Press "Enter" to skip to content

GEOMORFOLOGİYA VƏ DÖRDÜNCÜ DÖVR ÇÖKÜNTÜLƏRİNİN GEOLOGİYASI

Geomorfologiya mustaqil fan sifatida 19-a. oxiri va 20-a. boshlarida shakllandi. Chet el olimlaridan birinchilardan boʻlib Geomorfologiyaning nazariy, metodologik va amaliy asoslarini U. M. Deyvis (Amerika G. maktabining yetakchisi) bilan V. Penk (Yevropa G. maktabining yetakchisi) yaratdi. Ular relyef taraqqiyotining asosiy yoʻnalishlarini organizmlar tadrijiylik nazariyasiga tatbiqan ilmiy jihatdan tavsifladi. Natijada G. Yer haqidagi fanlar orasidan mustahkam oʻrin oldi. Rossiyada Geomorfologiyaga P. A. Kropotkin, V. V. Dokuchayev, I. V. Mushketov, I. S. Shchukin, Ya. S. Edelshteyn, K. K. Markov va b. asos soldi. Turkiston hududlarini geomorfologik oʻrganishda va Geomorfologiyaning nazariy konsepsiyalarini ishlab chiqishda 20-a. ning oʻrtalari va 2-yarmida birmuncha yutuqlarga erishildi. Bu davrda geomorfolog olimlar geomorfologik sathlar, geotektura, Yerning morfostrukturasi va morfoskulpturasi, morfologik komplekslar, geomorfologik sikllar haqida ilmiy fikrlarni rivojlantirdilar. Yer poʻsti va mantiyasining tarkibi haqidagi yangi maʼlumotlar asosida yer relyefi va Dunyo okeani tubi relyefining kelib chiqishi va rivojlanishi haqida yangi konsepsiyalar yaratilmoqda. Relyefni tasniflash, flyuvial, karst, muzlik, toʻng yer, eol relyeflarning shakllanishi, qirgʻoqlar morfologiyasi masalalarini ishlab chiqishda katta yutuqlarga erishildi. 1990-y. larda regional geomorfologik tadqiqot kilishda salmoqli ishlar qilindi. Geomorfologik xaritalarni tuzish metodikasi ishlab chiqilmoqda. Tadqiqot qilishning xaritagrafik metodi, aerometod, geodezik va geofizik metodlar, statsionar va eksperimental tadqiqot metodlari takomillashtirilmoqda. Relyef geometriyasi, kinematika va dinamikasi masalalariga alohida eʼtibor berilmoqda. Geomorfologiyaning rivojlanishiga oʻzbekistonlik olimlardan Gʻ. O. Mavlonov, M. M. Mamatqulov, O. Yu. Poslavskaya, A. A. Abdujabborov, N. A. Kogay, G. F. Tetyuxin va b. ham salmokli hissa qoʻshdilar.

GEOMORFOLOGIYA

GEOMORFOLOGIYA (geo…, yun. morphe — shakl va…logiya) — yer yuzasining relyefi haqidagi fan. G. quruqlik hamda okean va dengizlar tubining tashqi qiyofasini, kelib chiqishi, yoshi tari-xiy taraqqiyoti, hoz. dinamikasi va tarqalishi qonuniyatlarini oʻrganadi. Hoz. geologik davrdagi relyefni Geomorfologiya yer yuzasining oʻtmishdagi taraqqiyotining yakuni sifatida oʻrganadi.

Yer yuzasi bir tomondan Yer poʻstini va ikkinchi tomondan gidrosfera hamda atmosferani bir-biridan ajratib turadigan chegaradir. Yer yuzasiga bir vaqtning oʻzida relyefni paydo qiluvchi endogen jarayonlar va ekzogen jarayonlar taʼsir etadi. Ogʻirlik kuchining bevosita taʼsiri ostida sodir boʻladigan gravitatsiya jarayonlari ham relyef hosil qilish ahamiyatiga egadir. Yer—Quyosh—Oy sistemasining oʻzaro tortishish kuchi ham yer relyefi ga katta taʼsir koʻrsatadi (dengiz va okean suvlarining, Yer poʻstining koʻtarilib-pasayib turishi). Kishilik jamiyatining faoliyati yer relyefining oʻzgarishida katta omil hisoblanadi.

Geomorfologiyaning asosiy prinsiplaridan biri shuki, relyef geografik komponentlardan biri sifatida boshqa komponentlar va geografik sharoit bilan bevosita bogʻliq holda oʻrganiladi. Relyefga boshqa omillar taʼsir etibgina qolmay, relyefning oʻzi ham ularga taʼsir koʻrsatadi va ular orkali oʻziga ham taʼsir etadi. Litosfera, atmosfera, gidrosfera va biosferalgf oʻrtasidagi oʻzaro murakkab aloqa G. ning Yer haqida fanlar sistemasida tutgan oʻrnini belgilab beradi. Geoldan olingan maʼlumotlar va metodlardan relyefning urganilayotgan joydagi geologik tuzilishi va taraqqiyotiga bogʻliq ekanligini aniqdashda foydalaniladi.

Tabiiy geogr., iqlimshunoslik, gidrologiya, okeanologiya, tuproqshunoslik, geobotanika bergan maʼlumotlar relyefning tabiiy-geografik sharoit va ayrim tabiiy komponentlarga boglis ekanligini aniqlash uchun zarur; geofizika bergan maʼlumotlar esa relyef taraqqiyoti jarayonining tabiiy mohiyati va Yerning qattiq, suyuq, gaz holatidagi qobiqlari bilan oʻzaro munosabatini oʻrganish uchun kerak.

Geomorfologiya bir qancha tarmoqlarga boʻlinadi; u mumiy Geomorfologiya —relyefning shakllanishi haqidagi juda keng masalalarni oʻrganadi,xususiy Geomorfologiya — relyefni bir yoki bir necha alohida geomorfologik koʻrsatkichlar boʻyicha tadqiq etadi; regional Geomorfologiya — yer yuzasi alohida hududiy qismlarining konkret relyefini oʻrganadi; yer relyefining regional jihatdan muhim xususiyatlari sayyoraviy Geomorfologiya tomonidan oʻrganiladi. Geomorfologiyaning alohida tarmogʻi — paleogeomorfologiya oʻtmish geologik davrlarning (koʻpincha koʻmilib yotgan) relyefini oʻrganadi va uzok, geologik davrlarda yer yuzasining qanday boʻlganini aniqlaydi. Xoʻjalikka tegishli masalalarni hal qilishda ishlatiladigan geomorfologik tadqiqotlar yakunlarining nazariy asoslari amaliy Geomorfologiya tomonidan ishlab chiqiladi.

Umumiy Geomorfologiya bir qancha boʻlimlarni oʻz ichiga oladi. Ulardan eng yiriklari: materiklarning yer yuzasi relyefini oʻrganadigan quruqli k G. si va dengiz hamda okean tubi relyefini oʻrganadigan dengiz Geomorfologiya si.

Koʻpgina nazariy masalalar matematik tadqiqotlar metodi yordamida hal qilinadi. Geomorfologiyaning asosiy ish metodi dala ekspeditsiyalari tadqiqotlari, geomorfologik syomka yordamida maxsus geomorfologik xaritalar tuzishdan iboratdir. Ekspeditsion tadqiqotlar b-n birga statsionar va eksperimental asosda ham geomorfologik jarayonlar ustida tadqiqotlar oʻtkaziladi. Dala ishlari xaritagrafiya va geodeziya metodlari, aerometod, geofizika va b. instrumenta™ kuzatish metodlari asosida olib boriladi. Chunonchi, dengiz tubini geomorfologik tadqiq qilishda navigatsiya apparaturasi, exolot, seysmozond va b. asboblardan foydalaniladi.

Geomorfologiya maʼlumotlaridan foydali kazilma konlarini qidirish (qidirish Geomorfologiyasi), sanoat, gidroenergetika inshootlari, avtomobil va t. y., dengiz portlarini loyihalashda (muhandislik Geomorfologiyasi), maydondan xoʻjalikda va q. x. da foydalanish, tuproq eroziyasiga qarshi kurash tadbirlarini ishlab chikishda foydalaniladi. Geomorfologik tadqiqotlarning natijalari geologik, geografik tadqiqotlarga asos boʻlib xizmat qiladi.

Geomorfologiya mustaqil fan sifatida 19-a. oxiri va 20-a. boshlarida shakllandi. Chet el olimlaridan birinchilardan boʻlib Geomorfologiyaning nazariy, metodologik va amaliy asoslarini U. M. Deyvis (Amerika G. maktabining yetakchisi) bilan V. Penk (Yevropa G. maktabining yetakchisi) yaratdi. Ular relyef taraqqiyotining asosiy yoʻnalishlarini organizmlar tadrijiylik nazariyasiga tatbiqan ilmiy jihatdan tavsifladi. Natijada G. Yer haqidagi fanlar orasidan mustahkam oʻrin oldi. Rossiyada Geomorfologiyaga P. A. Kropotkin, V. V. Dokuchayev, I. V. Mushketov, I. S. Shchukin, Ya. S. Edelshteyn, K. K. Markov va b. asos soldi. Turkiston hududlarini geomorfologik oʻrganishda va Geomorfologiyaning nazariy konsepsiyalarini ishlab chiqishda 20-a. ning oʻrtalari va 2-yarmida birmuncha yutuqlarga erishildi. Bu davrda geomorfolog olimlar geomorfologik sathlar, geotektura, Yerning morfostrukturasi va morfoskulpturasi, morfologik komplekslar, geomorfologik sikllar haqida ilmiy fikrlarni rivojlantirdilar. Yer poʻsti va mantiyasining tarkibi haqidagi yangi maʼlumotlar asosida yer relyefi va Dunyo okeani tubi relyefining kelib chiqishi va rivojlanishi haqida yangi konsepsiyalar yaratilmoqda. Relyefni tasniflash, flyuvial, karst, muzlik, toʻng yer, eol relyeflarning shakllanishi, qirgʻoqlar morfologiyasi masalalarini ishlab chiqishda katta yutuqlarga erishildi. 1990-y. larda regional geomorfologik tadqiqot kilishda salmoqli ishlar qilindi. Geomorfologik xaritalarni tuzish metodikasi ishlab chiqilmoqda. Tadqiqot qilishning xaritagrafik metodi, aerometod, geodezik va geofizik metodlar, statsionar va eksperimental tadqiqot metodlari takomillashtirilmoqda. Relyef geometriyasi, kinematika va dinamikasi masalalariga alohida eʼtibor berilmoqda. Geomorfologiyaning rivojlanishiga oʻzbekistonlik olimlardan Gʻ. O. Mavlonov, M. M. Mamatqulov, O. Yu. Poslavskaya, A. A. Abdujabborov, N. A. Kogay, G. F. Tetyuxin va b. ham salmokli hissa qoʻshdilar.

Xalqaro miqyosda Geomorfologiya ishlarini koordinatsiyalash Xalqaro geografiya ittifoqining komissiya va yordamchi komissiyalari tomonidan amalga oshiriladi (amaliy Geomorfologiya, geomorfologik xaritagrafiyalash metodikasi va b. boʻiicha). Oʻzbekistonda geomorfologlarning ishlari va Geomorfologiya masalalari Oʻzbekistan FA Seysmologiya in-ti qoshidagi Geografiya boʻlimi tomonidan koordinatsiyalanadi va Geografiya jamiyatining syezdlarida muhokama qilinadi.

Ad.: King L., Morfologiya zemli. Izucheniye i sintez svedeniy o relyefe Zemli, |per. s ang.1, M., 1967; Leontyev O. K., Rinatov Geomorfologiya I ., Obщaya geomorfologiya, M., 1988; Soatov A. A., Shermatov M . Sh ., Dare vodiylari va terrasalari, T., 1972.

GEOMORFOLOGİYA VƏ DÖRDÜNCÜ DÖVR ÇÖKÜNTÜLƏRİNİN GEOLOGİYASI

Geomorfologiya və dördüncü dövr çöküntülərinin geologiyası dərsliyi BDU Geologiya fakultəsinin Metodik Şurasında təsdiq edilmiş program əsasında yazılmışdır.Kitabın geomorfologiya hissəsində Yerin əsas relyef formalarının əmələgəlməsi və inkişafında geoloji-geomorfoloji proseslərin rolundan bəhs edilir. Burada relyefin formalaşmasından endogen və ekzogen proseslərin əlaqəsi ətraflı verilmişdir, Yerin planetar formaları, dağların, səhra və düzənliklərin, karst sahələrin, dəniz və okeanların morfologiyası geniş şərh edilmişdir.

Kitabda Dünya okeanı və dənizlərinin dibinin relyefi və orada gedən geomorfoloji proseslər öz əksini tapmış, dördüncü dövr buzlaşması, buzlaq çöküntüləri, onlarn əsas xüsusiyyətləri verilmişdir.

Dördüncü dövr (antropogen) sisteminin ümumi səciyyəsi, dördüncü dövr çöküntüləri, onların genetik təsnifatı və əsas xüsusiyyətləri ətraflı işıqlandırılmışdır. Azərbaycanın dördüncü dövr çöküntüləri və onlarla əlaqədar olan faydalı qazıntıları ayrı-ayrı rayonlar üzrə verilmişdir.

Kitabın yazılmasında yeni geomorfoloji tədqiqatların nəticələrinin, eləcə də Azərbaycan alimlərinin apardığı tədqiqatlardan geniş istifadə edilmişdir.

Dərslikdən geologiya və coğrafiya fakültələrinin müəllim və tələbələri, müxtəlif elmi-tədqiqat institutlarının əməkdaşları, geoloji-axtarış idarəsinin işçiləri, orta məktəbin coğrafiya müəlimləri istifadə edə bilərlər.

Aşağıdakı düyməyə vuraraq resursu yükləyə bilərsiniz.

ИСТИНА

Период активности журнала: 1 января 1970 г.-31 декабря 2022 г.

  • 2023 г. Геоморфология переименован в Геоморфология и палеогеография
  • Издательство: Наука
  • Местоположение издательства: М.
  • Добавил в систему: Афонин Сергей Александрович
  • ISSN: 0435-4281 (Print)

Редколлегия

  • Кислов Александр Викторович, с 1 января 2022
  • Голосов Валентин Николаевич, с 1 октября 2021
  • Карпухина Наталья Валерьевна, с 1 июля 2020
  • Харченко Сергей Владимирович, с 23 апреля 2019
  • Леонтьев Игорь Олегович, с 1 января 2017
  • Панин Андрей Валерьевич, с 1 ноября 2016
  • Кладовщикова Мария Евгеньевна, с 1 июня 2016
  • Шварев Сергей Валентинович, с 1 января 2016
  • Борисова Ольга Кимовна, с 10 мая 2014
  • Буланов Сергей Анатольевич, с 22 марта 2012
  • Жиндарев Леонид Алексеевич, с 1 декабря 2011
  • Лихачева Эмма Александровна, с 1 сентября 1999
  • Чалов Роман Сергеевич, с 1 декабря 1993
  • Маккавеев Александр Николаевич, с 10 ноября 1989
  • Симонов Юрий Гаврилович, с 1 января 1970

Статьи, опубликованные в журнале

  • 2023К ТЕОРИИ КЛИМАТА ПЛИОЦЕНА – ПЛЕЙСТОЦЕНА И ГОЛОЦЕНА
  • Кислов А.В.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 54, № 1, с. 3-16
  • 2023КОСИНСКИЕ МЕЗОЛИТИЧЕСКИЕ СТОЯНКИ В КОНТЕКСТЕ ИСТОРИИ ПРИРОДНОЙ СРЕДЫ ВЕРХНЕГО ПРИКАМЬЯ В ПОЗДНЕЛЕДНИКОВЬЕ И РАННЕМ ГОЛОЦЕНЕ
  • Демаков Д.А., Лычагина Е.Л., Зарецкая Н.Е., Копытов С.В., Чернов А.В., Лаптева Е.Г., Трофимова С.С., Косинцев П.А.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 54, № 1, с. 74-89 DOI
  • 2023Хронология хвалынского этапа развития Каспия по данным радиоуглеродного датирования
  • Макшаев Р.Р., Ткач Н.Т.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 54, № 1, с. 37-54 DOI
  • 2023Экспериментальная оценка механизма размыва в начальной стадии формирования оврага
  • Ларионов Г.А., Краснов С.Ф., Литвин Л.Ф., Горобец А.В., Кобыльченко (Куксина) Л.В., Крючков Н.Р.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 54, № 1, с. 129-136 DOI
  • 2022100-летний юбилей выдающегося российского ученого – геодезиста и геоморфолога Юрия Александровича Мещерякова
  • Чичагов В.П.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), № 1, с. 110-112 DOI
  • 2022Special issue “Pathways of evolutionary geography 2. part 1. Palaeogeography of the Quaternary” Editorial
  • Novenko E.Yu
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 3, с. 3-5 DOI
  • 2022Volga River Runoff in the Warm Climatic Epochs of the Geological Past, in the Periods of Instrumental Observations and the Scenario Future
  • Georgiadi A.G., Milyukova I.P.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 3, с. 146-152 DOI
  • 2022Аккумулятивные формы рельефа в долинах с газогидротермальными проявлениями (на примере водотоков ряда вулканических массивов Курило-Камчатского региона)
  • Лебедева Е.В., Жарков Р.В.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 1, с. 81-100 DOI
  • 2022Вклад А.А. Никонова в развитие отечественных наук о Земле
  • Иогансон Л.И.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 2, с. 76-78
  • 2022Влияние газогидротермальной деятельности на формирование рельефа речных долин геотермальных зон
  • Лебедева Е.В.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 5, с. 116-126 DOI
  • 2022Геоморфологические условия формирования раннесредневековых поселений в Днепро-Двинском регионе, Северо-запад европейской России
  • Шашерина Л.В., Стефутин С.А., Зозуля С.С., Карпова Ю.О.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 3, с. 134-145 DOI
  • 2022Геоморфология долины Верхней Волги: история изучения и состояние проблемы (ст. 2. Верхневолжская низина)
  • Баранов Дмитрий Валерьевич
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 1, с. 35-48 DOI
  • 2022ДИНАМИКА ДРЕВЕСНОЙ РАСТИТЕЛЬНОСТИ И АНТРОПОГЕННАЯ АКТИВНОСТЬ ПО ДАННЫМ АНАЛИЗА ДРЕВЕСНЫХ УГЛЕЙ ИЗ ГОРОДИЩ РАННЕГО ЖЕЛЕЗНОГО ВЕКА И РАННЕГО СРЕДНЕВЕКОВЬЯ НА ВЕРХНЕЙ ВОЛГЕ
  • Бобровский М.В., Куприянов Д.А., Смирнов А.Л., Ханина Л.Г., Добровольская М.В.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 5, с. 7-24 DOI
  • 2022Дендроклиматический потенциал стабильных изотопов углерода в целлюлозе годичных колец Pinus sylvestris L. в Ярославской и Костромской областях
  • Мацковский В.В., Кузнецова В.В., Семеняк Н.С., Турчинская С.М., Зазовская Э.П., Энговатова А.В., Лазарев А.С., Жданова Е.Ю., Долгова Е.А., Соломина О.Н.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 3, с. 74-82 DOI
  • 2022Дендроклиматический потенциал стабильных изотопов углерода в целлюлозе годичных колец Pinus sylvestris L. в Ярославской и Костромской областях
  • Мацковский В.В., Кузнецова В.В., Семеняк Н.С., Турчинская С.М., Зазовская Э.П., Энговатова А.В., Лазарев А.С., Жданова Е.Ю., Долгова Е.А., Соломина О.Н.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 3, с. 74-82
  • 2022Иванцевский разрез погребенных средне-поздненеоплейстоценовых озерно-болотных отложений на окраине г. Дмитров Московской области
  • КУЗЬМИНА С.А., СЫЧЕВА С.А., ЕРШОВА Е.Г., ЗЮГАНОВА И.С., ЗАХАРОВ А.Л., ГОРБАТОВ Е.С., КОЛЕСНИКОВ С.Ф., ПАНИН П.Г.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 3, с. 7-18 DOI
  • 2022Изменения окружающей среды Терского берега Белого моря (Кольский полуостров) в голоцене по данным комплексного изучения болота Кузоменский мох
  • Тимирева С.Н., Филимонова Л.В., Зюганова И.С., Кононов Ю.М., Романенко Ф.А.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), № 3, с. 39-50 DOI
  • 2022Изменения растительности Приенисейской Сибири в последние 4700 лет: новые палеоэкологические данные из района Игарки (Красноярский край)
  • Новенко Е.Ю., Мазей Н.Г., Куприянов Д.А., Шатунов А.Е., Андреев Р.А., Макарова Е.А., Бородина К.А., Руденко О.В., Прокушкин А.С., Волкова Е.М.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 3, с. 51-60 DOI
  • 2022Изменчивость строения и состава верхнечетвертичных лессов Предкавказья (юг Европейской части России)
  • Константинов Е.А., Мазнева Е.А., Сычев Н.В., Захаров А.Л., Филиппова К.Г.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 3, с. 107-116 DOI
  • 2022К истории геоморфологического картографирования Арктики
  • Романенко Ф.А., Харченко С.В.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 1, с. 3-25
  • 2022Карта оценки воздействия эрозионно-русловых систем на инфраструктуру населенных пунктов
  • Ковалев С.Н.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 4, с. 74-84 DOI
  • 2022ЛОКАЛЬНАЯ СТРАТИГРАФИЯ И ПАЛЕОЭКОЛОГИЯ СТОЯНКИ ПОЗДНЕЙ ПОРЫ ВЕРХНЕГО ПАЛЕОЛИТА ДИВНОГОРЬЕ 1 В БАССЕЙНЕ СРЕДНЕГО ДОНА
  • Сычева С.А., Бессуднов А.А., Бессуднов А.Н., Тимирева С.Н., Кононов Ю.М., Симакова А.Н., Захарова Е.Ю., Филиппова К.Г.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 5, с. 78-88
  • 2022Ландшафтно-климатические изменения в пребореале на северо-западе европейской части России
  • Борисова О.К., Нарышкина Н.Н., Константинов Е.А., Панин А.В.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 3, с. 19-28 DOI
  • 2022Литолого-минералогическая характеристика нижнехвалынских шоколадных глин Нижней Волги (на примере разрезов Райгород и Средняя Ахтуба)
  • Мусаэлян Р.Э., Лебедева М.П., Ростовцева Ю.В., Варламов Е.Б.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 3, с. 96-106 DOI
  • 2022МОРФОЛОГИЯ И СОВРЕМЕННОЕ ФУНКЦИОНИРОВАНИЕ МЕЛОВЫХ ПОЛИГОНОВ ОБЩЕГО СЫРТА, ЮГО-ВОСТОК ВОСТОЧНО-ЕВРОПЕЙСКОЙ РАВНИНЫ
  • Рябуха А.Г., Поляков Д.Г., Стрелецкая И.Д., Ковда И.В.
  • в журнале Геоморфология, издательство Наука (М.), том 53, № 3, с. 128-133 DOI

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.