Ümumi astrofizika kursu rəhim

Mərkəz AEA Fizika və Riyaziyyat İnstitutunun tərkibində Astrofizika şöbəsi (1954), sonradan AEA-nın Astrofizika Sektoru (1956) kimi fəaliyyət göstərir. 1953-59-cu illərdə astronomik müşahidələrlə yanaşı, gələcək rəsədxananın layihələşdirilməsi, astronomiya ixtisası üzrə kadrların hazırlanması, teleskop və avadanlıqla təchizatı, rəsədxananın strukturu və s. məsələlər üzərində ciddi iş aparılır. 1957-ci ildə Pirqulu Astronomiya Stansiyasında ilk teleskop qurulub (Xromosfer-Fotosfer Günəş teleskopu). 1959-cu ildə isə 200 mm-lik fotoelektrik teleskop istifadəyə verilməsi ilə ərazinin astroiqliminin öyrənilməsi məsələsi öz həllini tapıb.

Ümumi astrofizika kursu rəhim

ŞAMAXI ASTROFİZİKA RƏSƏDXANASI HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT

“Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının çox böyük tarixi vardır. Dünya miqyasında, elm aləmində çox böyük nüfuzu vardır. Bu rəsədxananın yenidən qurulması və burada gözəl şəraitin yaradılması məni çox sevindirir. . Əminəm ki, uzun illər, onilliklər bundan sonra da bu rəsədxana Azərbaycan xalqına, Azərbaycan elminə xidmət göstərəcəkdir”.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsirəddin Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası (ŞAR) 1959-cu ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin qərarı ilə (17 noyabr) yaradılıb. Ancaq respublikamızda astrofizika sahəsində elmi tədqiqat işlərinin tarixi bir qədər əvvəlki illərə gedib çıxır.

Hələ 1927-ci ildə Azərbaycanın bir sıra rayonlarında astroiqlimin öyrənilməsi üçün daimi fəaliyyət göstərən astronomik ekspedisiya yaradılıb. Ekspedisiya respublikanın Kəlbəcər, Laçın, Şamaxı, Xızı və digər bölgələrində rəsədxana yaradılması üçün əlverişli coğrafi yer seçməli idi. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində Şamaxının Pirqulu ərazisi bu istiqamətdə elmi mərkəzin yaradılması üçün ən əlverişli yer müəyyən olunur və 1953-cü ildə burada müşahidə bazasının, sonralar isə rəsədxananın tikilməsinə qərar verilir.

Mərkəz AEA Fizika və Riyaziyyat İnstitutunun tərkibində Astrofizika şöbəsi (1954), sonradan AEA-nın Astrofizika Sektoru (1956) kimi fəaliyyət göstərir. 1953-59-cu illərdə astronomik müşahidələrlə yanaşı, gələcək rəsədxananın layihələşdirilməsi, astronomiya ixtisası üzrə kadrların hazırlanması, teleskop və avadanlıqla təchizatı, rəsədxananın strukturu və s. məsələlər üzərində ciddi iş aparılır. 1957-ci ildə Pirqulu Astronomiya Stansiyasında ilk teleskop qurulub (Xromosfer-Fotosfer Günəş teleskopu). 1959-cu ildə isə 200 mm-lik fotoelektrik teleskop istifadəyə verilməsi ilə ərazinin astroiqliminin öyrənilməsi məsələsi öz həllini tapıb.

Mərkəz 1960-cı ildən isə müstəqil elmi-tədqiqat institutu kimi AEA-nın struktruna daxil edilir. Azərbaycanın tanınmış alimləri Həsən Əliyevin və Yusif Məmmədəliyevin təşəbbüsü ilə yaradılan rəsədxana Böyük Qafqaz dağının şimal-şərqində Cənubi Qafqazda Bakıdan 150 km. məsafədə yerləşir (Pirqulu dağının-şərq yamacında, yüksəklik 1500 m, coğrafi koordinatları 48 0 35` 04″ Şərq u. / 40 0 46` 20″ Şimal e.). Burada aydın gecələrin sayı il ərzində 190-200-ə çatır.

Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının ilk direktoru akademik Hacıbəy Sultanov (1960-1981) olub. Akademikin rəsədxananın yaradılması və inkişafında böyük xidmətləri var.

Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının təchizatında 1966-cı ilin sentyabrında istifadəyə verilən ikimetrlik teleskop (Almaniya Demokratik Respublikasının “Karl Seyss” firmasında istehsal olunub) xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan eksperimental elminin bayraqdarı sayılan bu məşhur optik teleskopun alınmasında və operativ şəkildə qurulmasında AEA-nın eks-prezidenti, akademik Yusif Məmmədəliyevin və Akademiyanın vitse-prezidenti, xalq şairi Səməd Vurğunun xüsusi rolu olub. Bundan başqa, rəsədxanada müxtəlif illərdə Üfüqi Günəş teleskopu (1962), AST-452 teleskopu (1964), AZT-8 teleskopu (1970), “Seyss-600” (1980) teleskopu istifadəyə verilib.

1960-1980-ci illərdə Şamaxı Rəsədxanasında intensiv şəkildə astrofiziki müşahidələr təşkil olunub. Həmin illərdə respublikada astrofizika ixtisası üzrə kadrların hazırlanması işinə böyük diqqət göstərilib. Bu məqsədlə 1976-cı ildə ulu öndər Heydər Əliyevin xüsusi tapşırığı ilə Azərbaycan Dövlət Universitetində Astrofizika kafedrası yaradılıb. Bu günədək həmin kafedra ixtisaslı kadrların yetişdirilməsində mühüm rol oynayır. 1981-ci ildə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasına Azərbaycanın dahi astronomu Nəsirəddin Tusinin adı verilib. Rəsədxananın nəzdində ŞAR-ın Batabat Bölməsi (1973-cü il) və Ağdərə Astronomiya Stansiyası (1997-ci il) (Naxçıvan Muxtar Respublikası) yaradılıb. Qeyd edək ki, stansiya 2002-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin tərkibində müstəqil rəsədxana kimi fəaliyyət göstərir.

Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının Bakı Şəhər Bölməsi (BŞB) rəsədxananın fəaliyyətinin koordinasiyasında, AMEA-nın digər strukturları ilə qarşılıqlı əlaqələrin qurulmasında mühüm rol oynayır. Rəsədxanada astronomiya tarixi muzeyi də fəaliyyət göstərir. Muzey rəsədxananın və bütövlükdə astronomiyanın təbliğində vacib rol oynayır.

Azərbaycanda astronomiyanın inkişafındakı nailiyyətlərə görə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı 1970-2011-ci illərdə yeni tapılmış asteroidlərə “Azərbaycan”, “ŞAR”, “Nizami”, “Cavid”, “Müslüm Maqomayev”, “Tusi”, “Ayyubguliev” adları verib. Merkuri planetində bir kraterə “Nizami”, Marsda kraterə ŞAR-ın mərhum əməkdaşı “Nadir İbrahimov”, Ayda bir kraterə isə “Nəsirəddin Tusi” adları verilib. Hazırda kiçik göy cisimlərinə, eləcə də planetlərin kraterlərinə verilmiş adların 13-ü Azərbaycanla bağlıdır. Bütün bunlar, şübhəsiz ki, Azərbaycan astronomiya elminin uğurlarının göstəricisidir.

2009-2013-cü illərdə N.Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin müvafiq sərəncamları əsasında yenidənqurma işləri aparılıb. Cənab Prezidentin Azərbaycan elminə göstərdiyi diqqət və qayğısı nəticəsində rəsədxananın yaşayış bölməsi tamamilə yenilənmiş, onun baş korpusu əsaslı təmir olunmuş (yeni astronomiya muzeyi, böyük konfrans zalı və s. əlavə olunmuşdur), yeni laboratoriya korpusu tikilmiş və teleskoplar yerləşən binalar əsaslı təmir olunmuş, bir sıra yardımçı obyektlər (yeməkxana, qazanxanalar, yarımstansiyalar və s.) istifadəyə verilmiş, böyük həcmdə abadlıq işləri yerinə yetirilmişdir. Müasir standartlara cavab verən yeni kommunikasiya xətləri (qaz, su, elektrik enerjisi, telefon və s.) çəkilib, ikimetrlik teleskop tam modernləşdirilərək avtomatlaşdırılıb.

Astronomik güzgülərin səthinin alüminiumlaşdırılması üçün B-240 vakuum qurğusu 2007-ci ildə bərpa olunub. Onun yerləşdirilməsi üçün xüsusi bina tikilib istifadəyə verilib. 2013-cü ildə ŞAR-ın tarixində ilk dəfə olaraq güzgülərin alüminiumlaşdırılması prosesi yerli mütəxəssislər tərəfindən aparılıb. Adıçəkilən nadir qurğunun olması Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasına təkcə öz güzgülərinin yox, eləcə də region rəsədxanalarının güzgülərinə müntəzəm olaraq alüminium qatının çəkilməsinə imkan verir.

Rəsədxanada elmi tədqiqatlar əsasən “Səma cisimlərinin dinamikası və fizikası” istiqamətinə daxil olan iki problem üzrə aparılır: “Ulduz və dumanlıqlarda baş verən fiziki dəyişkənliklərin kompleks tədqiqi” (göy cisimlərində baş verən qeyri-stasionar proseslərin və onların təbiətinin tədqiqi) və “Günəş fizikası, Günəş sistemi cisimlərinin fizika və dinamikası” (Günəş atmosferində fəal qurumların dinamika və fizikası, Günəş-Yer əlaqələri, planet atmosferlərinin və onların peyklərinin tədqiqi, komet, asteroid, Günəş sistemi cisimlərinin hərəkəti, onların quruluşu, fizikası və təkamülü). Bunlardan başqa, astronomiyanın tarixi, nəzəri tədqiqatlar, radioastronomiya, yüksəktezlikli radio siqnallarının ionosfer ssintilyasiyaları və onların müxtəlif Kosmik hava faktorlarından (Günəş fəallığı, maqnit fırtınaları və s.) asılılığı və s. problemlər üzrə tədqiqatlar da aparılır.

Rəsədxananın fəaliyyəti dövründə əməkdaşlar tərəfindən astronomiya üzrə 100-dən çox monoqrafiya, dərslik, dərs vəsaiti, kataloq, elmi-kütləvi kitablar nəşr edilib. 40 illik tarixə malik olan “ŞAR-ın Sirkulyarı” jurnalının 120 nömrəsi çapdan çıxıb. 2006-cı ildən “Azərbaycan Astronomiya Jurnalı” nəşr olunmağa başlayıb. Bununla yanaşı, Rəsədxana ingilis dilində nəşr olunan beynəlxalq səviyyəli “Sun and Geosphere” jurnalının nəşrində də yaxından iştirak edir. ŞAR-ın mövcud olduğu dövr ərzində onun əməkdaşları xarici və yerli jurnallarda 2500-dən artıq məqalə çap etdirib.

Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında yetişmiş alim və mütəxəssislər bu gün dünyanın bir çox ölkələrinin, o cümlədən ABŞ, İsrail, Ukrayna, Rusiya, Türkiyənin elmi müəssisələrində fəaliyyətlərini uğurla davam etdirirlər.

Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında bir sıra beynəlxalq və respublika səviyyəli simpozium və konfranslar keçirilib. Bunların arasında Beynəlxalq Astronavtika Federasiyasının konqresini (1972), maqnit ulduzların tədqiqinə həsr olunmuş konfranslar (1973, 1976), SSRİ EA Astronomiya Şurasının plenumu (1984), “Tusi-800” Məclisləri (1998-2002-ci illər ərzində 8 konfrans), “Dövrülük və kosmoloji problemlər” (2003), “ŞAR-ın əsasının qoyulmasının 60 illiyinə həsr olunmuş Beynəlxalq konfrans” (2013) və başqalarını göstərmək olar.

ŞAR-ın fəaliyyəti dövründə rəsədxana əməkdaşları bir sıra aktual mövzular üzrə xarici ölkələrin astronomları ilə birgə işlər yerinə yetirib. Günəş fizikası və Günəş-Yer problemi üzrə Rusiya, Almaniya, İsrail, Bolqarıstan, Gürcüstan və s. ölkələrin ayrı-ayrı astronomik təşkilatları ilə sıx əməkdaşlıq edilir. Ulduz fizikası istiqaməti üzrə Rusiyanın bir neçə rəsədxanasının əməkdaşları ilə birgə tədqiqatlar aparılır (Rusiya EA XAR, Moskva DU-nun Şternberq ad. Dövlət Astronomiya İnstitutu, Sankt-Peterburq DU və s.). Komet və meteorların tədqiqi üzrə Rusiya, Ukrayna, Tacikistan və s. ölkələrin astronomları ilə birgə işlər həyata keçirilir. ŞAR əməkdaşları xarici dövlətlərdə keçirilən konqress, simpozium və konfransların işində ardıcıl və fəal iştirak edir, dünya astronomlarını rəsədxanada aparılan işlər barədə məlumatlandırırlar.

Ümumi astrofizika kursu rəhim

Barcha fanlardan o’zbek tilida referatlar mega to’plami, arxiv mutlaqo bepul.

Astrofizikaning predmeti va bo’limlari

Подробности Автор: Aim adminka Родительская категория: Рефераты Категория: Астрономия (Рефераты) Опубликовано: 30 Июль 2021 Просмотров: 398

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Rating 0.00 (0 Votes)

Astrofizikaning predmeti va bo’limlari

1. Astrofizikaning predmeti va bo’limlari.
2. Astrofizik tekshirishlarning xususiyatlari.
3. Hozirgi zamon astrofizik observatoriyalari.
4. Ilmiy-texnik taraqqiyotda astrofizikaning roli.

Tayanch iboralar: gamma astronomiya, radioastronomiya, optik teleskoplar, observatoriyalar.

Astrofizika astronomiyaning bo’limi bo’lib, u osmon yoritqichlarining fizik tuzilishini, ularning yuza va atmosfera qatlamlarida ro’y berayotgan fizik jarayonlarni o’rganadi, osmon yoritqichining kimyoviy tarkibini aniqlaydi, kuzatishlardan olingan natijalarga asoslanib osmon yoritqichning atmosfera va ichki qatlamlarining tuzilishini tekshiradi va modelini tuzadi, yoritqichlar va ulardan tuzilgan tizimlarning hosil bo’lishi va rivojlanish qonunlarini o’rganadi. Bunda u yoritqichlardan kelayotgan elektromagnit nurlanish oqimini sifatiy va soniy taxlil qilish usulini qo’llaydi.

Astrofizika ikki qismga bo’linadi. amaliy va nazariy astrofizika. Amaliy astrofizika yoritqichlarni tekshirish usullarini va asboblarini ishlab chiqadi va kuzatishga qo’llaydi, kuzatishlardan olingan natijalarni o’lchaydi, tekshiradi va tahlil qiladi. Natijada yoritqichning nurlanish sochayotgan qatlamlarining fizik ko’rsatkichlari, temperaturasi, zichligi, harakat tezligi va boshqalarini aniqlaydi va kimyoviy tarkibini topadi.

Nazariy astrofizika yoritqichning nurlaish sochish mexanizmlarini o’rganadi, unda kuzatilayotgan fizik jarayonlarning tabiatini ochishga va tushuntirishga harakat qiladi. Bunda u umum fizik qonunlarga asoslanadi va yoritqichning ichki va atmosfera qatlamlarining tuzilish modelini ishlab chiqadi, model asosida yoritqichning umumiy fizik ko’rsatkichlarini hisoblab chiqadi va kuzatish natijalari bilan solishtiradi. Solishtirish natijalarning bir-biriga mos kelishi yoritqich tabiatini yaxshi bila olganimizni ko’rsatadi. Astrofizikaning bo’limlari bir-biri bilan bog’liqdir. Amaliy astrofizika nazariya oldiga kuzatish natijalarini tushuntirish bilan bog’liq masalalarni qo’ysa, nazariy astrofizika amaliyot oldiga tekshirish zarur bo’lgan nazariy yechilmalarni qo’yadi.

Astrofizikaning asosiy vazifasi yoritqichlardan kelayotgan nuriy energiya oqimini fizik o’lchash asboblari va tekshirish usullari yordamida har tomonlama, ham sifatiy ham soniy nuqtai nazardan o’rganishdan iborat.

Hozirgi zamon astrofizikasi elektromagnit to’lqinlar shkalasi (EMTSH) ning barcha qismlari (diapazonlari) da tekshirishlar olib boradi. Bunda EMTSH sining har bir diapazoni uchun maxsus o’lchash vositalari va tekshirish usullari qo’llaniladi. Shunga ko’ra amaliy astrofizika bir necha bo’limlarga bo’linadi: osmon yoritqichlarining gamma nurlarini tekshiradigan bo’lim gamma astronomiya deb atalsa, rentgen nurlarini tekshiradigan – rentgen astronomiya deyiladi. Osmon yoritqichlarining gamma, rentgen va ultrabinafsha nurlari Yer atmosferasida yutiladi va Yer yuziga etib kelmaydi. Bu diapazonlarda tekshirishlar Yerning sun’iy yo’ldoshlariga o’rnatilgan asboblar yordamida bajariladi. Yer yuziga deyarli yutilishsiz etib keladigan nurlar optik diapazonni tashkil etadi va bu diapazonda tekshirishlar optik teleskoplar yordamida olib boriladi. Yer atmosferasining yana bir tiniqlik darchasi mavjud. U radiodiapazonga to’g’ri keladi va bu diapazonda tekshirishlar bajaradigan bo’lim radioastronomiya deb ataladi.

Скачать Файл:

Ushbu ma’lumotni yuklab olish uchun ro’yxatdan o’ting. Ma’lumotlar mutlaqo bepul. Чтобы скачать этот файл зарегистрируйтесь или войдите на сайт.
Please register or login to download this file.

ASTROFIZIKA

ASTROFIZIKA (ostro… va fizika) — astronomiyaning eng katta bo’limlaridan biri. Osmon jismlarining fizik tuzilishi va xususiyatlarini, kimyoviy tarkibini, paydo bo’lishi, rivojlanishi va taqdirini, yuza va ichki qatlamlarida ro’y berayotgan fizik jarayonlar tabiatini hamda ular orasidagi muhitning fizik xususiyatlarini o’rganadi. 19-asr ikkinchi yarmida fotografiya, fotometriya va spectral tahlilning rivojlanishi va astronomik kuzatishlarda qo’llanishi Astrofizikaning jadal rivojlanishiga imkon berdi. Astrofizika amaliy va nazariy qismlardan iborat. Amaliy Astrofizika osmon jismlari va ular orasidagi muhitni tadqiq etish usullari va vositalarini ishlab chiqish va ularni astronomik kuzatishlarga tadbiq etish, osmon yoritqichlari yorug’ligini va spektrini o’lchashlardan olingan ma’lumotlarni tahlil qilish va yoritqichlarning fizik ko’rsatkichlarini topish va rivojlanish qonuniyatlarini o’rganish kabi masalalar bilan shug’ullanadi. Nazariy Astrofizika kuzatuv ma’lumotlari asosida erishilgan fundamental natijalarning fizik tabiatini tushuntirish, o’rganilayotgan ob’yekt modelini tuzish, fizik parametrlarining vaqt davomida o’zgarish qonuniyatlarini topish bilan birga model bilan real ob’yektni bir-biriga mos keltirishga intiladi. Hozirgi zamon Astrofizikasi ko’p to’lqinli fan bo’lib, u elektromagnit nurlanish spektrining barcha diapazonlarda (gamma, rentgen, ultrabinafsha, optik, infraqizil va radioto’lqinlarda) tadqiqotlar olib bormoqda. Astrofizika tadqiqot ob’yektlari, vosita va usullariga ko’ra quyidagi bo’limlardan tashkil topgan: Quyosh fizikasi, sayyoralar fizikasi, meteor, asteroid va kometalar fizikasi, o’zgaruvchan yulduzlar fizikasi, yulduzlar evolyutsiyasi va “fizikasi, Galaktika astronomiyasi, yulduzlararo muhit fizikasi, Galaktikadan tashki astronomiya, plazma Astrofizikasi, relyativistik Astrofizika, gamma astronomiya, rentgen astronomiyasi, ultrabinafsha astronomiya, infraqizil Astrofizika, astrofotometriya, astrokolorimetriya, astrospektroskopiya, neytrino astronomiyasi va boshqalar. Oxirgi bir necha o’n yil mobaynida Astrofizikaning eng katta yo’nalishi hisoblanib kelingan radioastronomiya kuchli radioteleskoplar yordamida fundamental ahamiyatga ega bo’lgan turli radiomanbalar (pulsarlar, kvazarlar, radiogalaktikalar va hokazolar) ni topib, ularning tuzilishi va radionurlanish mexanizmlarini o’rganib chiqdi. Hozir u Astrofizikadan ajralib, astronomiya bo’limlaridan biriga aylangan. Astrofizika fani fizika, mexanika, geofizika, kimyo bilan va shuningdek astronomiyaning boshqa bo’limlaridan yulduzlar astronomiyasi, kosmogoniya hamda kosmologiya bilan bog’liqdir. Astrofizika fizikaning turli xil muammolarini hal qilishga yordam beradi. Masalan, umumiy nisbiylik nazariyasida bashorat qilingan no’rning gravitasion maydonda egilishi yoki relyativistik tez liklarda fazo va vaqtning hamda modda xususiyatlarining o’zgarishi, elementar zarralarning hosil bo’lishi va o’zaro to’qnashuvlari, yadroviy reaktsiya va boshqa ko’plab masalalar shular jumlasiga kiradi. Osmon yoritqichi nuri yer atmosfera orqali o’tayotganda u miqdoriy va sifatiy o’zgarishlarga duchor bo’ladi. Bu o’zgarishlarni hisobga olishda Astrofizika geofizik ma’lumotlarga tayanadi. Koinot moddasi asosan plazma holatda. Kosmik sharoitda plazmaning ionlanish darajasi juda yuqori bo’lib, Quyosh toji, yulduzlar yadro qismida, qaynoq gaz tumanlarida deyarli to’la ionlanish holatida bo’ladi. Kosmik plazma evolyusiyasi avvalambor magnit maydon tuzilishi va kuchlanganligiga bog’liq. Quyosh dog’lari, uning atmosferasidagi toj tuynuklari, pulsarlardan kelayotgan impuls davri ularning o’z o’qi atrofida aylanish davrlariga tengligi, zichligi katta hamda o’lchami esa kichik qator kompakt yulduzlar yaqinida sodir bo’layotgan faol jarayonlar va boshqa jismning magnit maydoni tabiati bilan tushuntiriladi. Barcha yulduzlarning kimyoviy tarkibi deyarli bir xil, ya’ni 70% vodoroddan, 27% geliydan tarkib topgan. Kimyoviy elementlarning paydo bo’lishi Koinot rivojlanishining dastlabki bosqichlari va yulduzlarda ro’y beradigan falokatli jarayonlar bilan bog’liq. Astrofizika Koinotning kimyoviy evolyutsiyasi bilan ham shug’ullanadi. Astrofizikada kuzatishlar rasadxonalarda olib boriladi. Astrofizikada keyingi bir necha o’n yillarda qilingan eng buyuk kashfiyotlar: 1963 yil “chaqaloq” galaktikalar — kvazarlar, 1967 yil o’z o’qi atrofida aylanish davri 2 sekunddan kichik bo’lgan radiomanbalar — pulsarlar, 1965 yil Koinotning kengayishi bilan bog’liq reliktiv nurlanish, 1973 yil “Skaylab” nomli kosmik stansiyada (AQSh) o’rnatilgan rentgen teleskop yordamida Quyoshning rentgen nurlanishi, 1975 yil qo’shaloq yulduzlarda ma’lum davr bilan kuchli rentgen chaqnashi xususiyatiga ega bo’lgan barsterlar kashf etilgan. Umuman olganda 70-yillarda o’nlab kosmik rentgen nurlanish manbalari ochildi. Ularning ko’pchiligi aynan qo’shaloq yulduz tashkil etuvchilaridan biri ekanligi aniqlandi. Masalan, Oqqush X—I (Oqqush yulduz turkumiga kiradigan birinchi rentgen nur manbai) yoki chayon X—I. Rentgen nur manbalari Galaktikamiz markazida juda kup va zich joylashgani aniqlandi. Gamma nur manbalarni axtarish davom etmoqda. Kosmik apparatlar Quyoshning ultrabinafsha nurini o’rganishga yordam beradi. Quyosh spektrining bu qismida kuchli emission chiziqlar borligi kashf etildi. Ular orasida vodorodning Layman alfa chizig’i, ionlangan geliyning rezonans chiziqlari va S, N, o va Si ionlarining chiziqlari bor. Keyingi 20 yilda Quyoshni tekshirishlar eng salmoqli bo’ldi. 70-yillar oxirida Quyosh shari qobig’ining 5 minutli davr bilan siqilib-kengayib turishi, ya’ni pulsatsiyalanishi kashf etildi. Bu kashfiyot Quyoshning ichki qatlamlarini o’rganishga keng imkoniyatlar ochib berdi. 80-yillar oxirlarida Quyoshning to’la energiyasi Quyosh faolligi bilan sinxron holda 11 yillik davr bilan o’zgarib turishi kashf etildi. Bu o’zgarishlar Quyosh yuziga uning ichki qatlamlaridan chiqib-botib turadigan magnit maydonlar bilan bog’liqligi aniqlandi. Bu kashfiyotlar yulduzlarda ham shunday jarayonlar bormikan, degan muammoni qo’ydi. Quyosh singari faollikka ega bir necha yulduzlarning pulsasiyalanishi Astrofizikaning tekshirish rejalarida turibdi. Kosmonavtika Astrofizikani fazoda eksperimentlar ham o’tkaza oladigan fanga aylantirdi. O’zbekistonda Astrofizikaning Quyosh fizikasi va o’zgaruvchan yulduzlar fizikasi, Galaktika astronomiyasi, yulduzlar evolyusiyasi va fizikasi hamda Galaktikadan tashki astronomiya bo’limlari bo’yicha ilmiy tadqiqotlar olib boriladi. Astrofizik tadqiqotlar asosan O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Astronomiya institutida, O’zMU Astronomiya kafedrasi va Toshkent pedagogika untida bajariladi. Kuzatuv ma’lumotlari esa asosan Kitob astronomik rasadxonalari majmuasining Maydanak tog’rasadxonasida, Astronomiya instituti Kumbel filiali stansiyasi va Toshkent hududida bajariladi. Quyosh atmosferasidagi dog’lar va ularning guruhlari, turli chaqnashlar hamda toj tuynuklari tabiati o’rganiladi. Quyosh fizikasining gelioseysmologiya yo’nalishida uning ichki tuzilishi muammosi bo’yicha IRIS va TON xalqaro dasturlari doirasida ilmiy tadqiqot olib boriladi. Yulduzlar fizikasi yo’nalishlarida esa oxirgi chorak asr davomida bajarilgan kuzatishlar natijasida somon yo’lida qator “chaqaloq” yulduzlar va ularning guruh sifatida paydo bo’lgan joylari topilib tadqiq qilingan hamda bir qancha zich qo’shaloq yulduzlarning fizik xususiyatlari o’rganilgan. Galaktika astronomiyasi sohasida 20 ga yaqin turli yulduzlar to’dalarining kinematikasi va tuzilishiga oid tadqiqotlar hamda Galaktikamiz tashkil etuvchilarining evolyutsiyasi va benda ko’rinmas massa effekti o’rganilgan. Galaktikadan tashqi astronomiya yo’nalishida galaktikalar global evolyutsiyasining kollaps davri uchun birinchi bor nochiziqli nostasionar modellari tuzilib, ularning gravitasion beqarorligi, spiral va elliptik galaktikalarning paydo bo’lishi muammolari o’rganilmoqda hamda zaryad yig’uvchi kuchli matrisa yordamida Maydanak rasadxonasida kvazarlar monitoringi bajarilmoqda. Ad. Masevich A. G.Dutukov A. V., Evolyutsiya zvyozd. Teoriya i nablyudeniya, M., 1988; Nuriddinov S. N., Somon yo’li fizikasi, T., 1989. Salohiddin Nuriddinov, Isroil Sattorov.

Biz korrupsiyaga qarshimiz