Afanasy Nikitinin nəyi kəşf etdiyini öyrənin? Üç Dənizdə Gəzinti Afanasy Nikitin

Afanasy, şərəfinə görə səfər üçün pul borc aldı. Rus tacirləri ilə görüşməyi və onların köməyi ilə borcları ödəməyi planlaşdırdığı Feodosiyaya getmək istədi. Kafu (Feodosia), yalnız 1474-cü ildə, payızda əldə edə bildi. Nikitin səyahət qeydlərini tamamlayaraq qışı burada keçirdi. Yazda Dnepr boyunca Rusiyaya, Tverə qayıtmağa qərar verdi. Afanasy Nikitinin Hindistana səfəri sona çatdı.

Orta əsr Rusiyasında coğrafi biliklər

Artıq XII əsrdə Kiyev Rusiyasının salnaməçisi olmuş Nester tərəfindən qələmə alınan «İqor polku haqqında dastandan» görünür ki, o dövrdə rusların coğrafi anlayışları xeyli geniş olmuşdur. Bu da onların Avropa və Asiyanın qovşağında yerləşməsi ilə bağlı idi. Salnamədə Baltik dənizindən Karpata, Qafqaza, Qara və Xəzər dənizlərinə qədər uzanan geniş Rusiya düzənliyinin təsviri verilirdi. Burada məskunlaşan Slavyan xalqlarının coğrafiyası, təsərrüfat sahələrində məşğuliyyəti və eləcə də «Varyaqlardan yunanlara» və Volqadan Xəzərə gedən qədim Rusiya ticarət yolları haqqında ətraflı danışılırdı.
Hələ o zamanlardan Volqa və Orta Asiya, Hindistan və Ərəbistan, Qərbi Avropa, Atlantika və Aralıq dənizi sahilləri, Böyük Britaniya və Skandinaviyanın cənubu, Afrika və Kiçik Asiyanın dəniz sahilləri ruslara artıq məlum idi.
Şərqi Avropada yayılmış slavyan xalqları (slovenlər, dreqoviçlər, drevlyanlar, kriviçlər, vyatiçilər və b.) öz aralarında və qonşuları ilə əlaqələrində yeni ərazilərin mənimsənilməsində hərəkət vasitəsi kimi çaylardan geniş istifadə edirdilər. Xüsusilə Volqa, Dnepr, Qərbi Dvina və onların qolları yayda gəmilər və sallarla, qışda isə xizəklə hərəkət etmək üçün istifadə olunurdu. Bu çayların yuxarı axınları İlmen gölü və Valday yüksəkliyində biri-birinə xeyli Yaxınlaşdığına görə gəmiləri bir çaydan sürükləyib digərlərinə keçirməyi asanlaşdırırdı. Belə ki, çayların mənbələrinin biri-birinə yaxınlaşan yerlərində voloklar-sürükləmələr yaradılırdı, yəni gəmilər girdə ağacların üstü ilə sürüşdürülərək bir çay sistemindən digərlərinə keçilirdi. Vışnıy-Voloçok, Volokalamsk və b. şəhərlər həmin sürükləmə yerlərində salınmışlar.
Sonralar yeni ərazilərin – Avropa Şimalının, Sibir və Uzaq Şərqin mənimsənilməsində, qədim ticarət yollarının salınmasında ruslar belə üsullardan geniş istifadə etmişdilər.
Eramızın VI-XI əsrlərində Şərqi Avropanın ərazisində əhalinin üç istiqamətdə kütləvi yerdəyişməsi baş verir: bu axınlardan biri aşağı Dunay və Balkanlar istiqamətində; ikincisi şimal və şimal şərq – Belorusiya və Volqa-Oka çayarası istiqamətinə; üçüncüsü cənub çöl rayonlarına yönəlmişdir.
Slavyanların məskunlaşması bu yerlərin toponimikasında da öz əksini tapmişdır. Belə ki, onlar yeni məskunlaşdıqları ərazilərdə olan kiçik çaylara slavyan adları verirdilər. İri çaylar isə daha qədim xalqların onlara verdiyi köhnə adlarını saxlayırdılar. Belə toponimlərə Şərqi Avropanın hər yerində rast gəlinir.
Cənub çöl zonasının mənimsənilməsində peçeneqlər və qıpçaqların rolu böyük olmuşdur. Azov sahilləri və Aşağı Volqada məskunlaşan köçəri peçeneq və qıpçaq tayfaları VII əsrdə Xəzər xaqanlığının təsiri altında parçalandı. Onların bir hissəsi Bessarabiyaya, aşağı Dunaya köçüb getdilər. Digərləri isə Orta Volqa və Kamaya gələrək burada yerli uqro-fin tayfaları ilə birləşib X əsrdə Volqa-Kama Bulqariyasını yaratdılar. Bu dövlət birliyi türkdilli dövlət idi, onun mərkəzi hazırkı Kazan şəhəri olmuşdur. Eramızın X əsrinə yaxın Avrasiyanı qədimdən mövcud olan iki böyük Rus ticarət yolları kəsib keçirdi. Onlardan biri «Varyaqlardan yunanlara» gedən tarixi yol idi. Bu yol Baltik dənizindən Qərbi Dvina çayına oradan Dneprə keçirdi və bu çayla Pont dənizinə (Qara dənizə) və Yunanıstana gedib. İkinci istiqamətlə Qərbi Dvina çayından İlmen gölünə və oradan gəmiləri sürükləyib Valday yüksəkliyindən başlayan Volqaya (həm də Oka qoluna) keçirdilər və bu çayla Xvalın (Xəzər) dənizinə çıxırdılar. Bu yolla həm ruslar və həm də Volqa-Kama Bulqarları şərq ölkələri ilə intensiv ticarət əlaqələri həyata keçirirdilər, elə Afanasi Nikitin də Hindistana bu yolla getmişdir.
Baltik dənizindən Volqa su yoluna həm də Neva çayı, Ladoqa və Oneqa çay-göl sistemi ilə çıxırdılar. Göstərilən bu böyük ticarət yolları ilə şimaldan cənuba meşə materialları xəz-dəri, bal, kətan parça, mum, cənubdan isə bahalı ipək parça, silah, ikon, kitablar, meyvə və tərəvəz, şərab, ədviyyat və s. gətirilirdi.
Vikinq mənşəli olan Rusiya knyazları xaricdəki qohumluq xətti ilə Avropa və xristian dininin tarixi mərkəzləri hesab olunan Roma, Qüds və Konstantinopolla daimi əlaqələr saxlayırdılar. Özü də belə səyahətlər zamanı getdikləri yollar və ölkələr haqqında salnamələr («Xojdenie») yazılması ilə müşaiyət olunmalı idi. Belə ki, Rusiyada qəbul olunmuş dövlət qaydalarına görə səfirlər, nümayəndələr xaricdən qayıtdıqdan sonra mütləq ezamiyyət hesabatı verməli idilər. Belə hesabatlarda olduqları ölkələr, onların şəhərləri, əhalisinin adət-ənənəsi və s. haqqında müfəssəl məlumatlar verilirdi. Məsələn, 1389-cu ildə Konstantinopola yola düşən moskvalı Pimeninin və Florensiyada olmuş (XV əsrin 30-cu illərində) mitropolit İsidorun apardıqları yol qeydləri qiymətli coğrafi məlumatlarla zəngin idi. Beləliklə, bu qaydalarla Rusiya özü üçün orta əsr Avropasını kəşf edirdi.
Tver taciri Afanasi Nikitin 1466-1472-ci illərdə Hindistanda olmuş ilk rus səyyahıdır. Tverdə olan Şirvanşah tacirlərinə qoşulan A.Nikitin Volqa çayı ilə Həştərxana, oradan Xəzər dənizi Azərbaycana (Şamaxı və Bakı) və İrana gedir, Elbrus sıra dağlarını aşaraq İran körfəzi sahillərindəki Hörmüz şəhərinə gəlir və oradan gəmi ilə Hindistana – Kambeyndən cənubi şərqdə yerləşən Çuala şəhərinə gedir.O, Portuqaliyalı Vasko da Qamadan 30 il əvvəl Hindistanın qərb sahillərini başdan-başa gəzmiş, Dekan yaylasının lap içərilərinə doğru girmiş və bu ölkə haqqında doğru dürüst məlumat verən ilk avropalı olmuşdur. Vətəninə qayıtmağa can atan Afanasi Nikitin Hindistanın Dabulu limanından yola düşür, Hind okeanı ilə hətta Afrika sahillərinə gedib çıxır və sonradan Hörmüzə qayıdır. Oradan isə quru yolla Maskat, Şiraz, Təbriz və Şərqi Anadoludan keçərək Trabzona və Qara dəniz vasitəsilə Kafa (Feodesiya) şəhərinə gəlib çıxır. Burada bütün qışı özünün yol qeydləri üzərində işləyərək «Üç dəniz arxasına səyahət» əsərinin əlyazmasını tamamlayır. Oradan Moskva tacirlərinə qoşularaq Rusiyaya yola düşən Afanasi Nikitin Smolensk yaxınlığında xəstələnir və vəfat edir. Yol yoldaşları onun əlyazmasını Moskvaya çatdırırlar və bununla da Afanasi Nikitinin Hindistana səfəri haqqında xəbər yayılır. Beləliklə, Afanasi Nikitin üç qitədə – Avropa, Asiya və Afrikada olmuş və üç dəniz – Xəzər (Xvalınski), Ərəbistan (Hind) və Qara (İstanbul) dənizləri arxasına, səyahət etmişdir.
Rusiya tədricən öz ərazilərini şimala Pomoryeyə və Şərqə–Sibirə doğru genişləndirirdi. Əhalinin qədimdən məskunlaşdığı şimal-şərqi Rusiya ərazilərindəki çaylar üzərində və keçid məntəqələrində çoxlu şəhərlər salınırdı. On ikinci əsrdə belə şəhər toplusuna: Kiyev, Pereyaslav, Çerniqov, Rostov-Suzdal, Polotsk-Smolensk, Qalisiya-Volın və Ryazan torpaqlarında daha çox rast gəlinirdi. Bu dövrdə Rusiya torpaqlarında 268-ə qədər şəhər yaranmışdır.
Monqol hücumlarından Rusiyanın şəhərləri, kənd təsərrüfatı və sənətkarlığı qismən zərər çəkdi. Xüsusilə, cənub çöl zonasında kənd təsərrüfatı fəaliyyəti demək olar ki, tamamilə dayandırılmışdır. Okadan cənubda orta Dneprdən orta Volqaya qədər uzanan və heç kim yaşamayan belə geniş ərazilər «Vəhşi çöl» adlanırdı. Bununla belə, məhz Qızıl Ordanın himayəsi altında Rusiyada ticarət və yollar inkişaf etdirildi və İvan Kalitə (Moskva Knyazı) kimi pul toplayan tacirlər peyda olurdu. Rusiyanı Qafqaz və Orta Asiya ilə birləşdirən qədim ticarət yolları türk tacirlərinin köməyi ilə dirçəlməyə başlayır. XIII əsrin ikinci yarısından başlayaraq Baltik və Qara dənizləri birləşdirən və Polşa və Qalisiya-Volın torpaqlarından keçən Visla-Qərbi-Buq-Dnestr xarici ticarət yollarının əhəmiyyəti artdı.
Sibirin öyrənilməsində xidmət adamlarının (drujinniklər) hazırladıqları hesabatlar böyük rol oynamışdır. «Böyük xəritənin təsviri kitabı» adı ilə 1627-ci ildə çap olunan kitabda Rusiyanın bütün çayları, yolları şəhərləri ətraflı təsvir edilmişdir.
Novqorodun xidmət adamları XI əsrdə Peçora çayı ilə yuxarı qalxaraq onun Şuqor qoluna, oradan isə Şimali Uralı keçərək Ob çayi sisteminə aid olan Sosva çayına keçirdilər. Uralın o tərəfindəki Ob çayının voqunlar (mansılar) yaşayan aşağı axınlarındakı ərazilər xəz-dərili heyvanlarla zəngin idi.
Moskva voyevodaları 1438-ci ildə Orta Uraldan Tavya çayına oradan isə İrtışa çıxdılar və Sibiri mənimsəməyə başladılar. «Sibir» sözü artıq burada geniş yayılmış ad kimi səslənirdi. L.Qumilyova görə «Sibir» adına iki türk xanının: Sibi-xan və Şibi-xan» titullarında rast gəlinir». İlk dəfə 1375-ci ildə Qərbi Avropa xəritələrində peyda olan «Sebur» bütün ehtimallara görə müsəlman mənbələrindən götürülmüşdür.
Artıq XV əsrdə yazılan hesabatlarda, tərtib olunan Moskva xəritələrində Şimali və Orta Uralın, Avropa şimalının, Qərbi Sibirin böyük hissəsinin torpaqları, çayları, əhalisinin məşğuliyyəti, yaşayış yerləri haqqında geniş məlumatlar toplanmışdır. XII-XIII əsrlərdə rus pomorları xəz dərili heyvanlar və suitilərini ovlamaq məqsədilə Qara dəniz sahilləri ilə Şərq istiqamətində hərəkət edərək Yamal yarımadası və Ob qubasına çıxırlar. Obun qolu olan Taz çayı ilə yuxarı qalxan ovçular burada bir sıra ticarət məntəqələri salırlar və yerli xantı və mansılarla alver edirlər Taz çayının Yeniseyə yaxınlaşan yuxarı hissəsində yerli əhali ilə rus tacirlərinin xəz dəri alveri etdikləri məşhur Manqaziya yerləşirdi. Buradan Yeniseyə və «Böyük çay» adlanan Lenaya keçid mövcud idi. Ruslar burada Manqazeya (Turuxansk) ostroqunu (möhkəmləndirilmiş qala) yaradırlar və sonrakı əsrlərdə Sibir və Uzaq Şərqə hərəkət etmək üçün yolüstü çoxlu belə ostroqlar salırlar. Bu ostroqların çoxu («Yeniseysk, Tomsk, Tobolsk və s.) sonralar iri şəhərlərə çevrilmişdir.
Erkən orta əsrdə (b.e. VII əsrdə) Şimali Qafqazın şərqində, Aşağı Volqada mürəkkəb etnik tərkibli güclü Xəzər xaqanlığı yaranır. Onun təsiri daha geniş ərazilərə – Uraldan Karpat dağlarına qədər uzanan Şərqi Avropada yayılmışdır. Xaqanlığın özəyini Aşağı Volqa və orada xaqanlığın paytaxtı İtil şəhəri təşkil edirdi. Əldə olunmuş tarixi mənbələrə görə, ölkə ərazisi az yağıntı alır, çayları balıqla boldur və münbit torpaqları vardır. Tarlaları, üzüm və meyvə bağları çay suları ilə suvarılır. Aşağı Donda qara üzüm növlərinin və qırmızı şərab istehsalının yayılması bu ölkənin Qafqaz Albaniyası ilə sıx əlaqələrinin olduğunu göstərirdi. Onun İtil, Semiqaraqoru, Sarkel, Bələncər, Səməndər və s. adlı şəhər və qalaları vardır.Volqa, Don, Kuban Terek çaylarının və çayarası ərazilərin ilk kəşf olunma tarixi məhz Xəzər dövlətinin taleyi ilə bağlı olmuşdur.

Mənbə Coğrafiya tarixi
Müəllif Tapdıq Həsənov,Əbdürrəhim Hacızadə

Afanasy Nikitinin nəyi kəşf etdiyini öyrənin? Üç Dənizdə Gəzinti Afanasy Nikitin

Şübhəsiz Afanasy Nikitinin nə kəşf etdiyini bilmək istərdiniz. Bu yazını oxuduqdan sonra bu böyük səyyahın hara getdiyini öyrənəcəksiniz. Afanasy Nikitinin ömrü – 1442-1474 (75). Tverdə bir kəndli Nikitanın ailəsində anadan olub, buna görə Nikitin səyyahın soyadı deyil, atasının adıdır. O dövrdə kəndlilərin çoxunun soyadı yox idi.

Onun tərcümeyi-halı tarixçilər tərəfindən qismən bilinir. Bu səyyahın gəncliyi və uşaqlığı haqqında etibarlı bir məlumat yoxdur. Yalnız kifayət qədər gənc yaşlarında bir tacir olduğu və ticarət məqsədi ilə Krım, Bizans, Litva və digər dövlətləri ziyarət etdiyi bilinir. Afanasiyanın ticarət müəssisələri kifayət qədər uğurlu idi: vətəninə xarici mallarla təhlükəsiz qayıtdı.

Tverdə yerləşən Afanasy Nikitin abidəsi.

1468-ci ildə Athanasius bir ekspedisiya keçirdi və bu müddət ərzində Şərq, Afrika, Hindistan və Fars ölkələrini gəzdi. Bu səyahət Afanasy Nikitinin “Üç Dənizdən Səfər” adlı kitabında təsvir edilmişdir.

Hormuz

Nikitin Bakıdan Persiyaya getdi, bundan sonra dağları aşaraq cənuba doğru irəlilədi. Səyahətlərini tələsmədən, kəndlərdə uzun müddət dayanaraq yerli dilləri öyrənməklə yanaşı ticarətlə də məşğul oldu. Athanasius 1449-cu ilin yazında Hindistan, Çin, Kiçik Asiya və Misirdən müxtəlif ticarət yollarının kəsişməsində yerləşən böyük bir şəhər olan Hörmüzə gəldi.

Hormuzdan gələn mallar Rusiyada onsuz da bilinirdi. Hormuz inciləri xüsusilə məşhur idi. Afanasy Nikitin, atların bu şəhərdən Hindistan şəhərlərinə ixrac edildiyini öyrənərək, riskli bir işə başlamağa qərar verdi. Hindistanda qazanclı bir şəkildə satmağı ümid edərək bir ərəb aygırı alıb gəmiyə mindi. Athanasius Chaul şəhərinə getdi. Beləliklə, Rusiyanın Hindistan kəşfi davam etdi. Afanasy Nikitin dəniz yolu ilə buraya gəldi.

Hindistan haqqında ilk təəssüratlar

Səfər altı həftə çəkdi.Hindistan tacirdə ən güclü təəssüratı yaratdı. Ticarət haqqında unutmayan səyyah, etnoqrafik tədqiqatlarla da aparıldı. Gördüklərini gündəliklərinə ətraflı yazdı. Qeydlərində Hindistan hər şeyin Rusiyadakına bənzəmədiyi ecazkar bir ölkə kimi görünür. Athanasius buradakı insanların hamısının çılpaq və qara gəzdiyini yazdı. Kasıb insanların da qızıl zinət əşyaları taxmalarına heyran qaldı. Bu arada Nikitinin özü də hindliləri heyran etdi. Əvvəllər nadir hallarda yerli əhali ağdərili insanları görürdü. Nikitin atını Chaul-da sərfəli şəkildə satmağı bacarmadı. İç Sina’nın yuxarı hissəsindəki kiçik bir şəhəri, sonra Junnar’ı gəzərək içəri girdi.

Afanasy Nikitin nə yazdı?

Afanasy Nikitin səyahət qeydlərində gündəlik detalları qeyd etdi, görməli yerləri və yerli adətləri izah etdi. Bu, yalnız Rusiya üçün deyil, həm də Avropa üçün Hindistanın həyatının demək olar ki, ilk təsviri idi. Athanasius, yerlilərin hansı yeməyi yediklərini, mal-qaralarını necə yedirdiklərini, hansı malları satdıqlarını, necə geyindiklərini yazdı. Hətta sərxoş içkilərin hazırlanması prosesini, habelə Hindistanda evdar qadınların qonaqlarla bir yataqda yatmağın adətini izah etdi.

Junnar qalasında baş verən hekayə

Junnar qalasında səyyah öz-özünə qalmadı. Yerli xan, Basurman deyil, Rusiyadan yeni gəldiyini biləndə atı Atanasiusdan götürdü və başqa millətlərə bir şərt qoydu: ya İslamı qəbul edir, ya da yalnız atını qaytarmaz, əksinə xan tərəfindən köləliyə satılacaqdır. Düşünmək üçün dörd gün vaxt verildi. Rus səyahətçini yalnız bir qəza xilas etdi. Xandan əvvəl qəribə vəsiqə verən köhnə bir tanış olan Məhəmmədə rast gəldi.

Nikitin, Junnarda keçirdiyi iki ay ərzində əhalinin əkinçilik fəaliyyətini araşdırdı. Hindistanda yağış mövsümündə buğda, noxud və düyü əkib biçdiklərini gördü. Həm də yerli şərabçılığı təsvir edir. Hindistancevizi içərisində xammal kimi istifadə olunur.

Athanasius atını necə satdı

Athanasius Junnar’dan sonra Alland şəhərini ziyarət etdi. Burada böyük bir yarmarka var idi. Tacir ərəb atını satmaq istədi, lakin bu yenə də uğursuz oldu. Və onsuz yarmarkada çox yaxşı atlar var idi.

Afanasy Nikitin onu yalnız 1471-ci ildə satmağı bacardı, hətta sonra da qazancsız və ya zərərlə satmağı bacardı. Səyyahın gəldiyi Bidar şəhərində, digər yaşayış məntəqələrində yağışlı mövsümü gözləyərkən baş verdi. Uzun müddət burada qaldı, yerli əhali ilə dostluq etdi. Athanasius sakinlərinə inancından və torpağından danışdı. Hindular ailə həyatı, duaları, adətləri haqqında da çox şey danışdılar. Nikitinin bir çox qeydləri yerli sakinlərin din məsələlərinə həsr edilmişdir.

Parit Nikitinin qeydlərində

Afanasy Nikitinin kəşf etdiyi növbəti şey müqəddəs Parvat şəhəri idi. 1472-ci ildə buraya Krişna sahillərində gəldi. Hindistanın hər yerindən imanlılar bu şəhərdən Şiva tanrısına həsr olunan illik şənliklərə gəlirdilər. Nikitin gündəliklərində bu yerin Hindistan Brahmanları üçün Qüdsün xristianlar qədər vacib olduğunu qeyd edir.

Afanasy Nikitinin sonrakı səfəri

Bir il yarım ərzində tacir ticarət etmək və yerli adətləri öyrənmək üçün Hindistanı gəzdi. Ancaq ticarət müəssisələri (Afanasy Nikitin niyə üç dənizi keçdi) çökdü. Hindistandan Rusiyaya ixrac etmək üçün uyğun bir məhsul tapmadı.

Afanasy Nikitin geri dönərkən Afrikanı (şərq sahili) ziyarət etdi. Efiopiya torpaqlarında, gündəlik qeydlərinə görə, möcüzəvi şəkildə soyulmadan qaçmağı bacardı. Səyyah soyğunçuları çörək və düyü ilə satın aldı.

Geri qayıtmaq

Afanasy Nikitinin səfəri Hörmüzə qayıtması və o vaxt hərbi əməliyyatların baş verdiyi İranın şimalından keçməsi ilə davam etdi. Athanasius, Kaşan, Şiraz, Erzinjan’ı keçib Qara dənizin cənub sahilində yerləşən bir Türk şəhəri olan Trabzonda bitdi. Dönüş yaxın görünürdü, amma şans yenidən Nikitinə qarşı çevrildi.Türk səlahiyyətliləri onu İran casusuna götürdükləri üçün həbs etdilər. Beləliklə, bir rus taciri və səyyahı Afanasy Nikitin bütün əmlakından məhrum edildi. Yalnız onun gündəliyidir.

Afanasy, şərəfinə görə səfər üçün pul borc aldı. Rus tacirləri ilə görüşməyi və onların köməyi ilə borcları ödəməyi planlaşdırdığı Feodosiyaya getmək istədi. Kafu (Feodosia), yalnız 1474-cü ildə, payızda əldə edə bildi. Nikitin səyahət qeydlərini tamamlayaraq qışı burada keçirdi. Yazda Dnepr boyunca Rusiyaya, Tverə qayıtmağa qərar verdi. Afanasy Nikitinin Hindistana səfəri sona çatdı.

Afanasy Nikitinin ölümü

Ancaq səyyahın geri qayıtması nəzərdə tutulmamışdı: Smolenskdə anlaşılmaz şərtlərdə öldü. Yəqin ki, çətinliklər və gəzmə illəri Athanasiusun sağlamlığını pozdu. Yoldaşları, Moskva tacirləri, əlyazmalarını Moskvaya gətirdilər və katib və III İvanın məsləhətçisi Mamyrevə təhvil verdilər. Qeydlər daha sonra 1480-ci il salnaməsinə daxil edildi.

XIX əsrdə Karamzin tərəfindən aşkar edilmiş və 1817-ci ildə müəllifin adı ilə nəşr edilmişdir. Bu əsərin başlığında adı çəkilən üç dəniz Xəzər, Qara və Hind okeanıdır.

Afanasy Nikitin nə kəşf etdi?

Avropalıların Hindistana gəlməsindən çox əvvəl, bu ölkədə bir rus taciri meydana çıxdı. Dəniz yolu burada bir neçə onilliklər sonra Portuqaliyalı bir tacir Vasco da Gama tərəfindən aşkar edilmişdir.

Ticarət hədəfinə çatılmasa da, səyahət Hindistanın ilk təsviri ilə nəticələndi. Qədim Rusiyada, bundan əvvəl, yalnız əfsanələrdən və bəzi ədəbi mənbələrdən məlum idi. XV əsrdə yaşayan bir insan bu ölkəni öz gözləri ilə görməyi bacardı və bu barədə həmyerlilərinə istedadla danışdı. Dövlət quruluşundan, dinlərdən, ticarətdən, ekzotik heyvanlardan (fillər, ilanlar, meymunlar), yerli adətlərdən yazdı və bəzi əfsanələri də qeyd etdi.

Nikitin, özü də ziyarət etmədiyi, ancaq hindlilərin ona danışdığı əraziləri və şəhərləri təsvir etdi. Xüsusilə, o dövrdə ruslar üçün bilinməyən Seylon adasından, Kəlküttədən, Hind Çinindən bəhs edir. Bu səbəbdən Afanasy Nikitinin kəşf etdiyi şey böyük dəyər daşıyırdı. Bu gün diqqətlə toplanan məlumatlar, Hindistanın o dövrdəki hökmdarlarının orduları ilə əlaqədar jeopolitik və hərbi istəklərini qiymətləndirməyə imkan verir.

Afanasy Nikitinin “Üç Dənizin Ardınca Gəzinti” rus ədəbiyyatı tarixində bu tip ilk mətndir. Kompozisiyanın bənzərsiz səsi, səyyahın özündən əvvəlki zəvvarlar kimi müstəsna yerləri təsvir etməməsi ilə izah olunur. Onun görmə sahəsinə düşən xristian dininin müxtəlif obyektləri deyil, fərqli inanc və həyat tərzi olan insanlardır. Qeydlər daxili senzuradan və rəsmiyyətdən məhrumdur, bu xüsusilə dəyərlidir.

Afanasy Nikitin Nə Kəşf Etdi?

Afanasy Nikitin – Rus səyyahı, Tver taciri, tacir, yazıçı və dənizçi. Hindistan, Türkiyə, Fars, Afrika üçün əsl bələdçi halına gələn “Üç Dənizdən Səfər” kitabında şərq ölkələrində gəzdiyini ətraflı izah etdi. Səyyahın Qeydləri, o dövrdəki Şərq xalqlarının mədəniyyəti, coğrafiyası və gündəlik həyatı haqqında kifayət qədər tam mənzərə verən dəyərli bir ədəbi və tarixi abidədir. Afanasy Nikitin nə kəşf etdi? Afanasy Nikitin, Rusiya tarixində tanınmış bir şəxsiyyətdir. Məşhur Vasco da Gama’nın Hindistanı ziyarət etməsindən dörddə bir əsr əvvəl Hindistanı ziyarət etdi, geridə xarici ölkələrin həyatını, mədəniyyətini, siyasətini, dinini və coğrafiyasını izah edən möhtəşəm bir tarixi sənəd qoydu. Ancaq onun özü haqqında çox az məlumat var və olduqca maraqlıdırlar.

erkən illər

Afanasiyanın XV əsrin əvvəllərində Tverdə bir kəndli ailəsində anadan olduğu məlumdur. Doğum tarixi dəqiq bilinmir. Gənc yaşlarından ticarət dəniz “kampaniyalarında” iştirak etmiş, Bizans, Krım və Litvanı gəzmiş və nədənsə bir gəmidə mal gəzdirmiş, başqa bir gəmi ilə də bütün bir sandıq kitabını götürmüşdü. Təəccüblüdür ki, bu təşəbbüskar kəndli oğlu salnamələrdə “Nikitinin oğlu Athanasius” kimi xatırlanır – yəni bu səyyahın soyadı deyil, yalnız soylu insanlar tərəfindən geyilməsinə icazə verilən atasının adıdır. Rus bəylikləri. Bu və bəzi digər faktlar, qəhrəmanımızın Tver Böyük Hersoqunun səlahiyyətli səfiri qədər bir tacir olmadığını düşünməyə imkan verir. Şəkil Tver, Moskva və Ryazan və üç respublika – Pskov, Vyatka və Novgorod – üç knyazlığa parçalanmış Rusiya üçün çətin bir dövr idi. 1462-ci ildə Moskva knyazlığının taxtı tarixdə daha yaxşı tanınan nəslindən olduğu kimi Dəhşətli ləqəbini alan İvan III Vasilyeviç tərəfindən alındı. Qonşularını alov və qılıncla əlindəki respublikaları və bəylikləri birləşdirməyə çalışaraq sözün əsl mənasında qan içində boğdu.

Səfərin başlanğıcı

Afanasinin gəzməyə başladığı tarix haqqında ziddiyyətli məlumatlar var. Müxtəlif mənbələrdən məlum olur ki, hər şey 1458-ci ildə və ya 1466-cı ildə başlamışdır. Bəlkə də iki səfər var idi – birincisi, 1458-ci il tarixli, Həştərxan və Kazana “gəzinti” idi və artıq 1466-cı ildə Nikitin Şirvan torpağına (indiki Azərbaycan) getdi. Üstəlik, Tver Şahzadəsinin özü Mixail Borisoviçdən və Baş yepiskop Gennadidən etibarnamələri olduğu bilinir. Adi bir tacir üçün onsuz da təəccüblü olan, xüsusən də “kəndli oğlu” nun tərcümeyi-halı ilə. Aydındır ki, səyyahın əlavə bir diplomatik missiyası var idi. Əvvəlcə tacir Volqa boyunca hərəkət etdi, marşrut Moskva şahzadəsinin əmlakının yanından keçdi, lakin iki dövlət arasında müharibə hələ başlamamışdı və Athanasiusun rahatlıqla keçməsinə icazə verildi. Üstəlik, Nikitin artıq qeydlərinə başlamış və Moskvanın Şahzadəsinin Şirvandakı səfiri Vasiliyə qoşulmaq istədiyini göstərir, lakin Nikitini gözləmədən yola çıxdı. Nijni Novqorodda tacir, təxminən iki həftə qaldı, Moskva şahzadəsindən bir çar hədiyyə ilə vətəninə gedən Şirvan səfirini – bütün ov gyrfalons sürüsünü gözlədi. Bəzi tarixçilər bunun bir alleqoriya olduğunu iddia edirlər – “girfalkonlar” konsepsiyası altında Muskovinin Orda dövlətlərinə kömək üçün göndərdiyi döyüşçüləri müqaviləyə görə gizlədə bilər. Səfirin gəmiləri xeyli irəliləyib. Şəkil Nikitinin yolu Volqa və Xəzər dənizindən keçdi, xəzlər və digər mallar daşıyırdı, lakin Həştərxan yaxınlığında gəmilər quruya qaçdı və Xan Kasımın cəlbedici adamları ticarət karvanını tutdular və demək olar ki, tamamilə talan etdilər, gəmini mallarla birlikdə götürdülər.. Karvanda yalnız iki gəmi qaldı və tacirlər artıq geri dönə bilmədilər – çoxları “satışa” mal götürdülər və geri qayıtdıqdan sonra yaxşı bir şey gözlənilmədi. Xəzər dənizində fırtına kiçik ekspedisiyanı vurdu və tacirlər Dağıstandakı Tarki zastavasında başqa bir gəmini itirdilər. Yerli döyüşçülər, kaitaklar, demək olar ki, qalan tacirləri və qulluqçularını götürdülər. Afanasy Nikitin uğurlu ticarət variantları tapmaq və əsirləri azad etməyə çalışmaq mümkün olduğu Dərbəndə köçməyə qərar verdi. Orada Vasili və Şirvan səfirini tapdı və onları tutulan tacirləri xilas etməyə inandırdı. Şah Şirvan hədiyyələrini aldı, lakin tacirlərin bütün istəklərinə baxmayaraq, evlərinə gedən yolların pulunu vermədi. Vətənlərinə qayıtmaq üçün fürsət axtararaq hər tərəfə səpələndilər. Kimisi Şemaxada qaldı, kimisi evə getdi, kimisi də orada iş tapmaq üçün Bakıya getdi. Athanasius da onlarla birlikdə getdi, lakin uzun müddət orada qalmadı.

Fars və Hindistan

Nikitin, qeydləri az olan təəssüratları olan Persiyada qeydlərini davam etdirir. Reya şəhərindən Kaşana getdi, bir ay orada qaldı və Nayinə, daha sonra Yəzdə getdi və daha sonra dənizçilərin və tacirlərin yaşadığı, “hindistanlıların” sahillərində dayanan böyük liman şəhəri Lara-da göründü. (Ərəbcə) dəniz “. Burada son pulu ilə bir damazlıq ayğır alıb gəlirli satmaq üçün Hindistana üzməyə qərar verdi. Laradan Hindistanın qərbindəki liman olan Çaula səyahət Athanasiusa yüz rubla başa gəldi və altı həftə davam etdi. Şəkil İndi təxminən 4 ilini keçirdiyi Hindistan, məşhur səyyahın qeydlərində böyük bir yer tutur. Mədəniyyətlərin, insanların, ənənələrin və malların müxtəlifliyi və ekzotizmi onu sözün əsl mənasında heyran etdi. Atında Cünirə təxminən bir ay yol getdi və sonra bir neçə həftə boyunca Bidara getdi, yolda qarşılaşdıqlarını hər şeyi təfərrüatlı izah etdi. Bundan əlavə, onun gündəliyində Tanrı, din, dua və mərasimlərin qeydləri barədə bir çox düşüncə var. Nikitin, heyrətamiz bir heyvanı – meymunu təsvir edən ilk “ağ dərili” insan idi. Athanasius, “Rus torpağı üçün burada mal olmadığından” əsəbiləşdi, satılan fillər, kölələr və parçalar haqqında danışdı. Hindistanlı “boyarların” yaşadığı lüks və adi insanların dəhşətli yoxsulluğu arasındakı təəccüblü ziddiyyəti təsvir etdi. Yerli dinin ənənələrini və əsaslarını təfərrüatlı təsvir edərək Hindistan tanrılarının məbədlərini araşdırdı. Bu zaman səyyah gündəliyində şəhərlər arasındakı məsafələri, malların siyahısını və hər şəhərin siyasi quruluşunu göstərən bir coğrafi bələdçi meydana çıxdı.

Evə yol

1472-ci ildə Athanasius xaricdə kifayət qədər möcüzə gördüyünə və evə getmək vaxtının gəldiyinə qərar verdi. Son ayları almaz mədənləri və zərgərləri ilə məşhur bir şəhər olan Kulurda keçirdi. Golconda, daha sonra Gülbargu vasitəsi ilə Dabulada dənizə getdi, burada Fars körfəzi sahilindəki böyük bir liman olan Hormuza üzən bir yelkənli gəminin sahibinə iki qızıl parça verdi. Bir ay sonra Nikitin Efiopiyada sahilə çıxdı, burada təxminən bir ay müddətində qeydlərini yerli kəndlərə və ticarət yollarına bir bələdçi ilə tamamladı, sonra Şiraz, Ispagan yolu ilə Qara dənizə getdi və Təbrizə getdi, burada əziz oldu Türkmən dövlətinin qüdrətli hökmdarı, İran, Ermənistan, Mesopotamiya və Azərbaycanın bir hissəsinin ağası Uzun-Həsənin qonağı. Sadə bir tacir əziz qonaq olmaq şərəfini necə qazandı, tarix susur. Yenə də tədqiqatçılar Athanasiusun dövlət salnamələrinin iddia etdiyi qədər sadə olmadığına inanırlar. Çox güman ki, “səlahiyyətli” sənədlərini saxlamışdı. Şəkil Səyyah, Trebizonddan üzməyə qərar verərək Qara dənizdən Rusiyaya getdi, lakin burada Athanasiusun bütün əşyalarını və sənədlərini götürərək türklər tərəfindən soyuldu, görünür, onu casus və ya səfir götürdü. Ancaq Cenevizli tacirlərin koloniyası olan Kafaya üzən bir gəmiyə minməyi bacardı. 1472-ci ilin noyabrında sahilə endi və həmişəki kimi Smolenskə getdi, hər kənddə qalıb həyatını və ənənələrini təsvir etdi.

Kitab və ölüm

Nikitinin əlyazma və həcmli əsəri “Üç Dənizdə Gəzinti” o dövrün ən etibarlı sənədlərindən biridir, dəyərli bir coğrafi, tarixi, ədəbi və siyasi töhfədir. Səyyahın əlyazmalarını necə qorumağı bacardığı məlum deyil, gəzmələrin geniş xəritəsi maraqlıdır, eyni zamanda o dövrün nüfuzlu insanlarının gündəliyinə olduqca qeyri-adi maraq göstərir. Athanasius 1474-cü ildə o zaman Litva knyazlığının bir hissəsi olan Smolensk yaxınlığında tamamilə sirli bir şəkildə öldü. Üstəlik, gündəlik dərhal katib Mamyrevin əlinə keçdi və onu tez bir zamanda Moskva şahzadəsinə göndərdi. Bəzi tarixçilər inanırlar ki, tacir nədənsə şahzadə üçün vacib olan əlyazmaları Nikitindən almaq üçün casuslar III İvan tərəfindən evə gedərkən izlənilmişdir. Əlyazmada yer alan məlumatlar Şərq ölkələri, xüsusən də Hindistan haqqında ətraflı “kəşfiyyat” rolu üçün olduqca uyğun idi. Bəs rus səyyah Nikitin nəyi kəşf etdi? Hər şey sadədir – kitabında bir Avropa insanı üçün ilk dəfə Şərq dövlətləri, siyasi və mədəni quruluşları, xarici ölkələrdə yaşayan heyvanlar və insanlar haqqında məlumat verildi. Kitabı ticarətin inkişafına təkan verdi, yeni coğrafi tədqiqatlar apardı, tədqiqatçılar və səyyahlar üçün yeni yollar açdı. Şəkil