3 ayda bir uşaq inkişaf etdirmək üçün necə

Digər uşaq inkişafı nəzəriyyələri, şəxsiyyətin bütün ömür boyu dəyişməsinə və böyüməsinə davam etdiyini göstərsə də, Freud bu inkişafın formalaşmasında ən böyük rol oynadığı erkən təcrübələr olduğuna inanırdı. Freudun sözlərinə görə, kişilik əsasən beş yaşına çatmışdır.

Uşaqlıq əzələləri üçün necə edə bilərəm

İlkin Kazımlı

Empati Psixoloji Sağlamlıq Mərkəzinin direktoru

Uzaq keçmişimizdən bu günümüzə qədər uşaqların həyatında oyunun müstəsna rolu barədə maraqlı fikirlər formalaşdırılıb. Hətta müqəddəs kitabımız Quran-i Kərimdə də bu barədə yazılıb. Məsələn, bir hədisdə deyilir ki, kiçik yaşlı uşağı olan kəs uşağın xatiri üçün onunla uşaqlaşmalıdır.
Dahi Platon uşaq oyun ilə böyüməlidir fikrini irəli sürmüşdü.

XVll əsrin əvvəllərində uşaq psixologiyasının dərinliklərini öyrənən filosof Jan Jak Russo (1762-1830) oyunun mühüm və əsaslı əhəmiyyəti haqqında maraqlı fikirlər söyləyib. O, uşaqların öz dünyasını, hərəkət və davranışlarını dərk etməsində, eləcə də təhsil prosesində məqsədyönlü oyunun əhəmiyyətini xüsusi vurğulayır, oyun terapiyasının əhəmiyyətindən bəhs edir.
“Uşaqlığa hörmət göstər, onu yaxşı və ya pis şəkildə mühakiməyə tələsmə. Həyatın gedişatına müdaxilə etməzdən əvvəl nə olacağını gözlə.Uşaqlıq səbəblərin yuxusudur” deyən filosof fikirlərini elmi şəkildə əsaslandırır.

Məşhur alman pedaqoqu Fröbel 1837-ci ildə Almaniyada “Kindergarden” adlı uşaq baxçası yaradır və burada eksperimentlər apararaq uşaqların həyatında oyunun nə qədər böyük rolu olduğunu əsaslandırır. O, “İnsanların təhsili” adlı kitabında yazır ki,hər bir oyunun daxilində şüurlu və şüursuz məqsədlər mövcuddur. F.Fröbel oyunun məzh psixoloji tərəflərini araşdırır. Onun nöqteyi-nəzərincə ”uşaqlığın ən yüksək inkişafı oyundur, çünki bu uşağın ruhunda nələrin baş verdiyinin sərbəst ifadəsidir. Uşaqların oyunu sadəcə bir hərəkət deyildir və bir çox mənalarla doludur”.

XIX əsrdə yaşamış məşhur Amerikan sosioloqu David Reismanın da oyun haqqında fikirləri maraq doğurur. O, qeyd edir ki, ”uşaqlardakı pozuqluqlar yetkin yaşa çatanda özünü daha çox biruzə verir. İnsanın özünə nəzarəti, özünü dəyərləndirmə və qiymətləndirməsi, ümumilikdə oyun oynama texnikası ilə qurulur.Oyun oynamaq böyük əhəmiyyət daşıyır,bu isə uşaqların oyun zamanı daha yaradıcı olması ilə bağlıdır. Oyun zamanı intellekt səviyyəsi artır,məntiq güclənir və s. Oyun oynama bir növ təcrübə xarakteri daşıyır.Hər zaman yaradıcı olan insan daha çox nailiyyət əldə edə bilər”

Oyunun uşaqların inkişafındakı rolu, oyun terapiyasının əhəmiyyəti barədə hər bir valideyinin bilməsi çox vacibdir.

Oyun nədir və onun haqqında nələri bilməliyik?

Hər hansı bir məqsədə yönəlmiş və yönəlməmiş,qaydalı və ya qaydasız şəkildə reallaşdırılan, lakin hər vəziyyətdə uşağın istəyərək və xoşlayaraq etdiyi fiziki, koqnitiv, emosional və sosial vəziyyət oyunun əsasıdır.

Oyunla əlaqəli bəzi xüsusiyyətləri diqqətinizə çatdırırıq:

Oyun uşaqlarda zehni və fiziki fəaliyyəti artırır;
Oyunun qaydaları dəyişə bilər ,lakin bunu iştirakçıların qəbul etməsi vacibdir;
Oyun gündəlik işlərin xaricində baş verən və maddiyyat güdməyən bir fəaliyyətdir;
Oyun limitləndirilmiş bir zaman və müəyyən bir məkanda keçirilir;
Oyunda aktiv fəaliyyət şərtdir;
Oyun bəzi zamanlarda çox böyük diqqət tələb edir;
Oyun müstəqil rahat bir vəziyyət yaradır;
Oyun uşaqların sosiallaşmasına şərait yaradır;
Oyun hər zaman uşağın maraq dairəsini özünə cəlb edir və beyni aktivləşdirir;
Uşaq oynayarkən sevinc və həyəcan hissi yaşayır;
Oyun prosesində uşaqlarda yaradıcılıq, özgüvən, qarşı tərəflə empatiya hissi kimi xüsusiyyətlər formalaşır;
Uşaq oyun zamanı qaydalara əməl etməyi, səmimiyyəti, problemlərin həll yollarını tapmağı, diqqətini cəmləməyi, cəmiyyətdəki rolunu, məsuliyyəti, razılığa gəlməyi, özünü ifadə etmə bacarığını, qərar verməyi və nəticələrlə razılaşmağı öyrənir.

Ümumiyyətlə bir çox eksperimentlərə görə oyun uşağı tanımada istifadə olunan ən uğurlu metodlardan biridir. Çünki uşaq oyun zamanı sərbəst olur, daxilindəki duyğu və emosiyaları rahat şəkildə biruzə verir. Onun hansı psixoloji vəziyyətdə olması, situasiyalara necə reaksiya verməsi məhz oyun zamanı üzə çıxır. Uşağın yaradıcılıq imkanlarını ortaya çıxarmaqda oyunun rolu böyükdür. Oyun oynayarkən uşaq özünü yaxşı tanımağa başlayır, çətin vəziyyətdən çıxış yolunu tapmağı bacarır, özünə inam hissi formalaşır, özünü qiymətləndirmə yüksəlir.

Oyuncaqlar uşaqların həm psixi, həm də fiziki inkişafı üçün çox vacibdir. Uşaqlar oyuncaqlar vasitəsilə ətraf aləmi, insanlarla münasibəti və həmçinin özünü dərk edir. Belə bir sual yarana bilər ki,bəs uşaqlar hansı yaş dövründə hansı oyuncaqlarla oynamalıdırlar?
İlk 1-ci aylığında, yəni çağalıq dövründə uşağın görməsi zəif olur, yanlız səsə və əlvan rənglərə həssaslıq göstərir. Diqqətini hər hansı bir əşya üzərində cəmləşdirə bilmir, yalnız anasının üzünə və ya hərəkət edən, səs salan əşyaya baxa bilir. Bir ayının tamamında körpənin başı üzərində rəngbərəng, səs salan oyuncaqlar asmaq lazımdır. Bu şəkildə oyuncaqlara baxmaq görmə qabiliyyətini yaxşılaşdıracaq.

İkinci ayında oyuncaqlar nisbətən aşağıda, körpənin toxuna biləcəyi səviyyədə asılmalıdır ki, onları hiss edə bilsin. Çünki insanın ən həssas reseptorları barmaq ucundadır.Oyuncaqların gigiyenik baxımdan təmizliyi diqqətə alınmalı yeniləri ilə əvəzlənməlidir ki, körpə onlardan bezməsin.

Üç aylığında əl əzələləri hələ yaxşı inkişaf etmədiyinə görə bu dövrdə çağa oyuncaqları əlləri ilə saxlaya bilmir, lakin götürməyə can atır, yəni ətrafı əllləri ilə öyrənir. Buna görə də bu yaş dövründə uşaqlara yumşaq və rezin oyuncaqlar vermək lazımdır. Oyuncaqların fərqli formada olmalısı məqsədəuyğundur.

4-5 aylığında başının üstündəki oyuncaqlar körpəni qıcıqlandırmağa başlayacaq. Çünki oyuncaqları tutmaq istəyəcək və əli çatmayanda narahat olacaq. Bu zaman oyuncaqlar uşağın yaxınında olmalıdır ki, istədiyi zaman oynaya bilsin. 4-5 aylıqdan artıq uşaq asanlıqla oyuncağa tərəf əyilir, onu götürür və hətta “dadına” da baxır.

Oyun uşağın zehni, emosional, fiziki və psixi inkişafına müsbət təsir göstərir.
Uşaq oyun zamanı ətrafda olan yaxşı vərdişləri mənimsəyir, pis vərdişlərini tərgitməyə başlayır. Həmçinin qaydaları öyrənir, dostları ilə əlaqələr qurur, ətraf aləmlə bağlı fikirləri formalaşır, özündə cəmiyyətə uyğun rollar formalaşdırır, qarşısındakı insana hörmət etməyi öyrənir, yeniliyi, dəyişikliyi qəbul edir və məsuliyyət götürmə kimi sosial davranışları mənimsəyir. Uşaq doğru-yanlış, gözəl-çirkin, yaxşı-pis, haqlı-haqsız kimi düşüncələri və əxlaqi anlayışları məhz oyun zamanı öyrənir, bunları sınaqdan keçirir və özünə uyğun şəkildə mənimsəyir.

Şəxsiyyətin formalaşlmasında oyunun müstəsna rolu var. Oyun prosesində uşağın emosiyaları dəqiqləşir, bacarıqlarının fərqində olur. Oyun passiv, özünə güvəni az olan uşağı aktivləşdirir, cəsarətləndirir. Oyun qərar vermək, analitik düşünmə, problem həll etmə bacarıqlarını inkişaf etdirir. Uşaq özünə güvənməyi öyrənir, başqalarının haqlarına hörmətlə yanaşır və kollektiv iş görmə bacarığı formalaşır.

Oyun zamanı uşaq ətraf aləmi kəşf edir, məntiqi fikirləri irəli sürməyi, seçim etməyi, səbəb-nəticə əlaqələrini qurmağı, diqqətini toplamağı, məqsədə çatmağı öyrənir, böyüklük, şəkil, rəng, ölçü, kiloqram, həcm, zaman, məkan, məsafə, qalaktika və s. İlə bağlı olan informasiyaları mənimsəyir. Eyni zamanda oyun uyğunlaşdırma, sıralama, sinifləndirmə, analiz, sintez, dəyərləndirmə, problem həll etmək kimi zehni keyfiyyətləri qazanmada uşağa yardımçı olur. Oyun oynayarkən uşaq düşünmə, dərk etmə, analiz etmə, qavrama, müqayisə etmə, fikir irəli sürmə, uzaqgörmə kimi fəaliyyət içərisində olur.

Uşağın emosional inkişafında da oyunun rolu əvəzsizdir. Oyun zamanı onlar xoşbəxtlik, dostluq, sevinc, empatiya hissi, qayğı bəsləmək, sevmə, sevilmə, güvən hissi və bir çox emosional halları öyrənirlər. Oyun uşaqlarda aqressiyanı azaldır. Uşaq oyun vasitəsilə yaşadığı emosional vəziyyəti ortaya qoyur və həll yollarını tapmağı öyrənir, onu narahat edən vəziyyətlərin fərqinə varır və həmin vəziyyətlərdən uzaqlaşmağın yollarını axtarıb kəşf edir, ailədə və ətrafında gördüyü bütün yaxşı keyfiyyətləri özündə tətbiq edir.

Nitqin inkişafında da oyun əvəzsiz rol oynayır. Oyun zamanı uşaq yeni sözlər öyrənir, deyilən fikirləri anlayır, emosiya və düşüncələrini sərbəst şəkildə ifadə edir, sözləri birləşdirib mürəkkəb cümlələr qurur, fikirlərini yaşıdları ilə bölüşür ki, bu da nitqin inkişafını sürətləndirir.
Oyun uşağa fiziki və psixi olaraq da müsbət təsir edir. Oyun uşaqlarda qan dövranını sürətləndirir, qan beyinə rahat şəkildə çatır və bununla da uşaq oksigen azlığından əziyyət çəkmir və sağlam düşüncəyə malik olur.

Bu gün dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində uşaqlarda olan bir çox psixoloji problemlər oyun terapiyası vasitəsilə aradan qaldırılır.

Psixoloqlar Oyun Terapiyası sayəsində uşağın problemləri aşkarlanır, emosiyaları üzə çıxır. Bundan sonra uyğun terapiya metodu seçilir. Oyun terapiyası uşaqların özlərini ifadə edə biləcəkləri, riskli ola biləcəkləri, sosial qanunları və harada necə hərəkət etməyi öyrənə biləcəkləri və yaşadıqları məsələlər ilə başa çıxa bilmə yollarını kəşf edə biləcəkləri güvənli bir mühit yaradır. Oyun terapiyası xüsusi oyuncaqlardan istifadə üsulu ilə tətbiq edilir. Bu zaman terapevt və uşaq birlikdə oyun oynamağa başlayır. Burada terapevtin ilk vəzifəsi uşağın nəsə etməsini gözləməsidir. Uşaq ehtiyac duyduğu güvən əlaqəsini hiss etməyə başladıqda terapevt uşağı oyuna dəvət edir. Uşaq özünü tam sərbəst hiss edəndə hər iki iştirakçı (terapevt və uşaq) fərqli oyuncaqlardan istifadə edərək oyununu qurur. Oyun prosesində terapevt uşağın bütün səhvlərini şərtsiz olaraq qəbul edir və onunla uyğun terapiya keçir. Uşaq oyun oynayan zaman rahatlayır və özünü daha sərbəst hiss edir. Məhz bu zaman uşaq öz xəyal qırıqlıqlarını görür və onları bərpa etməyə çalışır. Bu da təbii olaraq özgüvəni artırır. Problemləri ilə üzləşməyən uşaqlar onları həll edə bilməzlər. Uşağın yaşadığı travma onu inkişaf mərhələsində ilişdirib ləngidə bilər. Terapevt bu istiqamətdə işləyərək uşağın növbəti inkişaf mərhələsinə keçməsinə kömək edir. Oyun terapiyası uşaqlarda narahatçılıq, qorxu, özünə inamsızlıq utancaqlıq, təcavüzkarlıq, cəmiyyətdə, məktəbdə qeyri-etik hərəkətlər etmək, yuxu, yemək, tualet vərdişləri və s. problemlərin aradan qaldırılması üçün mütəxəssislərin tez- tez istifadə etdiyi terapiya texnikasıdır. Oyun terapiyası mədə və baş ağrılarından şikayət edən, fiziki aktivliyi olmayan, depressiya halı yaşayan, dost qazanmaqda çətinlik çəkən, yaşıdları, qardaş- bacıları ilə tez-tez dalaşan, başqalarına zorbalıq edən və ya başqaları tərəfindən zorbalıq görən, özünü müdafiə etməyi bacarmayan, xüsusilə oyun oynamağı bilməyən və oyuna həvəs göstərməyən uşaqlar üçün istifadə edilən ən ideal üsuldur.

Əziz valideynlər, oyuna və oyuncaqlara uşaqları məşğul edən sadə bir əyləncə kimi baxmayın. Övladlarınızın hərtərəfli inkişafı üçün oyunlar və oyuncaqların xüsusi əhəmiyyətini diqqətdə saxlayaraq, yaşa uyğun düzgün seçim edin. Uşaq hansı yaşda hansı oyunlara cəlb edilməlidir, bunu bilmək çox önəmlidir. Övladlarınız passiv həyat tərzi keçirir, yaşıdları, dostları ilə oynamağa meyl göstərmirsə, ünsiyyətdən qaçır, daha çox təklikdə oynamaq istəyirsə, mütəxəssisdən məsləhət alın. Nəzərə alın ki, yaxşı və pis olan hər şeyin təməli uşaqlıqdan qoyulur.

3 ayda bir uşaq inkişaf etdirmək üçün necə?

Üç aylıq uşağınız onun uğurlarından daha çox razıdır. Bu dövrdə uşaqlar yeni bacarıqları inkişaf etdirirlər və əldə edirlər. Və valideynlər dünyasını bilmək üçün bu maraqlı şəkildə öz qırıntılarını dəstəkləyə bilərlər. Gəlin 3 ay müddətində bir uşağın necə inkişaf edəcəyi barədə danışaq, xüsusi diqqət yetirməliyik.

Motor bacarıqları

3 aylıq uşaq tez-tez geri tərəfdən dönə bilər, başını tutun, camsı sıxmaq və açmaq, əlində bir oyuncaq saxlamaq. Körpənin gələcək inkişafı üçün valideyn aşağıdakı hərəkətləri həyata keçirə bilər:

• Masaj – əzələləri gücləndirməyə kömək edir;
• su prosedurları – toxunulmazlığın sərtləşdirilməsi və gücləndirilməsi;
• gimnastika.

Sadə fiziki məşqlər ilə 3-4 ayda bir uşağın necə inkişaf edəcəyini nəzərdən keçirək:

1. Uşağın arxasında yatır, böyüklər dizlərini bacaklarını əyərlər və asanlıqla bir istiqamətə sürükləyirlər. Uşaq tez-tez ayaqları sonra çevirmək üçün çalışır. Sonra digər istiqamətdə də eyni. İlk dəfə işləmirsə, yaxşıdır.
2. Başlanğıc mövqeyi eynidır. Valideyn körpənin sağ əlini başından yuxarı qaldırır, sol ayaq yavaş-yavaş dizə əyilir və sağa dönür, beləliklə uşağı dönməyə təşviq edir.
3. “Oyuncağa yetiş”. Uşaq mədəsindən yatır. Bir müddət öncə valideyn bir oyuncaq qoyur və uşağın bükülmüş ayaqları altında palma əvəzinə çatmasına kömək edir. Beləliklə, uşaq böyüklərdən əlini itələyə bilər və qola yaxınlaşa bilər.
4. Fitball üzrə çox yaxşı dərslər – böyük bir gimnastika topu.

Musiqi inkişafı

3 aylıq dövrdə uşaqlar müxtəlif əsərləri dinləməkdən çox xoşbəxtdirlər: uşaq mahnıları, klassiklər, ana mahnı oxu. Yalnız bu cür kursların 5 dəqiqədən çox olmaması lazım olduğunu nəzərə almalıyıq.

Fərqli şeylərin fərqli olduğunu səsləndirə bilərsiniz. Məsələn, bir zəng, bir qığılcım, bir boru.

Daha çox uşağa danışın. Bu, qırıqların pasif sözlərinizi təşkil edir.

Görmə qabiliyyəti

Bu yaşda olan bir uşaq bu mövzuya necə diqqət yetirməyi bilir. Beləliklə, tədqiqatlarınızı körpə ilə diversifikasiya edə bilərsiniz. “Ku-ku” da oynayır, uşağa bir güzgü göstər. Oyuncaqlar onun qarşısında hərəkət, tədricən amplituda artırmaq.

Toxunma duyğularını inkişaf etdirmək üçün, valideynlər uşaqlarının müxtəlif toxuculuq oyuncaqlarını təqdim etməlidirlər. Belə bir şeyi özünüz edə bilərsiniz. Məsələn, müxtəlif parçalardan ibarət olan bir xalça və ya kitab.

Bebeğinizi 3 ayda inkişaf etdirməyə davam etsəniz, həmin dərslər həm sizin həm də uşağınızın xahişini unutmamalıdır.

Uşaq İnkişafı nəzəriyyələri və nümunələri

Uşaq inkişafı nəzəriyyələri uşaqların uşaqlıq dövründə necə dəyişdiyini və böyüdüyünü izah etməyə yönəldir. Belə nəzəriyyələr sosial, emosional və bilişsel artım da daxil olmaqla, inkişafın müxtəlif aspektlərinə əsaslanır.

İnsan inkişafının öyrənilməsi zəngin və müxtəlif mövzudur. Biz hamımızın inkişafı ilə şəxsi təcrübəmiz var, ancaq insanların bəzilərinin necə və nə üçün böyüdüyünü, öyrəndiyini və hərəkət etdiyini anlamaq çətin olur.

Niyə uşaqlar müəyyən şəkildə davranırlar? Onların davranışı onların yaşı, ailə münasibətləri və fərdi mizaçlarla əlaqədardır? İnkişaf edən psixoloqlar bu cür suallara cavab verməyə, eləcə də ömür boyu baş verən davranışları anlamaq, izah etməyə və proqnozlaşdırmağa çalışır.

İnsan inkişafını anlamaq üçün, uşaq inkişafının bir çox müxtəlif nəzəriyyələri insan inkişafının müxtəlif aspektlərini izah etmək üçün yaranmışdır.

Uşaq İnkişafı Təlimi: Bir Arka Plan

İnkişaf nəzəriyyələri insan inkişafı və öyrənmə haqqında düşünmək üçün bir çərçivə təmin edir. Amma nə üçün inkişafı öyrənirik? İnkişafın psixoloji nəzəriyyələrindən nə öyrənə bilərik? İnsanın düşüncə və davranışlarını nəyə təşviq etdiyinə dair merak etdiyin varsa, bu nəzəriyyələri anlamaq fərdlərə və cəmiyyətə faydalı fikir yarada bilər.

Uşaq İnkişafı Anlayışı İllərdir dəyişdi

Doğumdan yetkinlik yaşına qədər olan uşaq inkişafı insanlıq tarixinin çox hissəsində nəzərə alınmır.

Uşaqlar tez-tez böyüklər kiçik versiyaları kimi baxdılar və az diqqət uşaqlıq dövründə və yetkinlik dövründə baş verən bilişsel qabiliyyətlər, dil istifadə və fiziki inkişafda bir çox irəliləyişlərə yönəldildi.

Uşaq inkişafı sahəsindəki maraq nəhayət 20-ci əsrin əvvəllərində ortaya çıxmağa başlamışdı, anormal davranışlara diqqət yetirmişdir.

Nəhayət, tədqiqatçılar tipik uşaq inkişafı və inkişafa təsirlər də daxil olmaqla, digər mövzularda getdikcə maraqlandı.

Uşaq İnkişafı üzrə Tədqiqatın İnkişafı Yoxdur

Uşaqların necə böyüdülməsini, öyrənməsini və dəyişməsini öyrənmək nəyə görə vacibdir? Uşaq inkişafı anlayışı vacibdir, çünki uşaqların doğuşdan və erkən yetkinlikdən keçdiyi bilişsel, duygusal, fiziki, sosial və təhsil böyüməsini tam şəkildə qiymətləndirməyə imkan verir.

Uşaq inkişafının əsas nəzəriyyələrinin bəziləri böyük nəzəriyyələr kimi tanınır; inkişaf mərhələsində bir mərhələ əxlaqını istifadə edərək, inkişafın hər bir aspektini təsvir etməyə çalışırlar. Digərləri isə mini nəzəriyyələr kimi tanınır; əvəzinə yalnız bilişsel və ya sosial inkişaf kimi inkişafın olduqca məhdud bir aspektinə diqqət yetirirlər.

Aşağıdakılar teorisyenler və tədqiqatçılar tərəfindən təklif olunan bir çox uşaq inkişaf nəzəriyyəsinin yalnız bir hissəsidir. Daha son nəzəriyyələr uşaqların inkişaf mərhələlərini özündə əks etdirir və bu böyümə dövrlərinin baş verdiyi tipik yaşları müəyyən edir.

Freudun Psixoseksual İnkişaf nəzəriyyəsi

Psikanalitik nəzəriyyə Ziqmund Freudun əsərlərindən çıxmışdır. Psixi xəstəlikdən əziyyət çəkən xəstələrlə klinik işi sayəsində Freud uşaqlıq təcrübələrini və bilinçsiz arzularını davranışa təsir göstərdiyinə inanırdı.

Freudun fikrincə, bu mərhələlərin hər birində baş verən münaqişələr şəxsiyyət və davranışa uzun ömürlü təsir göstərə bilər.

Freud uşaq inkişafının tanınmış ən böyük teorilərindən birini təklif etdi. Freudun psixoseksual nəzəriyyəsinə əsasən , uşaq inkişafı bədənin müxtəlif zövq sahələrinə yönəlmiş bir sıra mərhələlərdə baş verir. Hər mərhələdə, uşaq inkişaf dövründə əhəmiyyətli rol oynayan münaqişələrlə qarşılaşır.

Onun nəzəriyyəsi libidonun enerjisini müəyyən mərhələlərdə fərqli erogen zonalara yönəltdi. Bir mərhələdə irəliləməyin, inkişafın bu nöqtəsində sabitliyə gətirə biləcəyi, Freudun böyüklər davranışına təsir edə biləcəyini düşündü.

Uşaqlar hər bir mərhələni başa çatdıqda nə baş verir? Bir uşaq inkişafda müəyyən bir nöqtədə pisləşərsə nəticələnə bilər? Hər mərhələni müvəffəqiyyətlə tamamlayan, sağlam yetkin şəxsiyyətin inkişafına gətirib çıxarır. Müəyyən bir mərhələyə daxil olan münaqişələrin həll olunmaması, daha sonra böyüklər davranışına təsir göstərə biləcək fiksasiyalara səbəb ola bilər.

Digər uşaq inkişafı nəzəriyyələri, şəxsiyyətin bütün ömür boyu dəyişməsinə və böyüməsinə davam etdiyini göstərsə də, Freud bu inkişafın formalaşmasında ən böyük rol oynadığı erkən təcrübələr olduğuna inanırdı. Freudun sözlərinə görə, kişilik əsasən beş yaşına çatmışdır.

Eriksonun Psikososyal İnkişaf nəzəriyyəsi

Psikanalitik nəzəriyyə 20-ci əsrin ilk yarısında olduqca təsirli bir güc idi. Freudun ilhamlandığı və təsir etdiyi şəxslər Freudun fikirlərini genişləndirməyə və öz nəzəriyyələrini inkişaf etdirməyə başladılar. Erok Eriksonun bu fikirləri, bəlkə də ən yaxşı bilinənlər halına gəlmişdir.

Eriksonun səkkiz mərhələli psixososial inkişaf nəzəriyyəsi, həyatın müxtəlif mərhələlərində baş verən sosial qarşılıqlı və münaqişələrə toxunaraq, həyatı boyunca dəyişmə və dəyişiklikləri təsvir edir.

Eriksonun psixososial inkişaf nəzəriyyəsi Freudun bəzi oxşarlıqlarını paylaşdı, baxmayaraq ki, bu bir çox cəhətdən çox fərqlidir. Erikson, cinsi maraqların inkişafa yönəldici bir güc olaraq odaklanmaktan deyil, ictimai qarşılıqlı və təcrübənin həlledici rol oynadığına inanırdı.

Onun səkkiz mərhələli insan inkişafı nəzəriyyəsi bu prosesi körpəlikdən ölümə qədər təsvir etmişdir. Hər bir mərhələdə insanlar daha sonra fəaliyyət göstərən və daha da böyüməkdə olan bir inkişaf çatışmazlığı ilə üzləşirlər.

Çox digər inkişaf nəzəriyyələrindən fərqli olaraq, Erik Eriksonun psixososial nəzəriyyəsi bütün ömrü boyunca inkişaf üzərində dayanır. Hər mərhələdə, uşaqlar və böyüklər böyük bir dönüş nöqtəsi olaraq xidmət edən inkişaf böhranı ilə üzləşirlər. Müvəffəqiyyətlə hər mərhələsinin problemlərini idarə etmək, bir ömür boyu psixoloji erdemin ortaya çıxmasına gətirib çıxarır.

Behavioral Uşaq İnkişafı nəzəriyyələri

XX əsrin ilk yarısında davranışçılıq kimi tanınan yeni bir düşüncə məktəbi psixologiya içərisində dominant bir güc halına gəlmişdir. Davranışçılar, psixologiyanın daha elmi bir intizam olmaq üçün yalnız müşahidə edilə bilən və ölçülebilen davranışlara diqqət etmələri lazım olduğunu düşünürdü.

Davranış perspektivinə görə, bütün insan davranışı ətraf mühitə təsirlər baxımından təsvir edilə bilər. John B. Watson və BF Skinner kimi bəzi davranışçılar öyrənmənin tamamilə birləşmə və möhkəmləndirmə prosesləri vasitəsilə meydana gəlməsini tələb edirlər.

Uşaq inkişafının davranış nəzəriyyələri, ətraf mühitin təsirinin davranışa necə təsir etdiyini və John B. Watson, Ivan Pavlov və BF Skinner kimi nəzəriyyəçi nəzəriyyələrinə əsaslanır. Bu nəzəriyyələr yalnız müşahidə olunan davranışlarla məşğul olur. İnkişaf mükafatlara, cəzalara, stimullara və möhkəmləndirməyə reaksiya sayılır.

Bu nəzəriyyə digər uşaq inkişaf nəzəriyyələrindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir, çünki daxili düşüncələrə və hisslərə heç bir diqqət yetirir. Bunun əvəzinə, biz tamamilə necə olduğumuzu necə formalaşdırır.

Bu yanaşmadan inkişafa yol açan iki əhəmiyyətli tədris növü klassik kondisioner və operant kondisionerdir . Klassik kondisiyalaşdırma əvvəllər neytral stimul ilə təbii olaraq baş verən stimulun cütləşmə yolu ilə öyrənilməsini nəzərdə tutur. Əməliyyat kondisyonu davranışları dəyişdirmək üçün möhkəmlətmə və cəzadan istifadə edir.

Piagetin Bilişsel İnkişaf nəzəriyyəsi

Bilişsel nəzəriyyə bir insanın düşüncə prosesinin inkişafı ilə əlaqələndirilir. Bununla yanaşı, bu düşüncə prosesləri dünya ilə necə başa düşülə və qarşılıqlı təsir göstərdiyinə təsir edir. Piaget indi aydın görünür bir fikir təklif, lakin uşaq inkişafı haqqında düşünmək necə inqilab kömək: Uşaqlar böyüklərdən fərqli düşünürəm .

Teorist Jean Piaget idrak inkişafının ən təsirli nəzəriyyələrindən birini təklif etdi. Onun idrak nəzəriyyəsi düşüncə proseslərinin və zehni dövlətlərin inkişafını təsvir etmək və izah etməyə çalışır. Həm də bu düşüncə prosesləri dünyamızın anladığımız və qarşılıqlı təsir etdiyinə təsir edir.

Piaget sonra uşaq intellektual inkişaf mərhələləri və ardıcıllığı hesab üçün bilişsel inkişaf nəzəriyyəsi təklif etmişdir.

• Sensorimotor Mərhələ: Doğum və iki yaş arasındakı bir dövr ərzində körpə dünyasının biliyi onun duysal algılarını və motor fəaliyyətlərini məhdudlaşdırır. Davranışlar sensor stimulyasiyanın səbəb olduğu sadə motor reaksiyaları ilə məhdudlaşır.
• Əməliyyat mərhələsi: Bir uşağın dili istifadə etmək üçün öyrəndiyi 2 və 6 yaş arası bir dövr. Bu mərhələdə uşaqlar hələ konkret mantiqləri anlamır, məlumatları manipulyasiya edə bilməz və digər insanların fikirlərini nəzərdən keçirə bilmirlər.
• Beton Əməliyyat Mərhələsi: Uşaqların zehni əməliyyatların daha yaxşı başa düşülməsinə gətirib çıxaran 7 və 11 yaş arası bir dövr. Uşaqlar konkret hadisələr haqqında məntiqli düşünməyə başlayırlar, lakin abstrakt və ya hipotetik anlayışları anlamağa çətinlik çəkirlər.
• Formal Əməliyyat Mərhələsi: Soyqırım anlayışları barədə düşünmək qabiliyyətini inkişaf etdirdiyi zaman 12 yaş arasındakı bir dövr. Bu mərhələdə də məntiqi fikir, bacarıqlı düşünmə və sistematik planlaşdırma kimi bacarıqlar ortaya çıxır.

Bowlby nin Əlavə Quruluşu

Uşaqların sosial inkişafı ilə əlaqədar çox böyük bir araşdırma var. John Bowbly sosial inkişafın ən erkən nəzəriyyələrindən birini təklif etdi. Bowlby, qayğı göstərənlər ilə erkən əlaqələrin uşaq inkişafında böyük rol oynadığına və həyat boyunca ictimai əlaqələrə təsir göstərməsinə inanırdı.

Bowlby-nin bağlanma nəzəriyyəsi , uşaqların əlavə qurmaq üçün doğma bir ehtiyacla doğulduğunu irəli sürdü. Uşaqlara qayğı və qoruma təmin edilərək bu cür əlavə yardımlar sağ qalmağa kömək edir. Yalnız bu deyil, lakin bu əlavələr aydın davranış və motivasiya nümunələri ilə xarakterizə olunur. Başqa sözlə desək, həm uşaqlar, həm də bakıcılar yaxınlığı təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuş davranışlara cəlb olunurlar. Uşaqlar yaxınlıqda qalmaq və öz növbəsində təhlükəsiz sığınacaq və kəşfiyyat üçün təhlükəsiz bir zəmin təmin edən qayğı göstərənlərə qoşulmaq üçün çalışırlar.

Tədqiqatçılar Bowlby-nin orijinal işi ilə də genişlənmişdir və bir sıra müxtəlif əlavə üslubların mövcud olduğunu irəli sürmüşlər. Davamlı dəstək və qayğı alan uşaqlar təhlükəsiz bir əlavə tərzini inkişaf etdirmək ehtimalı daha az olarsa, daha az etibarlı qayğı göstərənlər ambivalent, qaçqın və ya qeyri-mütəşəkkil bir üslub inkişaf edə bilərlər.

Bandura Sosial Tədris nəzəriyyəsi

Sosial öyrənmə nəzəriyyəsi psixoloq Albert Banduranın işinə əsaslanır. Bandura kondisioner və möhkəmləndirmə prosesinin bütün insan öyrənməsini kifayət qədər izah edə bilməyəcəyinə inanırdı. Məsələn, kondisioner prosesi klassik kondisionerlə və ya operant kondisionerlə gücləndirilməmiş öyrənilmiş davranışlara necə təsir edə bilər?

Sosial öyrənmə nəzəriyyəsinə görə davranışlar da müşahidə və modelləşdirmə yolu ilə öyrənilə bilər. Başqalarının, o cümlədən valideynlərin və həmyaşıdların hərəkətlərini müşahidə edərək, uşaqlar yeni bacarıqları inkişaf etdirir və yeni məlumatlar əldə edirlər.

Bandura’nın uşaq inkişafı nəzəriyyəsi, müşahidə təhsilin öyrənilməsində kritik bir rol oynadığını göstərir, lakin bu müşahidə canlı modeli izləmək şəklini mütləq almır. Bunun əvəzinə, insanlar həmçinin davranışları necə yerinə yetirmək barədə və ya əsl və ya kurgusal xarakterlərin kitab və filmlərdə davranışlarını müşahidə etməklə bağlı şifahi təlimatları dinləməklə öyrənə bilərlər.

Vygotskinin sosial-mədəni nəzəriyyəsi

Lev Vygotski adlı başqa bir psixoloq xüsusilə təhsil sahəsində, xüsusilə də təhsil sahəsində çox təsirli olan seminal tədris nəzəriyyəsini təklif etdi. Piaget kimi, Vygotski də uşaqlar fəal şəkildə və təcrübələrlə öyrənirlər. Onun sosioloqlıq nəzəriyyəsi həmçinin, valideynlər, qayğı göstərənlər, həmyaşıdlar və ümumiyyətlə mədəniyyət yüksək vəzifəli funksiyaları inkişaf etdirmək üçün məsuliyyət daşıyır.

Vygotskinin fikrincə, öyrənmə təbii sosial prosesdir. Başqaları ilə qarşılıqlı əlaqə vasitəsilə, öyrənmə dünyanın fərdi anlayışına inteqrasiya olunur. Bu uşaq inkişafı nəzəriyyəsi, həmçinin bir insanın köməyi ilə nə edə biləcəyi və özləri ilə nə edə biləcəyi arasındakı boşluq olan proksimal inkişaf zonasının konsepsiyasını da təqdim etdi. İnsanlar tədricən öyrənmək və onların bacarıqlarını və anlayışlarını artırmaq bacarığı olan daha bilikli digər insanların köməyi ilə olur.

Bir sözdən

Gördüyünüz kimi, bəzi psixologiyanın ən tanınmış mütəfəkkirləri uşaq inkişafının müxtəlif aspektlərini araşdırmaq və izah etməyə kömək etmək üçün nəzəriyyələr hazırlamışlar. Bu nəzəriyyələrin hamısı bu gün tamamilə qəbul edilmir, baxmayaraq ki, onların hamısı uşaq inkişafı haqqında anlayışımıza mühüm təsir göstərmişdir. Bu gün müasir psixoloqlar uşaqların necə inkişaf etdiyini, davranışlarını və düşüncələrini anlamaq üçün müxtəlif nəzəriyyələr və perspektivlərdən istifadə edirlər.

Bu nəzəriyyələr uşaq inkişafı ilə bağlı müxtəlif düşüncə tərzlərinin yalnız bir hissəsini təmsil edir. Əslində, uşaqların uşaqlıq dövründə necə dəyişdiyini və böyüdüyünü tam başa düşmək fiziki və psixoloji artımı təsir edən bir çox fərqli faktora baxmağa ehtiyac duyur. Genlərin, ətraf mühitin və bu iki qüvvə arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin uşaqların fiziki və zehni olaraq böyüməsini təyin edir.

Berk, LE. Uşaq İnkişafı. 8-ci ed. ABŞ: Pearson Təhsil, Inc; 2009.