləşmək ideyalarını əsərlərində və dünyagörüşlərində bu və ya digər şəkildə ifadə etmişdilər. Əslində ilk baxışda, bu üç ideya xətti ayrı-ayrı mənaları ifadə etmiş kimi görünsələr də, bütövlükdə bir-birlərini bu və ya digər mənada tamamlayırlar. Bu baxımdan Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, Ə.Top­çu­başov islamçı və türkçü olmaqla yanaşı, həm də yeniləşmək tərəfdarı olmuşlar. Bu isə o deməkdir ki, islamçılıq, türkçülük və müasirlik Azərbaycan türk ziyalıları üçün vəhdət təşkil etmiş, sonralar həmin ideyalar Azərbaycan Milli Bayrağının rəmzləri olmuşdur. Çünki islamçılıq və türkçülükdən çıxış edən milli ideoloqlar bir tərəfdən dini-əxlaqi keyfiyyətləri, milli mənsubiyyəti sinfi mübarizə adı altında inkar edən marksist-leninçi və qərbpərəst ifrat tərəqqiçilərə, digər tərəfdən isə hər cürə yeniləşmənin əleyhinə olan mühafizəkarlara qarşı olmuşlar. Milli ideoloqlar cəmiyyətin həyatında milli, dini-əxlaqi keyfiyyətlərin qorunub saxlanılması və birliyi şərti ilə yeniləşmənin zəruriliyindən bəhs etmiş, müsəlman-türk cəmiyyətini Avropa millətlərinin, ən azı qonşu xalqların səviyyəsinə qaldırmağa çalışmışlar. Hesab edirik ki, ilk dövrlərdə milli ideoloqların irəli sürdükləri ideyalar ümumi, hətta bəzən qeyri-müəyyən mahiyyət daşısa da, ümumilikdə milli ideyanın, bu mənada Milli Bayraq fəlsəfəsinin müəyyənləşməsi baxımından mühüm əhəmiy­yət kəsb etmişdir. Belə ki, M.Ə.Rəsulzadə sosial-demokrat ideyası adı altında Rusiya türklərinin də azad olmasına, Ə.Ağaoğlu «islam millətçiliyi» adı altında bütün müsəlman xalqlarının ən azı mənəvi-ideoloji birliyinə, Ə.Hüseynzadə islam-türk birliyinin vəhdəti şəklində «osmanlı türkçülüyü»nə, Ə.Topçubaşov isə eyni ideyalarla, ancaq daha çox liberal-demokratik dəyərlərlə bütün Rusiya müsəlmanlarının-türklərinin, o cümlədən müəyyən qədər də Azərbaycan türkləri­nin birliyinə çalışmaqla Azərbaycan Milli Bayrağının yaranmasında mühüm rol oynamışlar. Milli ideologiyanın formalaşması məsələsinə kompleks şəkil­də yanaşaraq hesab edirik ki, 1900-1910-cu ilərdə Ə.Ağaoğlu («islam millətçiliyi»), Ə.Hüseynzadə («osmanlı türkçü­lüyü»), Ə.Topçubaşov (Rusiya türklərinin milli-mədəni birliyi) və M.Ə.Rəsul­zadə (milli inqilabçılıq) kimi milli ideoloqların siyasi-ideoloji və milli-fəlsəfi fikirlərindəki oxşarlıq­lar və ziddiyyətlər bütövlükdə Milli Bayrağın yaranmasına təkan vermişdir. Ə.Hüseynzadənin təbrincə desək, eyni ideya uğrun­da mübarizə aparan insanlar arasındakı fikir ixtilafları, ziddiyyətlərin olması milli birliyin pozulmasına dəlalət edə bilməz. Əksinə fikir ixtilafları nəticə­sində həqiqət meydana çıxar və millət də əsil həqiqətin arxasınca gedər. Məsələyə bu prizmadan yanaşsaq görərik ki, 1900-1910-cu illərdə Ə.Ağaoğlu və Ə.Hüseynzadə Azərbaycan türklərinin milli ideyasını bir-birinə təxminən yaxın olan müasir ruhlu islamçılıqda və türkçülükdə, başqa sözlə ümumi və mücərrəd xarakterli türk-islam dünyasının birliyində gördükləri halda, milli inqilabçılar (M.Ə.Rəsulzadə, A.Kazımzadə və b.) və milli liberal-demokratlar (Ə.Topçubaşov) daha çox çar Rusiyası daxilində baş verən inqilabi, liberal-demokratik dəyişikliklərə ümid edərək Rusiya türklərinin, o cümlədən, konkret olaraq şimali Azərbaycan türklərinin bundan müəyyən mənfəətlər əldə etməsinə çalışmışlar. Bizə elə gəlir ki, çarizmə münasibətdə loyal mövqe tutmalarına baxmayaraq, çar Rusiyasının marksisitlər və liberallarla müqayisədə islamçılar və türkçülərlə amansız davranışının kökünü də məhz bu məsələdə, yəni onların türk-islam birliyinə çalışmalarında axtarmaq lazımdır. Hər halda milli marksistlər və milli liberallar quruluşu dəyişməyə çalışsalar da, ilk dövrlərdə, son nəticə olaraq Rusiyanın bütövlüyü (Sovet Rusiyası, Rusiya Federasiyası və s. kimi) ideyasından çıxış edirdilər. Halbuki, həmin dövrdə türkçülər və islamçılar milli marksistlər və milli ilberallardan fərqli olaraq, Rusiya türklərinin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin gələcəyini türk-islam dünyasının birliyində, xüsusilə Osmanlı Türkiyəsində görür, bəzən də Azərbaycanın yalnız mədəni deyil, siyasi baxımıdan da bu türk-müsəlman dövləti ilə birləşməsinə işarə edirdilər. Bu baxımdan 1900-1910-cu illərdə Azərbaycan milli ideyasının hansı istiqamətdə yarana biləcəyi ilə bağlı iki başlıca baxışın olması danılmazdır: 1. Tərəqqipərvər, yəni mütərəqqi ruhlu islamçılar və türkçülər Azərbaycan türklərinin nicatını və gələcəyini başda Osmanlı Türkiyəsi olmaqla minimum mənəvi-ideoloji xarakterli «İslam birliyi», yaxud da «Türk birliyi»ndə görmüşlər. Bu baxımdan onlar Azərbaycan türklərində milliyyət (türkçülük-türk birliyi) və dini birlik (islamçılıq-islam birliyi) hisslərini oyatmağa çalışmışlar. Onlar hesab etmişlər ki, islam-türk dünyası, xüsusilə Osmanlı dövləti yeniləşərsə, güclənərsə bundan Rusiya türkləri, o cümlədən Azərbaycan türkləri də qazanmış olacaqlar. Başqa sözlə, Azərbaycan türklərinin gələcəkləri Rusiya liberal-demokratlarının, sosial-demokrat­larının proqram­ları ilə deyil, türk-islam dünyasında, xüsusilə Osmanlıda baş verən milli ruhlu hərəkatlarla bağlıdır; 2. Milli liberallar və marksistlər, o cümlədən onlara meyil edən maarfçi-demokratlardan «mollanəsrəddinçilər» isə Azərbaycan türklərinin nicatını və gələcəyini daha çox Rusiya daxilində mövcud olan liberal-demokratik, yaxud da sosial-demokratik cərəyanlarda görmüşlər. Siyasi quruluş, siyasi idarəetmə və başqa məsələlərdə fikir ayrılıqlarını nəzərə almasaq, onlar ümumilikdə hesab etmişlər ki, Azərbaycan türkləri türk-islam dünyasında, o cümlədən Osmanlıda baş qaldıran milli-demokratik hərəkatlarda deyil, Rusiyada baş verən burjua-demokratik, sosializm hərəkatlarında fəal şəkildə iştirak etməklə, gələcəkdə bundan müəyyən pay (mədəni muxtariyyət, milli-məhəlli muxtariyyət və s.) əldə edə bilərlər. Bu günün prizmasından, o dövrdə milli ideya uğrunda gedən mübarizəyə baxdıq­da, ilk baxışda Azərbaycan xalqının nicatını Osmanlıda gedən milli ruhlu hərə­kat­da görən islamçılarla türkçülərin deyil, Rusiya daxilində baş verən burjua-demo­kratik, yaxud da inqilabi hərəkatlarda axtaran liberal-demokratlarla sosialistlərin haqlı olduğu görünə bilər. Bu iddianı haqlı sayanlar buna ən bariz nümunə kimi «os­man­çı»ların osmanlı ədəbi dili, osmanlı ədəbiyyatı və s. ideyalarına qarşı milli marksist­lərin, o cümlədən onlara meyil edən bəzi «mollanəsrəddin»çilərin Azərbycan türk ədəbi dilini, Azərbaycan türk ədəbiyyatını təbliğ etməsini göstərilər. Ancaq məs­ələ­­yə daha diqqətlə yanaşdıqda görərik ki, əslində 1900-1910-cu illərdə milli özünüdərk, milli azadlıq hərəkatı, bir sözlə milli ideyanın və onun nəticəsi olaraq milli istiqlalın yaranması yolunda hər iki tərəfin həm doğru, həm də yanlış addımları olmuşdu. Bizə elə gəlir ki, həmin dövrdə milli ideyaya yaxınlığı baxımından birincilərdən türkçülük (Ə.Hüseynzadə və b.), ikincilərdən isə milli liberalizm cərəyanı (Ə.Topçubaşov və b.) Azərbaycan türkçülüyü ideyasına nisbətən daha yaxın olublar. Belə ki, türkçülər və milli liberallar milli özünəməxsusluğa daha çox diqqət yetirərək, Azərbaycan türklərinin bir millət kimi formalaşmasına, milli kimliyini və mədəniyyətini dərk etməsinə çalışdıqları halda, islamçılar və marksist-leninçilər beynəlmiləlçilik adı altında, əksər hallarda bunu islamiyyətin və sinfi mübarizənin içərisində əritməyə cəhd göstərmişlər. Milli Bayraq fəlsəfəsinin, şübhəsiz ilk müəllifi Əli bəy Hüseynzadədir. M.Ə.Rəsulzadə, Y.Akçuraoğlu, Z.Gökalp, M.B.Məm­məd­zadə və başqaları etiraf edirlər ki, Ə.Hüseynzadə 1906-1907-ci illərdə nəşr olunan «Füyuzat» jurnalında «İslam əqidəli, Türk qanlı və Avropa qiyafəli bir insan olalım» – deməklə, bütün türk xalqlarının ortaq məfkurəsinə çevrilən «türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək» ideyasının təməlini qoymuşdur. Ə.Hüseynzadənin bu «üçlü» düsturuna görə, hər müsəlman-türk müasir ruhlu milli və dini birlikdən çıxış etməlidir. Çünki Ə.Hüseynzadənin ideoloji-fəlsəfi baxışlarında milli və dini kimlik bir yerdə götürülürdü. Bunu, Ə.Hüseyn­za­də belə izah edirdi ki, islam istisna olmaqla türklərin əksəriyyəti baş­qa dinlərə ciddi şəkildə meyil və istedad göstərməmiş, gös­tə­rən­­lər isə öz etnik mənşələrini belə unutmuşlar. Ancaq mü­səl­­man türklər həm islam aləminin mühüm bir istinadgahına çevrilmiş, həm də öz tayfa və milliyyətlərini qoruyub-sax­lamı­şlar. Beləliklə, Ə.Hüseynzadənin türk xalqlarına çatdırmaq istədiyi başlıca fikir ondan ibarət idi ki, birincisi, islamçılıq və türkçülük bir vəhdətdir, ikincisi, bu ideyaların mahiyyəti ilə ziddiyyət təşkil etməyən Qərbin-Avropanın müsbət dəyərlərinin də təbliği vacibdir. Ancaq Qərb mədəniyyətini mənimsəmək heç də müsəlmanların, türklərin avropalaşması, avropalıları təqlid etməsi anlamına gəlməməlidir: «Türkün irtidad edib firəngləşməsi, firənglərin ya mürtədlərin tərəqqisi deməkdir, yoxsa türk, ya müsəlman tərəqqisi demək deyildir!» [109, 35]. Deməli, Ə.Hüseynzadə nəzəri-fəlsəfi şəkilə salmağa çalışdığı «üçlü» düsturunun reallaşmasını Türkiyə, Rusiya, o cümlədən Azərbaycan çərçivəsində məhdudlaşdırmayaraq bütün türk və müsəlman dünyası bütöv­lüyündə görmüşdür. Hər halda, türkçülərdən Ə.Hüseynzadə «Osmanlı türkçülüyü»nü (yəni ortaq türk ədəbi dilini, türk ədəbiyyatını, Osmanlı Türkiyəsinin timsalında türk birliyini və s.) təbliğ etməsinə baxmayaraq, yeri gələndə Azərbaycan türkcəsini də öymüş, Azərbaycan türklərinin türk dünyasında özünəməxsus yer tutmasını bəyan etmişdir. Milli liberallardan Ə.Topçubaşov isə çar Rusiyasının əsarəti altında olan türklərin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin milli-mədəni muxtariyyət, hüquq və azadlıqlar əldə etməsinə səy göstərmişdir. Şübhəsiz, bütün bunlar milli və müstəqil Azərbaycan ideyasına doğru gedən yolda ilk addımlar idi. Məhz 1900-1910-cu illərdə atılan kövrək addımların nəticəsi idi ki, 1910-1920-ci illərdə, sözün həqiqi mənasında, Azərbaycanın milli istiqlalını hədəfləyən Azərbaycan türkçülüyü ideyası – azərbaycançılıq yarandı. M.Ə.Rəsulzadənin təbrincə desək, ictimai ideologiyanın bütün sisteminin öncə dini islamçılıq sistemindən ümumi türkçülüyə-turançılığa, daha sonra türkçülükdən milli türkçülüyə keçidi başlandı. Əgər Əli bəy Hüseynzadə Milli Bayraq fəlsəfəsinin müəllifidirsə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Nəsib bəy Yusifbəyli Milli Bayrağı Azərbaycan Cümhuriyyətində gerçəkləşdirən, onu utopiyadan gerçəkliyə çevirən milli ideoloqlarmızdır.

Комментарии 0

Новые комментарии

Для того чтобы оставить комментарий, войдите или зарегистрируйтесь

Сервисы VK

добавлена 12 декабря 2015 в 11:26

“Mona Liza” portretinin altındakı MÜƏMMA Fransız alimi Blez Paskal Konte iddia edir ki, Leonardo Da Vinçinin məşhur “Mona Liza” əsərinin altında bir neçə təsvir aşkar edib. Onun sözlərinə görə, portretin altında əsl Liza Gеrardinin təsvirini tapıb. Şəklin saxlanıldığı Luvr Muzeyinin əməkdaşları hələlik tədqiqatçının bəyanatını şərh etməkdən imtina edir. Çünki Konte bu muzeyin tədqiqat qrupunun üzvü deyil. O, sadəcə 2004-cü ildə sözügedən rəsmi tədqiq etmək üçün Luvrdan icazə alıb. Qeyd edək ki, Paskal Konte on ildən artıqdır ki, “Mona Liza” əsəri üzərində çalışır. Onun sözlərinə görə, müasir texnologiya rəsmin altında nə gizləndiyini görməyə imkan verir: “Şəklin alt təbəqəsində hansı

Türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq

Türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq

Tarix dönür, dəyişilir, müzakirələr isə bitmir. Türkləşmək, islamlaşmaq,
müasirləşmək triadasının müəllifi kimdir, ideyanın təməl daşını kim qoymuşdur? –
mübahisəsi kəsilmir, dəqiq ünvan tapılmır. Araşdırıcılarımızın bir qismi onun
Cəmaləddin Əfqaniyə, bir qismi isə Yusuf Akçuraya məxsus olduğunu irəli sürür.
Başqa birisi də Ziya Gökalpa aid olduğu qənaətinə gəlir. Mübahisələri diqqətlə

*
Ə.H.Bayatın “Əli bəy Hüseynzadə” (İstanbul, 1998) kitabında “Hüseynzadə Əli bəyin ailə şəcərəsi”
cədvəlində aşağıdakılar təshih edilməlidir. 1. Ədhiyə xanım 1947-də deyil, 1944-cü ildə vəfat etmişdir.
2. İsmayıl Hüseynzadə 1866-cı ildə deyil, 1868-ci ildə anadan olmuşdur. 3. İsmayıl Hüseynzadənin
Bəhram, Şəmsəddin, Sultan İbrahim və Firidundan başqa oğlu yoxdur. Şəmsi kimi təqdim olunan
beşinci övlad Böyükxanımdır — müəllif.

nəzərdən keçirib dərhal belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, bütün tərəflərin ümumi
hədəfi Əli bəy Hüseynzadədir. Dartışma daha çox Əli bəyin ətrafında cərəyan edir.
Əslində məsələ çoxdan çözülüb. Nəzəri prinsipin Cəmaləddin Əfqaniyə, Yusuf
Akçuraya, yaxud Ziya Gökalpa aid oduğunu iddia edənlərə ən tutarlı cavabı 1924-
cü ildə Ziya Gökalpın vəfatı ilə əlaqədar yazdığı “Ziya Gökalp haqqında xatirə və
mülahizələr” məqaləsində türkçülüyün böyük qurucularının ilklərindən olan Yusuf
Akçuranın özü verirdi: “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək. türkçülərin
fəaliyyətində bir vəchə mahiyyətini haiz olan bu üçlü ümdənin əsl atası
Hüseynzadə Əli bəydir. Məhz siyasət sahəsində, biri digərinə zidd kimi görünən
türklük, islamlıq, osmanlılıq siyasətlərinin, bu üç tərzi siyasətin, qabili təlif
olduğunu Əli bəy iddia etmiş və “Füyuzat”ın 10 iyul ihtilalından əvvəl çıxmış
nüsxələrindən birində “türklük, islamlıq və avropalılıq” qayələrinin məmzucən
istehsalını tövsiyə eyləmişdi”.
139
1928-ci ildə də Yusuf Akçura həmin fikrində
israrlıydı: “Əli bəyin üçlü düsturu, yaxşı tapılmış xoşbəxt əsaslardandır. Bu əsas,
türk aləminin hər tərəfinə yayılmış və xüsusən Məşrutiyyətdən sonra İstanbulda
çox işlənmişdir. Məsələn, Gökalp Ziya bəy “türkləşmək, islamlaşmaq,
müasirləşmək” məsələsi haqqında bir çox yazılar yazmışdır”.
140

Nəzəriyyə iyirminci yüzilin əvvəllərinə aiddir və onu türk cəmiyyətinə, türk
ictimai fikrinə aşılayanlar isə bütün hallarda Əli bəyin çevrəsində hərəkət edirlər.

* * *

. Əli bəy qədər haqqı, xidməti unudulan, danılan başqa bir mütəfəkkir
təsəvvürə gətirə bilmirəm.
“Yaradılış etibarı ilə filosof təbiətli, dərvişməşrəb” olan Əli bəy Hüseynzadə
gerçəkdən də öz sakit, təvazökar halı ilə düşüncələrdə çevriliş yaratdı. Milyonlarla
insana sirayət edə bildi. Yüz ildir ki, türk dünyasının mənəvi problemləri onun
yandırdığı çırağın işığında çözülür.
“Türk hissiyyatı ilə mütəhəssis, islam diniylə mütədəyyin və Avropa
mədəniyyəti-hazırasıyla mütəməddin” olmağa çağıran Əli bəy istisna olunarsa, ona
qədər məsələni bu şəkildə düşünən və ifadə edən başqa biri yoxdur və elə buna
görə də Əli bəy bu istiqamətdə birinci dahimizdir. Bütün türk dünyası miqyasında
birinci dahi. Türk-İslam-Qərb dəyərlərinin sintezindən hasilə gəlmiş bir cəmiyyəti
hazırlamaq ideyası ona məxsusdur.
“Çirkablara daş atmalıdır, həm də doluncaya, yox edilincəyə, ortadan
vücudları qaldırılıncaya qədər daş atmalıdır, mümkün qədər böyük daşlar
atmalıdır, qayalar yuvarlatmalıdır. Daş, qaya kafi deyildir. Oraları tibbin tövsiyə
etdiyi zəhərli-zəhərli mikrob öldürücü məvaddi-əfniyyə ilə doldurmalı, üzərinə neft
qazı tökməli, sonra da atəş yağdırmalı, ta ki, üfunətindən, üzviyyatı-sariyyəsindən
bir əsər qalmasın! Fədai lazımdır, fədai! Yuxarı sıçrayan murdarlıqlardan

qorxmayan fədai! Türk qanlı, müsəlman etiqadlı, firəng fikirli, Avropa qiyafətli
fədai!”
1907-ci il idi, XX yüzil türk dünyasının milli ideoloji düsturunu “Füyuzat”
araçılığı ilə birinci olaraq Əli bəy Hüseynzadə beləcə bəyan edirdi.
Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək triadasını türk ictimai-siyasi
fikrinə Əli bəy Hüseynzadə aşılayırdı.
Bilirəm, mübahisə doğura bilər. Amma Əli bəyə münasibətdə ifrat
biganəliyi bir anlığa da olsa sadə bir məhəbbətə dönüşdürsək bunun belə
olduğunun fərqinə dərhal vararıq.

1914-cü il dekabrın 11-də M. Ə. Rəsulzadə “İqbal” qəzetində dərc etdirdiyi
“Diyanət, milliyyət və məişət nöqteyi-nəzərindən kənd məktəbləri” məqaləsində
yazırdı: “Mədəni yaşayış üçün üç əsas lazımdır: milliyyət, beynəlmilliyyət və
əsriyyət. Milliyyətin rüknü ana dili, beynəlmilliyyətin əsası — din və əsriyyətin
binası — əsrə hakim olan ülum və fünun ilə məhəllinə görə onun vasitəsi olan
dillərin öyrənməsidir.
Vaxtilə möhtərəm Əli bəy Hüseynzadə əfəndi “Füyuzat”da “islam
əqidəli, türk qanlı və Avropa qiyafəli insan olalım” — demişdi ki, qəsdi də bu
idi”.
141

M.Ə.Rəsulzadə “Azərbaycan Kültür Gələnəkləri və Çağdaş Azərbaycan
ədəbiyyatı” əsərində də üç ümdənin — əsasın Əli bəyə aid olduğunu birmənalı
şəkildə etiraf etmişdi: “Beynəlmiləl demokratiya prinsiplərinə dayanaraq qurulan
bu cümhuriyyət — mavi, qırmızı, yaşıl — üçrəngli bayrağıyla Azərbaycan kültür
gələnəklərinin bir xülasəsini rəmzləndirirdi. Mavi rəng türklüyün, yaşıl rəng
islamlığın, qırmızı rəng də çağdaşlığın əlamətiydi. Vaxtilə “Füyuzat” məcmuəsinin
fazil mühəriri “Türk qanlı, islam imanlı və firəng fikirli olalım” demişdi; sonra
türkçülüyün böyük filosofu Ziya Gökalp bu üç ümdəni daha elmi bir üslubla
qullanmış və eyni şüar sonra “Açıq söz” qəzetinin başlığı altında bulunmuşdur”.
142

“Qafqaz türkləri” əsərində də M.Ə. Rəsulzadə mövcud qənaətini təsbit
edərək yazırdı: “Gərçi “Füyuzat” məcmuəsi. türkçülük mövzusunu daha əvvəl
tərvic eyləmiş, hətta mərhum Ziya bəyin sonralar “türk millətindənəm, islam
ümmətindənəm və Qərb mədəniyyətindənəm” şüarı ilə ifadə etdiyi mənanı,
Hüseynzadə Əli bəy “türk qanlı, islam imanlı və firəng qiyafəli olalım” formulu ilə
bəyan etmişdi.
143

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ətrafında mübahisə yaradılan problem
barədə belə ciddi və aydın qənaətini bir kənara qoyub türkləşmək, islamlaşmaq,
müasirləşmək düsturunun Əli bəyə aid olması ilə bağlı onun “Şəhərdə bəzi işi-gücü
qurtarmışlar söz buraxıblar ki, guya Ə. Hüseynzadə şeyxülislam olacaq. belə
xəbərə də inanmaq olar? Əli bəy haman Əli bəy deyil ki, a. diyordu “Avropa

qiyafətli olmalı”
144
sözlərini misal gətirmək yalnız təəssüf doğurur. Çünki məhz bu
sözlərində Əmin bəy milli düstur barədə deyil, tamam başqa mətləblər haqqında
danışırdı. Amma yuxarıda da göründüyü kimi, “Türkləşmək, islamlaşmaq,
müasirləşmək” triadasının Əli bəyə məxsus olması barədə Rəsulzadə açıq və aydın
bir mövqedəydi.
Mirzə Bala Məmmədzadə yazırdı: “İslam ümməti (milləti) dövründən (yəni
hər kəsin özünü yalnız müsəlman hiss etdiyi və türklüyünü, milliyyətini dərk
etməmiş olduğu bir dövrdən) hənuz çıxmaqda olan Azərbaycan milli mühitini
çalxalayan: qərbçilik — avropaçılıq, şərqçilik — islamçılıq və türkçülük —
milliyyətçilik cərəyanlarını “türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək” şəklində
ifadə edib formula halına salmağa müvəffəq olmuş Azərbaycanın böyük oğlu və
böyük türkçü mərhum professor Əli bəy Hüseynzadənin (sonralar bu düsturu Ziya
Gökalp İstanbulda işləmişdir) gərək dil, gərəksə fikir baxımından Rəsulzadə
üzərində böyük təsiri olmuşdur”.
145

Yusif Vəzir Çəmənzəminli də 1921-ci ildə yazıb tamamladığı “Azərbaycan
ədəbiyyatına bir nəzər” kitabının “Osmanlıda yetişmiş azərbaycanlı müəlliflər”
bölümündə qeyd edirdi ki, Əli bəy Hüseynzadə “millətin yaşaya bilməsi üçün bir
əsas olaraq “türkləşmək, islamlaşmaq və avropalaşmaq” lüzumunu iddia
eyləmişdi”.
146

* * *

Qərbli türkoloqlar da “Türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq”
formulunun türk milli-ideoloji-fəlsəfi fikrinə aşılanmasının Əli bəy Hüseynzadə ilə
başlaması qənaətində yekdildirlər. François Georgieon Yusuf Akçuradan bəhs
edən məşhur “Türk milliyyətçiliyinin kökənləri” kitabında yazırdı: “Əslində bu
formulu kəşf edən Azərbaycan kökənli başqa bir Rusiya türkü olan Hüseynzadə
Əli idi və bunu 1907-ci ildə, Bakıda yayımlanan “Füyuzat” dərgisindəki bir
məqaləsində ortaya atmışdı”.
147

Yakob M. Landau da “Pantürkizm” əsərində eyni fikri davam etdirirdi:
“Qafqazlı. Əli Hüseynzadə 1907-ci ildə “Füyuzat” dərgisində türk
milliyyətçiliyinin amacını türkçülük, islamçılıq, avropaçılıq olarak bəlikliyordu.
Onun yaklaşımı kəndi xalqı arasında milliyətçiliyin nətliyə qovuşmasında üç
aşamayı yansıtdı. Bu üç aşama içində türkçülük ən zor və anlamlı ünsür
oluyordu”.
148

* * *

Ancaq təəssüf ki, çağdaş Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında (məsələn, İnci
Engününün yazılarında) bəzən tarixi həqiqətlər gözlənilməz şəkildə təhrif olunur,
İsmayıl bəy Qaspıralı ilə Ziya Gökalp arasındakı məsafə və mərhələdə Əli bəyin

yeri, məqamı daraldılır: “Qaspıralının əsərlərində geniş ölçüdə işlədiyi türklük,
islamiyyət və müasirlik qavramları, modern türk millətinin vaz keçə bilməyəcəyi
ümdələr olaraq Ziya Gökalp tərəfindən formullaşdırılmışdır”
149
— deyən prof. dr.
İnci Engününə formullaşdırma məsələsində mükəmməl cavab yenə də Yusuf
Akçura, yaxud Ziya Gökalp tərəfindən verilir. Yusuf Akçura “Türkləşmək,
islamlaşmaq, müasirləşmək formulu əsasda Hüseynzadə Əli bəyə aiddir”,
150
Ziya
Gökalp isə “Əli bəy Hüseynzadənin üçlü düsturu bütün türk dünyasında yeni
üfüqlər açdı” — deyir.
Hüseyn Tuncər isə yazırdı: “Türk yurdu”nun anlayışına görə türkçülüyün
qayəsi, bir türk kültürünü yaratmaqdır. Eyni kültürlə yoğrulmuş olan türklərin bir
mədəniyyəti olmalıdır. Bu mədəniyyət Batı mədəniyyəti cizgisində bir türk islam
mədəniyyəti xarakteri göstərməlidir. Batı mədəniyyəti texnoloji alanda örnək
alınmalı, milli dəyərlərdə özə bağlı qalınmalıdır. Bu görüş təməli Hüseynzadə Əli
bəyə dayanan — türkçüləri, türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək əsasına dayalı
bir sintezə ulaşdırmışdır”.
151

Ziya Gökalpın Əli bəy Hüseynzadə haqqında qənaətlərinə gəlincə, Bay
Mehmet Tevfiqin Əli bəy tərəfindən də dəyərləndirilən yazısında bildirdiyi kimi,
“. Ziya Gökalp ilk şüurlu milliyyət fikrini Hüseynzadədən iqtibas edən zümrə
içində idi. Mərhumun farikaları arasında qədirşünaslıq da vardı. Hüseynzadənin
fəzli-təqəddümünü elan etməkdən çəkinməz və haqqında çox dərin bir hörmət
göstərərdi. Hüseynzadəyə “yalavac” ləqəbini verən Ziya Gökalpdır”.
152
Ziya
Gökalpın bioqrafları birmənalı şəkildə bildirirlər ki, dahi sosioloqu yetişdirən
amillərin başında hələ 15 yaşında oxuduğu Əhməd Vefiq Paşanın “Ləhceyi-
Osmani” kitabı, Leon Kahunun “Tarix” əsəri
*
və Əli bəy Hüseynzadənin
türkçülüklə bağlı görüşləri dayanırdı.
Səməd Ağaoğlunun da yazdığı kimi “dövrünün böyük mürşidi Ziya
Gökalpa “İslam ümmətindən, qərb mədəniyyətindən, türk millətindən olmaq”
tezisini Əli bəy Hüseynzadə ilham etdi”.
153
Qərbçilik və türkçülüyü birləşdirən
görüşün öndəri
154
(Hilmi Ziya) Əli bəy Ziya Gökalpın qərbçi baxışlarına mədəni
düsturun daha iki və vacib qolunu — türkləşmək və islamlaşmaq mərhələsini əlavə
edir, nəzəri-metodoloji və siyasi istiqaməti müəyyənləşir: türkləşmək, islamlaşmaq
və müasirləşmək.

*
Leon Kahun — Fransa. 1841-1900. L. Kahunun 1886-cı ildə yazdığı “Asiya tarixinə giriş” əsəri Nəcib
Asim tərəfindən fransızcadan türk dilinə tərcümə edilmişdi. Türk milliyyətçi düşüncəsini
həyəcanlandıran əsərlərdən hesab olunur – müəllif.

Əli bəyə qədər “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” düsturu meydanda
yoxdur. Heç bir halda yoxdur. Ayrılıqda Axundovun avropalaşmaq, S.C. Əfqaninin
islamlaşmaq təlimləri meydanda olsa da, yaxud Əli Suavinin irəli sürülən bütün
məsələlər barədə aydın və prinsipial fikirləri olsa da, məlum məfkurə üçlüsü
bütövlükdə Azərbaycanın və Türkiyənin dövlət düşüncəsinin təməlinə Əli bəy
Hüseynzadənin fəlsəfəsindən miras qalır. Təməl prinsipi şəkilləndirən, ona nəzəri
biçim verib türk fikir həyatına aşılayan Əli bəy Hüseynzadədir.
Bu barədə hətta mübahisə açmaq belə yersizdir. “Azərbaycan bayrağını
mənalandıran üç ümdə amilin ideoloqu Əli bəy Hüseynzadədir” məqaləsində
İldəniz Qurtulan yazırdı: “Bu məsələni mən uzun illər tələbəsi olduğum Mirzə
Baladan öyrənmişdim. Bəllidir ki, Azərbaycan bayrağının rənglərini mənalandıran
“türkləşmə, islamlaşma, müasirləşmə” prinsiplərinin ilk dəfə Ziya Göyalp
tərəfindən irəli sürüldüyü sanılır. Bu yanlış fikirdir, çünki həmin üç amili bir
prinsip kimi irəli sürən ilk ideoloq böyük dahimiz Əli bəy Hüseynzadədir.
Azərbaycan türklüyü artıq bu tarixdən sonra qəti olaraq icma dövrünü başa vurdu
və milliyyət dövrünə qədəm qoydu. Böyük alim, türkçülüyün ilk mütəfəkkiri Əli
bəy Hüseynzadəyə türklük, islamiyyət və müasir Avropa mədəniyyətinə bir tezis,
antitezis və sintez şəklində prinsip olaraq müəyyənləşdirmək şərəfi nəsib
olmuşdur”.
155
Əli bəy Hüseynzadənin belə bir təşəbbüsdə olduğunu hələ 1928-ci
ildə “Məktubi-məxsus”u incələyən Yusuf Akçura görüb dəyərləndirmişdi: “. Əli
bəy. müzakirələrdə iştirak edən tərəflərin tezis və antitezislərini yüksək bir sintez
halında birləşdirmək istəmişdir”.
156

Əslində, birləşdirmişdir və Əhməd Cəfəroğlu demişkən, Əli bəy
Hüseynzadə — bu ixtiyar və imanlı türkçü, bu üçlü məramla milli istiqlalın fikri
mücadiləsinin əsas qanununu – Ana Yasasını meydana qoymuşdur.

Qanun və insan haqları

“Füyuzat”ın ilk sayı üz qabığında Əhməd Midhət Paşanın təsviri ilə açılırdı.
Əli bəyin “Midhət Paşa” sərlövhəli yazısı da məcmuənin həmin sayından etibarən
dərc olunmağa başlayırdı. Nə üçün? Çünki Midhəd Paşa bir konstitusiya – Qanuni
Əsasi qəhrəmanıydı. Əli bəy “Füyuzat”ın millətlə ünsiyyətinin ilk aşamasında
Qanuni-Əsasinin nədən ibarət olduğunu xatırladıb yazırdı ki, bir qanuna əsas
qanun demək üçün o qanun gərək hər şeydən əvvəl kimsənin ona əli
yetişməyəcək dərəcədə dərin olsun. Ona görə də, Qanuni-Əsasi digər qanunlara
təməl olub, bunların hamısı onun üzərində bina olmalı, ona istinad etməli, onun
üzərinə bina olunmayan heç bir qanuna qanun nəzərilə baxılmamalıdır.
Əli bəy Azərbaycanı orta əsrlərdən çıxarırdı. Despotik idarə üsulunu sarsıda
bilən informasiyanın xalqa ötürülməsini də, vətəndaş haqları və hürriyyət məşqinin
ilk dərslərini də etiraf etməliyik ki, Azərbaycan ilk dəfə Əli bəydən öyrənirdi. Əli

bəy qaimməqamın xalq tərəfindən işdən uzaqlaşdırılması, siyasi məhbusların
camaat tərəfindən azad edilməsi, hardasa camaata zülm edən valinin xalq
tərəfindən döyülməsi, əsgərlərin üsyançılara silah qaldırmaqdan imtina etməsi.
barədə yazırdı. Yazırdı ki, “Biz arzu edərdik ki, müsəlmanların özlərinə məxsus
bir proqram və firqələri olsun (kursiv mənimdir — A.T.) və o firqə də
müsəlmanların və bilxassə türk və tatarların hər növ müsavat və hürriyyətləri ilə
bərabər hüquqi-qövmiyyə, lisaniyyə və diniyyələrini təmin edən sair firqələrə
iltihaq etsin. Bizim üçün nicat, hər növ hürriyyət və hüquqi-müsavat tələb edən
firqələrlə birləşməkdədir. Artıq intixabat başlıyor. İntixabatın surəti məqulədə
cərəyan edib hüsni-nəticə verməsi cəmaətimizin bəsirət və himmətinə vabəstədir,
vəssalam. ”
157

Bütün bunlar zorən çar Rusiyasının bir əyalətinə çevrilən Azərbaycanın
əhalisi üçün ciddi xəbərdarlıq və çağırışlar, misilsiz informasiyalardı. Məhz bu
yazılardan sonra millət öz hüququnu tanıyır, yaxud bu barədə düşünməyə
başlayırdı.

Əli bəy Hüseynzadəyə «rəsuli-həqq» deyən Abdulla Cövdət

Əli bəy Hüseynzadəni ilk dəfə “rəsuli-həqq” adlandıran Abdulla Cövdətdir.
A. Cövdət haqqında Azərbaycanda ilk və son yazını Əli bəy Hüseynzadə
1906-cı ildə yazıb.

* * *

Əli bəy Hüseynzadənin təqdimatından görünən “türkcə və fransızca əşari-
güzidə və asari-fənniyyeyi-mütəəddidəsi ilə müstəşir” Abdulla Cövdətin bənzərinə
Türkiyədə yazılmış heç bir yazıda rast gəlmək olmur.
Onun düşüncə və fəaliyyət çevrəsini araşdıranların fikrincə Atatürkün
Qərbə istinad edən radikal davranışlarının kökündə də doktor Abdulla Cövdətin
təsiri olmuşdu. İngilis tarixçisi Bernard Levs də, türk alimi Tarik Z. Tunaya da bu
qənaətdədirlər.
Abdulla Cövdət, məsələn, Əli bəy Hüseynzadəyə “rəsuli-həqq”
158
deyə
biləcək qədər bənzətmələrində aşırı gedən bir insandı. Amma bunun da ayrıca
səbəbləri vardı və bu kitabda həmin məsələyə də münasibət bildiriləcək.

Abdulla Cövdət Namiq Kamaldan, Əli Suavidən. sonra çağdaş Türkiyənin
ideya təməlini qoyanlar sırasında Əli bəy Hüseynzadə, İbrahim Temo, İshaq
Sükuti. ilə eyni sırada, birincilərdəndi.

1869-cu ildə sentyabr ayının 9-da dünyaya gələn Abdulla Cövdət 1932-ci
ildə 63 yaşında dünyasını dəyişmişdi.

Tarık Zafer Tuna Abdulla Cövdətin cənazə törənində yaşanan hadisələri
xatırlayaraq yazırdi: “Günlərdən 29 qasim 1932 salı. Ayasofiya camesinin arxa
qapısında bir cənazə törəni. Seçkin bir qalabalıq dr. Abdulla Cövdət bəyin tabutu
başında. Cənazə namazına başlanacağı sırada gənc bir müəllim, İlhan Şövkət bəy
doktorun dinsiz olduğunu, dini törən yapılarsa, məzarında rahatsız olacağını
söyləyir.
Abdulla Cövdət bəy kimi, 1889-cu ildə “İttihad və Tərəqqi”nin İstanbuldakı
ilk qurucularından dr. Hüseynzadə Əli, onun dinsiz olmadığını bəlirtir. Qısa bir
sürə sonra mübahisə kəsilir.
Zamanın bəzi qəzetləri, özəlliklə 1 aralıq 1932-ci il tarixli Cümhuriyyət belə
yazırlar. Yaşamında olduğu kimi, tabutu başında belə dartışma yaradan doktorun
cənazə arabası, iki yüzdən çox avtomobilin müşaiyyətilə Mərkəzəfəndiyə hərəkət
edir. ”
169

Beləliklə, Əli bəy Hüseynzadə “dindar bir dinsiz və ya dinsiz bir dindar”
adlandırdığı Abdulla Cövdətin axirət evinə namazsız yola salınmasına imkan
verməmişdi. Vaxtilə onu rəsuli-həqq adlandıran Abdulla Cövdətlə sonacan fikir və
məfkurə dostu olduğunu cənazə törənində də isbatlamışdı.

Abdulla Cövdət Dozinin “Tarixi-İslamiyyət” əsərini tərcümə etdiyinə (bu
kitabın tərcüməsi Türkiyədə hətta Məbusan Məclisində müzakirə olunmuşdu və
kitab yasaqlanmışdı) görə yamanlanırdı. Ancaq “İslamın quduz düşməni”
160
kimi
təqdim edilən Abdulla Cövdət ruhunda böyük bir iman duyğusu daşıyırdı. “İslamın
cəzb edə bilmədiyini türklük, türklüyün cəzb edə bilmədiyini islam cəzb
edəcək”.
161
Bu fikirləri söyləyən bir adam, necə dinsiz ola bilərdi? Abdulla
Cövdətin davası başqaydı. Dinə qarşı deyil, istibdada, mütləqiyyətə qarşıydı. “O,
dinə, dinin yüksəlməsinə, mövhumatın təsfiyəsinə hizmət etmişdi”.
162

Abdulla Cövdətin dinsizliyini Volterin, Xəyyamın dindarlığı ilə
qiyaslandıran Əli bəy Hüseynzadə məqalələrinin birində bu məsələyə tam bir
aydınlıq gətirərək yazırdı:
“Şairliyə qırx il əvvəl “Nəti-şərif” ilə başlayan bu arkadaşıma vəfatından üç-
dörd ay əvvəl Tibbi-Adli müdərrisi Ədhəm Akif bəyin hüquq fakültəsindəki
odasında rast gəldim; orada bir aralıq ihtifalı dolayısıyla Hötedən bəhs açıldı, bir az
şaka tərzində dedim ki: Cövdət, Höte şairliyə Məhəmməd əleyhdarı bir gavur

olaraq başlamışkən, nəhayət, O-nun peyğəmbərliyinə inanaraq öldü; qorxuram ki,
şairliyə müsəlman imanıyla başlayan sən, aqibət gavur olaraq öləcəksən.
Mərhum bir az sinirləndi, dedi ki, Məhəmmədin peyğəmbərliyinə inanan bir
müsəlman olmadığımı sizə kim söylədi?!
Bunun üzərinə Akif bəy:
— Öylə isə, ustad, dedi, bu vadidə də bir şeylər yazsana! Haqqındakı
şübhələr ortadan qalxsın! Cövdət yazacağını vəd etdi və kim bilir, ibadət dilinin
türkcəyə çevrildiyi bu günlərdə nə kibi ictihadlarda bulunacaqdı? Fəqət, heyhat,
ömrü vəfa etmədi. Hər halda, həqiqət şu ki: Böyük məfkurəsinə doğru təkamül
mərhələlərini müstəqim bir hal üzərində qət edən Ziya Gökalpın əksinə olaraq
hədəflərinə varmaq üçün pək ziqzaq fikir və qənaət yollarında addımlayan Abdulla
Cövdətin həyatı bir sürü bariz və anlaşılmaz təzadlarla doludur. Onun şəxsiyyəti
ruh ilə cismin, mənəviyyat ilə maddiyyatın, ideal ilə ehtirasın daimi çarpışmasına
səhnə olmaqdan ibarət qalmışdır”.
163

Onu da xatırlatmaq yerinə düşər ki, Əli bəy Hüseynzadənin tam dini yöndə
yazılmış “İncizablarım” şeri 1923-cü ildə A. Cövdətin “İctihad” məcmuəsində dərc
olunmuşdu:

Vəhy ilə səmadan enmədir Quran.
Quranla pestidən yüksəlir insan.
Məhəmmədin ruhu pür məalidir
Meraca məzhərdir o ruhi-zişan.

Nicatı sidqdə ara, sadiq ol;
Adil ol, batildən haqqı fariq ol,
Alnında iffətin nuru parlasın,
Rızayı Heydərə talib, aşiq ol.

Qadınlığa şərəf vermişdir Zəhra,
O nuri-dideyi Həbibi-Xuda.
Etmişdir analıq vəzifəsini
Xaneyi-Heydərdə bihəqqin ifa.

Sadıq bəy Ağabəyzadə Əli bəyə ünvanladığı 1923-cü il 10 noyabr tarixli
məktubunda yazırdi: “Sənin Peyğəmbər, onun qızı, xələfi barədə şerin daha çox
əziz Abdulla Cövdətin bəraətinə təsir göstərəcək, əks təqdirdə belə bir şeri dərc
edən jurnalın redaktoru dinsiz ola bilməz. Ona mənim salamımı çatdır”.
Əli bəy nə üçün dini məramlı şeir yazdı və onu A. Cövdətin məcmuəsində
dərc etdirdi? Ağabəyzadə isə öz məktubunda A. Cövdətin bəraəti barədə söhbət
açır. Bunlar təsadüfi məqamlar deyil. Bəhailər haqqında yazdığı bir məqaləsinə
görə Abdulla Cövdət həbs olunmuşdu. Əli bəy də həmin şerini məhz Abdulla

Cövdətin həbsdən qurtulması üçün “İctihad”da dərc etdirmişdi. Sadıq bəy də bəraət
məsələsində buna işarə edirdi.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (1884 – . )

Tarix dönür, dəyişilir, müzakirələr isə bitmir. Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək triadasının müəllifi kimdir, ideyanın təməl daşını kim qoymuşdur? — mübahisəsi kəsilmir, dəqiq ünvan tapılmır. Araşdırıcılarımızın bir qismi onun Cəmaləddin Əfqaniyə, bir qismi isə Yusuf Akçuraya məxsus olduğunu irəli sürür. Başqa birisi də Ziya Gökalpa aid olduğu qənaətinə gəlir. Mübahisələri diqqətlə nəzərdən keçirib dərhal belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, bütün tərəflərin ümumi hədəfi Əli bəy Hüseynzadədir. Dartışma daha çox Əli bəyin ətrafında cərəyan edir. Əslində məsələ çoxdan çözülüb. Nəzəri prinsipin Cəmaləddin Əfqaniyə, Yusuf Akçuraya, yaxud Ziya Gökalpa aid oduğunu iddia edənlərə ən tutarlı cavabı 1924-cü ildə Ziya Gökalpın vəfatı ilə əlaqədar yazdığı “Ziya Gökalp haqqında xatirə və mülahizələr” məqaləsində türkçülüyün böyük qurucularının ilklərindən olan Yusuf Akçuranın özü verirdi: “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək. türkçülərin fəaliyyətində bir vəchə mahiyyətini haiz olan bu üçlü ümdənin əsl atası Hüseynzadə Əli bəydir. Məhz siyasət sahəsində, biri digərinə zidd kimi görünən türklük, islamlıq, osmanlılıq siyasətlərinin, bu üç tərzi siyasətin, qabili təlif olduğunu Əli bəy iddia etmiş və “füyuzat”ın 10 iyul ihtilalından əvvəl çıxmış nüsxələrindən birində “türklük, islamlıq və avropalılıq” qayələrinin məmzucən istehsalını tövsiyə eyləmişdi”. 1928-ci ildə də Yusuf Akçura həmin fikrində israrlıydı: “Əli bəyin üçlü düsturu, yaxşı tapılmış xoşbəxt əsaslardandır. Bu əsas, türk aləminin hər tərəfinə yayılmış və xüsusən Məşrutiyyətdən sonra İstanbulda çox işlənmişdir. Məsələn, Gökalp Ziya bəy “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” məsələsi haqqında bir çox yazılar yazmışdır”.

Nəzəriyyə iyirminci yüzilin əvvəllərinə aiddir və onu türk cəmiyyətinə, türk ictimai fikrinə aşılayanlar isə bütün hallarda Əli bəyin çevrəsində hərəkət edirlər.

***
“Yaradılış etibarı ilə filosof təbiətli, dərvişməşrəb” olan Əli bəy Hüseynzadə gerçəkdən də öz sakit, təvazökar halı ilə düşüncələrdə çevriliş yaratdı. Milyonlarla insana sirayət edə bildi. Yüz ildir ki, türk dünyasının mənəvi problemləri onun yandırdığı çırağın işığında çözülür.
“Türk hissiyyatı ilə mütəhəssis, islam diniylə mütədəyyin və Avropa mədəniyyəti-hazırasıyla mütəməddin” olmağa çağıran Əli bəy istisna olunarsa, ona qədər məsələni bu şəkildə düşünən və ifadə edən başqa biri yoxdur və elə buna görə də Əli bəy bu istiqamətdə birinci dahimizdir. Bütün türk dünyası miqyasında birinci dahi.
Türk-İslam-Qərb dəyərlərinin sintezindən hasilə gəlmiş bir cəmiyyəti hazırlamaq ideyası ona məxsusdur.
“Çirkablara daş atmalıdır, həm də doluncaya, yox edilincəyə, ortadan vücudları qaldırılıncaya qədər daş atmalıdır, mümkün qədər böyük daşlar atmalıdır, qayalar yuvarlatmalıdır. Daş, qaya kafi deyildir. Oraları tibbin tövsiyə etdiyi zəhərli-zəhərli mikrob öldürücü məvaddi-əfniyyə ilə doldurmalı, üzərinə neft qazı tökməli, sonra da atəş yağdırmalı, ta ki, üfunətindən, üzviyyatı-sariyyəsindən bir əsər qalmasın! fədai lazımdır, fədai! Yuxarı sıçrayan murdarlıqlardan qorxmayan fədai! Türk qanlı, müsəlman etiqadlı, firəng fikirli, Avropa qiyafətli fədai!”
1907-ci il idi, XX yüz il türk dünyasının milli ideoloyi düsturunu “füyuzat” araçılığı ilə birinci olaraq Əli bəy Hüseynzadə beləcə bəyan edirdi.
Bilirəm, mübahisə doğura bilər. Amma Əli bəyə münasibətdə biganəliyi bir anlığa da olsa sadə bir məhəbbətə dönüşdürsək bunun belə olduğunun fərqinə dərhal vararıq.
***
1914-cü il dekabrın 11-də M. Ə. Rəsulzadə “İqbal” qəzetində dərc etdirdiyi “Diyanət, milliyyət və məişət nöqteyi-nəzərindən kənd məktəbləri” məqaləsində yazırdı: “Mədəni yaşayış üçün üç əsas lazımdır: milliyyət, beynəlmilliyyət və əsriyyət. Milliyyətin rüknü ana dili, beynəlmilliyyətin əsası – din və əsriyyətin binası – əsrə hakim olan ülum və fünun ilə məhəllinə görə onun vasitəsi olan dillərin öyrənməsidir.
Vaxtilə möhtərəm Əli bəy Hüseynzadə əfəndi “füyuzat”da “islam əqidəli, türk qanlı və Avropa qiyafəli insan olalım” – demişdi ki, qəsdi də bu idi”.
M.Ə.Rəsulzadə “Azərbaycan Kültür Gələnəkləri və Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində də üç ümdənin — əsasın Əli bəyə aid olduğunu birmənalı şəkildə etiraf etmişdi: “Beynəlmiləl demokratiya prinsiplərinə dayanaraq qurulan bu cümhuriyyət – mavi, qırmızı, yaşıl – üçrəngli bayrağıyla Azərbaycan kültür gələnəklərinin bir xülasəsini rəmzləndirirdi. Mavi rəng türklüyün, yaşıl rəng islamlığın, qırmızı rəng də çağdaşlığın əlamətiydi. Vaxtilə “füyuzat” məcmuəsinin fazil mühəriri “Türk qanlı, islam imanlı və firəng fikirli olalım” demişdi; sonra türkçülüyün böyük filosofu Ziya Gökalp bu üç ümdəni daha elmi bir üslubla qullanmış və eyni şüar sonra “Açıq söz” qəzetinin başlığı altında bulunmuşdur”.
“Qafqaz türkləri” əsərində də M.Ə. Rəsulzadə mövcud qənaətini təsbit edərək yazırdı: “Gərçi “füyuzat” məcmuəsi. türkçülük mövzusunu daha əvvəl tərvic eyləmiş, hətta mərhum Ziya bəyin sonralar “türk millətindənəm, islam ümmətindənəm və Qərb mədəniyyətindənəm” şüarı ilə ifadə etdyi mənanı, Hüseynzadə Əli bəy “türk qanlı, islam imanlı və firəng qiyafəli olalım” formulu ilə bəyan etmişdi.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ətrafında mübahisə yaradılan problem barədə belə ciddi və aydın qənaətlərini bir kənara qoyub türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək düsturunun Əli bəyə aid olması ilə bağlı onun “Şəhərdə bəzi işi-gücü qurtarmışlar söz buraxıblar ki, guya Ə. Hüseynzadə şeyxülislam olacaq. belə xəbərə də inanmaq olar? Əli bəy haman Əli bəy deyil ki, a. diyordu “Avropa qiyafətli olmalı” sözlərini misal gətirmək yalnız təəssüf doğurur. Çünki məhz bu sözlərində Əmin bəy milli düstur barədə deyil, tamam başqa mətləblər haqqında danışırdı. Amma yuxarıda da göründüyü kimi “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” triadasının Əli bəyə məxsus olması barədə Rəsulzadə açıq və aydın bir mövqedəydi.
***
Qərbli türkoloqlar da “Türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq” formulunun türk milli-ideoloji-fəlsəfi fikrinə aşılanmasının Əli bəy Hüseynzadə ilə başlaması qənaətində yekdildirlər. françois Georgieon Yusuf Akçuradan bəhs edən məşhur “Türk milliyyətçiliyinin kökənləri” kitabında yazırdı: “Əslində bu formulu kəşf edən Azərbaycan kökənli başqa bir Rusiya türkü olan Hüseynzadə Əli idi və bunu 1907-ci ildə, Bakıda yayımlanan “füyuzat” dərgisindəki bir məqaləsində ortaya atmışdı”.
Yakob M. Landau da “Pantürkizm” əsərində eyni fikri davam etdirirdi: “Qafqazlı. Əli Hüseynzadə 1907-ci ildə “füyuzat” dərgisində türk milliyyətçiliyinin amacını türkçülük, islamçılıq, avropraçılıq olarak bəlikliyordu. Onun yaklaşımı kəndi xalqı arasında milliyətçiliyin nətliyə qovuşmasında üç aşamayı yansıtdı. Bu üç aşama içində türkçülük ən zor və anlamlı ünsür oluyordu”.
***
Ancaq təəssüf ki, çağdaş Türkiyə elmi-ədəbi fikrində (məsələn, İnci Engününün yazılarında) bəzən tarixi həqiqətlər gözlənilməz şəkildə təhrif olunur, İsmayıl bəy Qaspıralı ilə Ziya Gökalp arasındakı məsafə və mərhələdə Əli bəyin yeri, məqamı daraldılır: “Qaspıralının əsərlərində geniş ölçüdə işlədiyi türklük, islamiyyət və müasirlik qavramları, modern türk millətinin vaz keçə bilməyəcəyi ümdələr olaraq Ziya Gökalp tərəfindən formullaşdırılmışdır” — deyən prof. dr. İnci Engününə formullaşdırma məsələsində ən mükəmməl cavab yenə də Yusuf Akçura, yaxud Ziya Gökalp tərəfindən verilir. Yusuf Akçura “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək formulu əsasda Hüseynzadə Əli bəyə aiddir”, Ziya Gökalp isə “Əli bəy Hüseynzadənin üçlü düsturu bütün türk dünyasında yeni üfüqlər açdı” – deyir.
***
Tuncər isə yazırdı: “Türk yurdu”nun anlayışına görə türkçülüyün qayəsi, bir türk kültürünü yaratmaqdır. Eyni kültürlə yoğrulmuş olan türklərin bir mədəniyyəti olmalıdır. Bu mədəniyyət Batı mədəniyyəti cizgisində bir türk islam mədəniyyəti xarakteri göstərməlidir. Batı mədəniyyəti texnoloji alanda örnək alınmalı, milli dəyərlərdə özə bağlı qalınmalıdır. Bu görüş təməli Hüseynzadə Əli bəyə dayanan – türkçüləri, türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək əsasına dayalı bir sintezə ulaşdırmışdır”.
***
Ziya Gökalpın Əli bəy Hüseynzadə haqqında qənaətlərinə gəlincə, Bay Mehmet Tevfiqin Əli bəy tərəfindən də dəyərləndirilən yazısında bildirdiyi kimi, “. Ziya Gökalp ilk şüurlu milliyyət fikrini Hüseynzadədən iqtibas edən zümrə içində idi. Mərhumun farikaları arasında qədirşünaslıq da vardı. Hüseynzadənin fəzli-təqəddümünü elan etməkdən çəkinməz və haqqında çox dərin bir hörmət göstərərdi. Hüseynzadəyə “yalavac” ləqəbini verən Ziya Gökalpdır”.
Ziya Gökalpın bioqrafları birmənalı şəkildə bildirirlər ki, dahi sosioloqu yetişdirən amillərin başında hələ 15 yaşında oxuduğu Əhməd Vefiq Paşanın “Ləhceyi-Osmani” kitabı, Leon Kahunun “Tarix” əsəri və Əli bəy Hüseynzadənin türkçülüklə bağlı görüşləri dayanırdı.
Səməd Ağaoğlunun da yazdığı kimi “dövrünün böyük mürşidi Ziya Gökalpa “İslam ümmətindən, qərb mədəniyətindən, türk millətindən olmaq” tezisini Əli bəy Hüseynzadə ilham etdi”. Əli bəy Ziya Gökalpın qərbçi baxışlarına mədəni düsturun daha iki və vacib qolunu — türkləşmək və islamlaşmaq mərhələsini əlavə edir, nəzəri-metodoloji və siyasi istiqaməti müəyyənləşdirir: türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək.
***
Əli bəyə qədər “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” düsturu meydanda yoxdur. Heç bir halda yoxdur. Ayrılıqda Mirzə fətəli Axundovun avropalaşmaq, Seyid Cəmaləddin Əfqaninin islamlaşmaq təlimləri meydanda olsa da, yaxud Əli Suavinin irəli sürülən bütün məsələlər barədə aydın və prinsipial fikirləri olsa da, məlum məfkurə üçlüsü bütövlükdə Azərbaycanın və Türkiyənin dövlət düşüncəsinin təməlinə Əli bəy Hüseynzadənin fəlsəfəsindən miras qalır. Təməl prinsipi şəkilləndirən, ona nəzəri biçim verib türk fikir həyatına aşılayan Əli bəy Hüseynzadədir.
Bu barədə hətta mübahisə açmaq belə yersizdir. “Azərbaycan bayrağını mənalandıran üç ümdə amilin ideoloqu Əli bəy Hüseynzadədir” məqaləsində İldəniz Qurtulan yazırdı: “Bu məsələni mən uzun illər tələbəsi olduğum Mirzə Baladan öyrənmişdim. Bəllidir ki, Azərbaycan bayrağının rənglərini mənalandıran “türkləşmə, islamlaşma, müasirləşmə” prinsiplərinin ilk dəfə Ziya Göyalp tərəfindən irəli sürüldüyü sanılır. Bu yanlış fikirdir, çünki həmin üç amili bir prinsip kimi irəli sürən ilk ideoloq böyük dahimiz Əli bəy Hüseynzadədir. Azərbaycan türklüyü artıq bu tarixdən sonra qəti olaraq icma dövrünü başa vurdu və milliyyət dövrünə qədəm qoydu. Böyük alim, türkçülüyün ilk mütəfəkkiri Əli bəy Hüseynzadəyə türklük, islamiyyət və müasir Avropa mədəniyyətinə bir tezis, antitezis və sintez şəklində prinsip olaraq müəyyənləşdirmək şərəfi nəsib olmuşdur”. Əli bəy Hüseynzadənin belə bir təşəbbüsdə olduğunu hələ 1928-ci ildə “Məktubi-məxsus”u incələyən Yusuf Akçura görüb dəyərləndirmişdi: “. Əli bəy. müzakirələrdə iştirak edən tərəflərin tezis və antitezislərini yüksək bir sintez halında birləşdirmək istəmişdir”.