Ümumi hidrogeologiya

81 Aral Baykal Balxaş İssıkkul Yuxarı (Superior) Huron Miçiqan Böyük Ayı gölü Böyük Kölə gölü Eri Vinnipeq Ontario Marakaybo Titikaka Viktoriya Tanqanika Nyasa Çad Rudolf Asiya Şimali Amerika Cənubi Amerika Afrika Avstraliya Eyr

Behruz Melikov. Hidrologiya.

1 Hidrologiya. 1. Hidrologiyanın məqsədi, vəzifələri və tədqiqat üsulları Hidrologiyanın inkişaf tarixi və hidroloji öyrənilməsi Təbiətdə suyun paylanması Suyun əsas fiziki xassələri Hidroloji rejim və axımın ölçü vahidləri Çay və çay sistemləri Çay hövzəsi və morfometrik göstəriciləri Çayların mənbəyi və mənsəbi Çay dərəsi və çay məcrası Çayların eninə və uzununa profili Çaylarda suyun hərəkət mexanizmi Yeraltı suların mənşəyi və təsnifatı Yeraltı suların fiziki, kimyəvi tərkibi və hərəkəti Su rejiminin ünsürləri üzərində müşahidə və onların hesablanması Çayların qida mənbələri və hidroqrafın genetik parçalanması Su rejiminin fazaları və rejiminə görə çayların təsnifatı Gətirmələrin əmələ gəlməsi və xarakteristikası Su anbarları, növləri və kanalların lillənməsi Göllərin təsnifatı və morfometrik ünsürləri Göldə dinamiki proseslər, termik və buz rejimi Bataqlıqların əmələ gəlməsi və təsnifatı Buzlaqların hidrologiyası Dünya okeanının hissələri, tərkibi və səviyyə tərəddüdü Su obyektlərinin çirklənməsi və onlardan istifadə.

2 1. Hidrologiyanın məqsədi, vəzifələri və tədqiqat üsulları. Təbiət sularının hərəkət və paylanma qanunlarını, əhatə olunduğu mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini, onun keyfiyyət və kəmiyyət dəyişməsini hidrologiya elmi öyrənir. Hidrologiya sözünün mənası su haqqında elm deməkdir. Hidrologiya su obyektlərini-okeanları, dənizləri, çayları, gölləri, buzlaqları, bataqlıqları və yeraltı suları öyrənir. Hidrosferdəki sular iki qrupa bölünür: okean(dəniz) suları və quru suları. Quru sularına çay, göl, bataqlıq və buzlaqların suları aiddir. Okean və dənizlərdə mövcud olan proseslər çay, göl, buzlaq və bataqlıqlardakından çox fərqləndiyindən ümumi hidrologiya iki hissəyə bölünür: okeanologiya və qurunun hidrologiyası. Quru sularının hidrologiyası isə öz növbəsində: Çay hidrologiyasına (patomologiya); Gölşünaslıq və ya göllərin hidrologiyasına (limnologiya); Bataqlıqşünaslıq və ya bataqlıqların hidrologiyasına (telmatologiya); Buzlaqların hidrologiyasına (qlyatsiologiya); Yeraltı suların hidrologiyasına (hidrogeologiya); bölünür. Quru sularının öyrənilməsində tətbiq olunan metodlara görə hidrologiya bir neçə hissəyə bölünür: Ümumi hidrologiya; Hidrometriya; Hidroqrafiya; Mühəndis hidrologiyası; Ümumi hidrologiya-hidroloji hadisələrin əsas qanunlarını və fiziki mahiyyətini öyrənir. Hidrometriya-su obyektlərində, suyun hərəkət və vəziyyətini səciyyələndirən kəmiyyətləri təyin edən üsul və vasitələri öyrənən elmdir. Beləliklə, hidrometriya suyun sürətini, səviyyəsini, dərinliyini və s. ölçmə üsullarından bəhs edir. Hidroqrafiya-müəyyən ərazilərdəki su obyektlərinin təsvirini verir və onların həmin ərazinin fiziki-coğrafi şəraiti ilə qarşılıqlı əlaqəsini və yayılması qanunauyğunluqlarını öyrənir. Mühəndis hidrologiyası-çayların hidravliki rejimini, su balansını, çay axımının təyini üsullarını, yatağın formalaşma prosesini və s. yəni su təsərrüfatı məsələləri üçün lazım olan hidroloji hesablamalar və proqnoz üsullarını öyrənir. Hidrologiyanın və hidroloji hesablamaların su təsərrüfatı tikintisi işlərində böyük əhəmiyyəti var.suvarma kanallarının, su anbarlarının, körpülərin və b. hidrotexniki, meliorativ tikintilərin layihələndirilməsində su obyektlərinin hidroloji rejiminə dair məlumatlardan geniş istifadı edirlər. Sahələrin suvarılmasında və bataqlıqların qurudulması işlərində, çayların göllərin, bataqlıqların və digər su obyektlərinin rejiminin öyrənilməsi geniş əhəmiyyət kəsb edir. Çayın hidroloji rejimini öyrənmədən onun suvarma və su təchizatı qabiliyyətini müəyyən etmək mümkün deyildir. Axımı nizamlamaq məqsədilə layihələndirilən su anbarlarına aid aparılan ilkin hesablamaların əsasını hidroloji hesablamalar təşkil edir. Anbardakı olan 1

3 suyun miqdarı, ondan buxarlanmaya və suvarmaya sərf olan itkilər, anbara aid olan hidrotexniki qurğuların hesabi sərfləri hidroloji hesablamalar yolu ilə müəyyənləşdirilir. Müasir hidrologiya elminin həll etdiyi əsas məsələlərə su obyektlərinin müəyyən edilməsi, onların hesabi sərflərinin təyini, axımın paylanması, çay hövzəsindən və su səthindən olan buxarlanmanın təyini, su obyektlərinin hidroloji rejiminin paylaşdırılması, təbii suların çirklənməsi və ona qarşı mübarizə tədbirlərinin hazırlanması və s. daxildir. Hidrologiyada müxtəlif tədqiqat üsullarından istifadə olunur. Bunların ən geniş yayılmışları ekspedisya, stasionar və laboratoriya üsullarıdır. Ekspedisya üsulunda geniş ərazilərin suları və ya hidroloji obyektlər kompleks şəkildə, xüsusi hazırlanmış proqramlar əsasında öyrənilir. Bu üsul zamana görə ləng dəyişən, lakin ərazi üzrə, əksinə, kifayət qədər dəyişkən olan hidroloji hadisələrin öyrənilməsində daha çox tətbiq edilir. Hal-hazırda çöl tədqiqatlarında hidroloji elementlərin (səviyyə, axınlar, dalğalanma, suyun temperaturu, buz hadisələri və s.) ölçülməsinin müasir üsullarından geniş istifadə edilir. Belə tədqiqatların nəticələri yalnız su obyektlərinin regional təsviri üçün deyil, həm də hidroloji proseslərin və onların amillərinin öyrənilməsi üçün vacibdir. Stasionar müşahidələr üsulu, su obyektlərinin hidroloji rejim ünsürlərinin zamana görə dinamikasını öyrənmək üçün çox əlverişlidir. Hidrometeoroloji məntəqələrdə suyun səviyyəsi və sərfi, dalğalanma, gətirmələrin hərəkəti və s. üzərində müntəzəm müşahidələr aparılır. Bu müşahidələr elmin və praktikanın tələblərinə müvafiq olan vahid proqramla yerinə yetirilir. Hidrometeoroloji məntəqələrin və çöl ekspedisyalarının məlumatları xüsusi informasiya mərkəzlərində toplanır. Orada bu məlumatlar işlənir və coğrafi ümumuləşdirmələrdə, məlumat kitablarının, xəritə və atlasların, hidroloji proqnozların tərtib edilməsində geniş istifadə olunur. Ekspedisya şəraitində eksperimental tədqiqatlar da yerinə yetirilir. Məsələn, elmi-tədqiqat gəmilərində okeanla atmosferin qarşılıqlı əlaqəsi problemi üzrə elmi eksperiment həyata keçirilir. Ayrı-ayrı ekosistemlərin su balansının dəyişməsini öyrənmək üçün xüsusi stasionarlarda eksperimentlər aparılır. Laboratoriya üsulu suyun fiziki və kimyəvi xassələrini öyrənməyə, hidrodinamiki prosesləri modelləşdirməyə imkan verir. Laboratoriya modellərində müxtəlif hidroloji hadisələri tədqiq etmək mümkündür. Məsələn, çay yataqlarının modellərində axınların, su sərfinin, dib gətirmələrinin tərkibinin məcra proseslərinə təsiri öyrənilir. 2

4 2. Hidrologiyanın inkişaf tarixi və hidroloji öyrənilməsi. Su mənbələri və ehtiyatlarının düzgün qiymətləndirilməsi üçün onların hidrologiyasının hərtərəfli öyrənilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Hələ 5-6 min il əvvəl, qədim Misirdə, Mesopotamiyada, Çində, Cənubi və Mərkəzi Amerikada hidrotexniki qurğular-irriqasiya kanalları, su anbarları, dambalar və s. inşa edilmişdir. Bunları bilmək üçün çayların rejimi haqqında müəyyən biliklər tələb olunurdu. Eramızdan 3000 il əvvəl Nil çayının daşqın səviyyələri qeydə alınırdı. Buna görə də hidrologiya ən qədim elmlərdən biri sayılır. Elmi hidrologiyanın vətəni Fransa hesab olunur və onun tarixi XVII əsrdən başlayır cü ildə fransız alimi Perro Bulaqların mənşəyi haqqında adlı kitabını çap etdirmişdir cü ildə Almaniyada E.Melxior Hidrologiyada üç hissədə adlı kitab çap etdirmişdir. Hidrologiya termininə ilk dəfə məhz bu kitabda rast gəlinir. Rus ədəbiyyatında bu termin ilk dəfə XVIII əsrdə işlənmişdir. XVIII əsrdə Avropanın iri çaylarında hidroloji müşahidə məntəqələri təşkil olunmağa başlandı: Reyn, Dunay, Elba(1727), Sena(1732), Tibr(1782), Volqa(1792) və s. XIX əsrdə bəzi Avropa ölkələrində səth sularının öyrənilməsi üzrə xüsusi idarələr yaradıldı: Fransada(1853), Almaniyada(1883), Macarıstanda(1886), İsveçrədə(1891) cu ildə Rusiyada məhşur Dövlət Hidrologiya İnstitutu təşkil olundu. İlk hidroloji illiklər Avstriyada(1893), Macarıstanda(1896), Bavariyada(1898), ABŞ-da (1906) və s. çap olunmağa başlandı. XIX əsrdə hidrologiyanın inkişafında A.Penk (Avstriya), Şrayber, Rixter(Almaniya), Montanari(İtaliya), Qemfis, Abbot, Nyuell(ABŞ), N.Berdmor(İngiltərə), A.İ.Voyeykov (Rusiya) və b. böyük rol oynamışlar. XX əsrdə Ven Te Çou, U.Vissmen (ABŞ), Q.Keller (Almaniya), C.K. Rodda (İngiltərə), Azit K. Bisvas (Kanada), G.G.Svanidze (Gürcüstan), S.H. Rüstəmov, S.A.Axundov, M.Ə.Məmmədov, F.Ə.İmanov (Azərbaycan), D.L.Sokolovski, A.İ.Çebotaryov, A.V.Rojdestvenski, A.M.Vladimirov (Rusiya) və b. xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bir çox ölkələrdə (Rusiya, ABŞ, Almaniya, Fransa, İspaniya və s.) hidroloji informasiya dövri olaraq illiklərdə çap olunur. Bəzi ölkələr haqda bu məlumatları əldə etmək çox çətindir. Son dövrdə dünya çayları üzərində aparılan müşahidə məlumatlarını YUNESKO xüsusi kitablarda çap etmişdir. Bu kitablarda dünyanın 250 çayı haqda məlumat var (hər bir ay və il üçün orta aylıq su sərfləri ). Bir çox ölkələrdə çay axımının xəritəsi tərtib olunmuşdur (Rusiya, Çin, ABŞ, Kanada, Avstraliya və s.). Bu xəritələr kifayət qədər etibarlıdır, çünki çoxlu sayda müşahidə məntəqələrinin məlumatına əsasən hazırlanmışlar. Qurunun 11%-də çay şəbəkəsi yoxdur. Bu ərazidə quruya düşən armosfer yağıntılarının hamısı buxarlanmaya sərf olunur. Bütün Avropa (Yunanıstandan başqa), Avstraliya və Asiyanın, Şimali Amerikanın əsas hissələri üçün çay axını haqda kifayət qədər məlumat var. Bu məlumatlar çay axımının xəritələrində və ya 1

5 müşahidə məlumatları şəklindədir. Cənubi Amerikanın ¼ hissəsi hidroloji cəhətdən ən zəif öyrənilmiş ərazilərdir. İndoneziya, Yeni Zelandiya və Kanadanın şimal hissəsi də çox pis öyrənilmişdir. Bu ərazilər haqda məlumat o qədər azdır ki, su balansının hətta kiçik miqyaslı xəritələrini belə tərtib etmək mümkün deyildir. Burada ancaq çox böyük çayların su sərfləri ölçülür. Misal olaraq Amazon çayını göstərmək olar. Belə ərazilər üçün çay axını interpolyasiya əlaqələrinə görə hesablanmış böyük çayların məlumatlarından alınan nəticələrə nəzarət məqsədi ilə istifadə edilmişdir. Yerin quru hissəsinin təqribən yarısı üçün çay axımı və onun yeraltı toplananı (yeraltı axım) haqda məlumat kifayət qədərdir. Bu ərazilərdə yeraltı axın hesablamaq üçün çayların hidroqrafı qurulur və bu hidroqraflar çayların qida mənbələrinə görə parçalanır. Qurunun təqribən 10%-i üçün yeraltı axın hesablamaq üçün orta aylıq su sərflərinə görə hidroqraflar qurulmuş və sonra bu hidroqraflar parçalanmışdır. Təbiidir ki, çay axımının normasını hesablamaq üçün bütün çaylarda eyni bir müşahidə dövrü seçmək mümkün deyildir. Əslində bu heç lazım da deyil, çünki Yer səthinin quru hissəsi çox böyükdür və qurunun müxtəlif hissələrində azsulu və çoxsulu dövrlər eyni illərdə müşahidə olunmur. Keçmiş SSRİ-nin, ABŞ-ın və Avropa ölkələrinin çaylarında illik müşahidə dövrü ilə bərabərdir. Göstərilən ərazilərin çaylarının axım normasını hesablamaq üçün elə hidroloji sıraların orta qiyməti tapılmışdır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, son ildə insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində çayların rejimi dəyişir, daha doğrusu, çaylardan su götürüldüyünə görə su sərfləri azalır. Nəticədə hidroloji sıraların orta qiyməti azalır. Su mənbələri və ehtiyatlarının düzgün qiymətləndirilməsi üçün onların hidrologiyasının hərtərəfli öyrənilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Respublikamızın ərazisindəki axan Kür və Araz çayları haqqında qədim yunan alimlərindən olan Heradot, Stabon və b. əsərlərində ilk məlumatlar verilir. Suvarma əkinçiliyinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq hələ VI-VII əsrlərdə bəzi çayların axım xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla bir sıra kanallar çəkilir. Bunların içərisində Arazdan başlanan Kovurarxı göstərmək olar. XIX əsrin əvvəllərinə kimi olan dövrdə Azərbaycanın su mənbələri haqqında olan əsasən səyyahların əsərlərində verilmiş məlumatlarından ibarət idi. Cihazlarla aparılan ilk ölçü işləri 1814-cü ildən başlayıb Kür çayının mənsəbindən Mingəçevirə kimi olan hissəsinin gəmiçiliyə yararlı olmağını öyrənməkdən ibarət olub ci illərdə ingilis alimləri Belli, Qabb və d. tərəfindən Kür hövzəsinin bir çox çaylarının hidroloji tətqiqi aparılır cı ildə M.A Gersevanova tərəfindən və Qafqaz ölkəsinin hidoqrafiyası kitabı tərtib olunur. Bu kitabda müxtəlif təşkilatların ( əkinçilik, balıqçılıq, gəmiçilik, dəmir yolu və s.) çaylarda apardığı bütün ölçü işləri daxil edilir cı ildə Qafqazda təşkil edilmiş, sonralar su idarəsi adlanan Müfətişliy in fəaliyyətində su anbarlarının öyrənilməsi xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Respublikamızda ilk hidrometrik məntəqələr Kür üzərində Yevlax, Zərdab və Sabirabadda 1888-ci ildə, Səlyanda isə 1898-ci ildə təşkil edilmişdir. 2

6 cı illərdə su idarəsi Arazdan başlayan Yuxarı Muğan (Əzizbəyov), Orta Muğan və Aşağı Muğan kanallarının çəkilməsilə əlaqədar olaraq Kür, Araz, Samur, Türyançay, Tərtər, Qarqar, Əlincəçay, Qudyalçay, Pirsaat, Zəyəmçay, Girdimançay və Bolqarçayda hidrometrik məntəqələr təşkil edir ci ildən başlayaraq hidroloji kəşfiyyat işlərinin nəticəsi hər il Qafqaz su idarəsinin hesabat larında və bülleten lərində dərc edilir. Bu dövr ərzində cədvəllər, qrafiklər və xəritələrlə müşayət edilən 42 hesabat dərc edilir. Su idarəsinin 1913-cü ildən Əsərləri içərisində A.M Essenin hidrometik məlumatın statistik üsul ilə işənməsi, Daşqınların öyrənilməsi və xüsusən də Zaqafqaziyanın hidroqrafiyası daha maraqlıdır. Bu əsərdə Azərbaycanın 29 çayının qısa hidroqrafik xarakteristikası və xəritələri verilmişdir ci ilin axırlarında yaxın hidrometrik məntəqələrin sayı 92-yə çatır və bunların 40-da çay axımı öyrənilir. Hidrometeoroloji məntəqələr şəbəkəsi həmin idarəyə verilir. Həmin ildə respublikada Azərbaycan və Xəzər hidrometeoroloji institutları təşkil edilir cü ildə bu iki institut birləşdirilərək Azərbaycanda vahid hidrometeoroloji Xidmət İdarəsi yaradılır ci ildən su kadastrının tərtib edilməsinə başlanır və 1935-ci ilə kimi olan müşahidə məlumatları nəşr etdirilir cı ildən başlanaraq hidroloji illiklər nəşr olunur. Su kadastrı və hidroloji illiklər in məlumatları tətqiqatların genişlənməsinə və müşahidələrin sistemli yekunlaşdırılmasına imkan verir. Bu tədqiqatların çox hissəsi bütün SSRİ, o cümlədən Azərbaycan ərazisi üçün Dövlət Hidroloji İnstitutu tərfindən yerinə yetirir. Su kadastrı məlumatlarına əsasən B.D.Zaykov və S.Y Blinkov axımın xəritəsini tərtib etmişlər.1937-ci ildə V.L. Sokolovskinin SSRİ çaylarının yaz daşğınlarının maksimal axım xəritəsi, 1938-ci ildə M.İ. Lvoviçin qida mənbələrinə görə SSRİ çaylarına təsnifatı, 1944-cü ildə V.K Davidov tərəfindən T.İ. Şamov tərəfindən, SSRİ ərazisinin bütün çaylarının asılı gətirmələri haqqındakı məlumatları, 1951-ci ildə isə çay gətirmələrinin qranulometrik tərkibi əsərini nəşr etdirir. Təbii suların kimyəvi xassəsinə həsr olunmuş tətqiqatı O.A. Alyekin 1948-ci ilədək nəşr etdirir. Bu dövrlərdə çay yatağının dinamikası və axım xüsusiyyətləri barədə bir sıra nəzəri tətqiqatlar meydana gəlir. Azərbaycan EA coğrafiya İnstitutu 1945 ildən başlayaraq respublika çaylarının və göllərinin mükəmməl hidroqrafiyasını isə öyrənmək məqsədilə tədqiqat işlərinə başlanmışdır ci ildən isə Azərbaycan hidrometoroloji xidmət idarəsi, dövlət hidroloji institutu və Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutu bu işlərin birlikdə görürlər. Aparılan işlərin nəticəsi Azərbaycanın hidroqrafiyası adlı 4-cildlik kitab kimi nəşr edilmişdir ci illərdə çayların orta illik axım və əmsalı xəritələri və sonra isə su enerjisi kadastrı tərtib edilir. Bu məlumatlar əsasında Energetika İnstitutu Azərbaycan çaylarının hidroenerji ehtiyatlarına aid monoqrafik əsər dərc etdirir. Tətqiqatçılar tərəfindən sonralar çay gətirmələri və suda həll olunmuş maddələr öyrənilir. 3

7 1947-ci ildə Bakı hidrometoroloji rəsədxanasının yaranması ilə və səth sularının hidroloji öyrənilməsi genişlənir. Gəncə, Mingəçevir, Naxçıvan, Lənkəran və Quba şəhərlərində ixtisaslaşdırılmış hidroloji stansiyalar təşkil olunur. Ərazi üçün tipik sayılan Qudyalçay, Gürmükçay, Gəncəçay, Gilançay və Təngərud hövzələrində axım elementlərinin təyini dəqiqləşdirilir. Qlyasioloji işlərin təşkili ilə əlaqədar 1950-ci ildən qar örtüyü, 1956-cı ildən buzlaqları rejimi və onların çayların qidalanmasındakı rolu tədqiq olunmaqla başlayır. Bir neçe ildən sonra bu tədqiqatlarda vertolyotdan da isifadə olunmağa başlayır ci illər arasında Azərbaycanda 132 çay üzərində müxtəlif dövrlü 396 hidrometrik məntəqə olmuşdur, yəni hər 200 km 2 ərazidə bir məntəqə yerləşmişdir ci ildən sonra nəşr olunan hidroloji illik lərin tomu VII-dir. Son kitab 1988-ci ilin məlumatlarını əhatə edir. Azərbaycanın səth sularının təbiətinin öyrənilməsi sahəsində EA Coğrafiya və Energetika institutlarının, Bakı Dövlət Universiteti, Hidrometeorolji Komitə, Su təsərrüfatı institutu, Azərsu təsərrüfat layihə, Hidrotexnika və Meliorasiya və s. təşkiltalarının müəyyən əməyi olmuşdur. 4

8 3. Təbiətdə suyun paylanması və su dövranının tərkib hissələri. Su, yerin coğrafi təbəqəsindəki canlıların həytında böyük əhəmiyyətə malikdir. O təbiətdə baş verən fiziki, kimyəvi və bioloji proseslərin demək olar ki, hamısında iştirak edir. Yerin inkişafının ilk dövründə, yəni onun səthində temperatur bir neçə min dərəcə azaldığı dövrdə oksigen və hidrogendən ilkin su buxarları əmələ gəlmişdir. Yer qabığının sonrakı inkişaf tarixi bilavasitə su ilə əlaqədar olmuşdur. Ərimiş halda olan minerallar kütləsi tədricən soyuduqda suyun bir hissəsi yüksək təzyiq altında bərkiyərək su buxarlarını digər qazlarla birlikdə məhlul şəklində özündə saxlayır. Yer qabığının sonralar daha da soyuması nəticəsində su buxar halından maye halına keçərək planetin səthində əmələ gəlmiş ilkin çökək sahələrə yığılmışdır. Təqribən 2.5 milyard davam edən dövr ərzində sərbəst halda olan suyun miqdarı sabit qalmışdır. Hal-hazırda baş verən bəzi proseslər nəticəsində su möhkəm birləşmələrə daxil olur və beləliklə bilavasitə su halında ola bilmir. Lakin yer qabığının dərin qatlarında əks prosesə rast gəlinir. Belə ki, yüksək təzyiq və temperatur şəraitində yenidən müəyyən miqdarda su əmələ gəlir. Yer kürəsində suyun ümumi miqdarı km 3 -dir və bu bizim planetin kütləsinin 0.03% -ni təşkil edir. Bunun təqribən 94% -i dünya okeanı, qalan hissəsini isə yeraltı suları təşkil edir. Yer kürəsindəki okean və dənizlər vahid dünya okeanını əmələ gətirir. Ümumi sahəsi 510 mln. km 2 olan yer kürəsinin 361 mln. km 2 sahəsini dünya okeanı və 149 mln. km 2 quru təşkil edir. Belə ki, okean və dəniz sularının qurunun sahəsindən 2.4 dəfə çoxdur (cədvəl 1.). Quru və su sahələri Yer kürəsində qeyri- bərabər paylanmışdır. Qurunun çox hissəsi şimal yarımkürəsində, yalnız 19.1% -i isə cənub yarımkürəsindədir. Yer kürəsinin quru hissəsi axarlı və axarsız sahələrə bölünür: 117 mln. km 2 axarlı, qalan 32 mln. km 2 isə axarsız sahələrdir. Çayların axımı bilavasitə okean və dənizlərə tökülən quru hissəsinə axalı sahə deyilir. Yer kürəsinin su ehtiyatı çox böyükdür. Okean və dənizlərdə olan suyun ümumi həcmi dəniz səviyyəsindən hündürdə olan qurunun həcmindən 13 dəfə artıqdır. Əgər bu su bərabər şəkildə yer kürəsinə yayılarsa, onda 2.5 km qalınlığında su layı əmələ gətirər. Cədvəl 3.1. Okeanın və qurunun Yer kürəsində paylanması. Okeanlar Sahə, Materiklər Sahə, mln.km 2 mln.km 2 Sakit Atlantik 91.7 Hind 76.2 Şimal Buzlu 14.8 Avrasiya Afrika Şimali Amerika Cənubi Amerika Avstraliya və Okeaniya Antarktida

9 Son hesablamalara görə Yer kürəsində mövcud olan buzlaqların həcmi mln. km 3 -ə bərabərdir. Bu böyük buz və qar kütləsi əriyərsə, onda okean və dənizlərin səviyyəsi 80 m-dən artıq qalxa bilər. Quru sularının 230 min km 3 i göllərdə, 1.2 min km 3 isə çaylardadır. Axım yer səthində qeyri-bərabər paylanmışdır. Belə ki, çayların ümumi axım həcminin 98%-i bilavasitə okean və dənizlərə tökülür, qalan 2% -i axarsız sahələrdə qalır. Axarsız sahələrdə əmələ gələn 700 km axımını 426 km 3 i Xəzər, Aral, Balxaş göllərinin paylarına düşür, digər axarsız sahələrdə olan axımı isə 275 km 3 -dir. Hidrologiya bir elm sahəsi kimi son ildə formalaşmışdır və onun başlıca tədqiqat obyekti təbitdə suyun dövranıdır. Təbiətdə su dövranı aşağıdakı sxem üzrə baş verir; atmosfer yağıntıları düşür; səth axımı və yeraltı sular əmələ gəlir; yeraltı və səth suları ağırılıq qüvvəsinin təsiri altında çay dərələrinə axır və çaylar yaranır; yağış sularının bir hissəsi torpaq ötüyündə toplanır və sonra buxarlanaraq atmosferi su buxarları ilə doydurur; okeanın səthinə düşən yagıntılar da buxarlanır; atmosferdəki su, buxarı kondensasiya edərək ( suyun buxar halından maye halına keçməsi kondesasiya adlanır ) yağıntı şəklində okean və materiklərin sərhinə düşür. Bu proses fasiləsiz olaraq davam edir. Təbiətdə su dövranın ən vacib xüsusiyyəti onun hidrosferin bütün sularını birləşdirməsi, əlaqələndirməsidir. Bu su dövranın hərəkətverici qüvvəsi Günəşin istilik enerjisi və ağırlıq qüvvəsidir. İstiliyin təsiri altında su buxarlanır, kondensasiya baş verir. Ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında yağış damcıları düşür, çaylar axır, yeraltı və torpaq suları hərəkət edir. Təbiətdə su dövranı atmosferi, okeanı, litosferi, torpaq örtüyünü, çayları, gölləri, biosferi əhatə edir. Atmosferdə müxtəlif hava axınları rütübəti bir ərazidən başqa əraziyə hərəkət etdirir və son nəticədə atmosfer yağıntıları müşahidə edilir. Çoxillik dövrdə quruya 765 mm, okean səthinə 1140 mm və yer kürəsinin sərhində isə orta hesabla 1030 mm yağıntı düşür ( 1 il ərzində ). Materiklərə düşən yağıntının miqdarı, materiklərin səthindən buxarlanan suyun miqdarından çoxdur. Bu əlavə rütübəti quruya okean səthindən hava axınları gətirir. Bunun nətiçəsində materiklərin su ehtiyatları çoxalır. Atmosferdə su buxarının əsas mənbəyi dünya okeanıdır (86% rütubət okeandan və 14% qurudan). 2

10 yağıntı yağıntı yağıntı buxarl. buxarl. buxarl okean qurunun okena su verən hissəsi Müxtəlif iqlim qurşaqlarında okean səthindən buxarlanmanın miqdarı fərqlənir. Ekvatorial zonada buxarlanma yağıntıdan azdır, çünki burada bulud əmələ gəlir. Mülayim enliklərdə də buxarlanma illik yağıntıdan azdır. Səbəbi: istilik kifayət qədər deyildir. Tropik və subtropik zonalarda isə əksinə, buxarlanma yağıntıdan çoxdur: çünki bu zonalarda quru passat küləkləri hakim olduğundan, buludluluq az olur. Okean cərəyanları çox böyük su kütlələrini okeanın bir hissəsindən başqa hissəsinə hərəkət etdirirlər. Bu cərəyanların dəriyinliyi bir neçə yüz metrə, eni isə 300 km-ə çatır. Okean cərəyanlarının su sərfi yer kürəsinin bütün çaylarının ümumi su səthindən 1000 dəfə çoxdur. Litosfer təbiətdə su dövranında yeraltı suların vasitəsilə iştirak edir. Təqribən 2 km-dən dərində yerləşən yeraltı sular su dövranında çox zəif iştirak edirlər. Bu suların həcmi azdır və çox duzludur. Şirin yeraltı sular əsasən Yer qabığının yuxarı hissəsindədirlər. Bu sular çayları, gölləri və dənizləri qidalandırırlar. Çox qısa müddətdə təzələndiyinə görə şirindir. Əgər çaylar yeraltı suları qidalandırmasaydılar, onların rejimi il ərzində çox dəyişkən olardı. Çöl, yarımsəhra və səhra zonalarında çayların yeraltı sularla qidalanması çox zəif olduğuna görə bu çaylar quruyur. Çayların qidalanmasında iştirak edən yeraltı suların həcmini hesablamaq üçün çay hövzəsinin su balansı tənliyindən istifadə etmək olar. Xəzər dənizinə tökülən çayların axımının 40%-i yeraltı suların payına düşür. Lakin yeraltı suların bir hissəsi birbaşa dənizlərə, okeanlara axır. Belə yeraltı sular çay axımının ancaq 5%-ni təşkil edir. Yer kürəsinin quru hissəsi üçün yeraltı axım layı 90 mm-dir. Yeraltı suların ərazi üzrə paylanması 2 vacib amildən asılıdır: 1.Coğrafi zonallıq; 2.Geoloji quruluş; Adətən atmosfer yağıntıları çox düşən ərazilərdə yeraltı su ehtiyatları da çox olur. Yeraltı suların formalaşmasına karst güclü təsir göstərir. ( Karst süxürları suda nisbətən asan həll yayılan ərazilərdə su asanlıqla yerin altına süzülür və yeraltı suların formalaşması üçün əlverişli 3

11 şərait yaranır. Belə rayonlarda çaylar daha bol sulu olur və buxarlanma azalır. Çay hövzələrinin su balansına suyu yaxşı keçirən vulkan tufları da güclü təsir göstərir. Məsələn; Qarabağ vulkanik yaylasında yağış və qar suları çox asanlıqla bu süxürlardan süzülür, yeraltı suları qidalandırırlar. Geoloji quruluş kiçik çayların su balansına daha güclü təsir göstərir. Böyük çayların hövzələrində geoloji quruluşu mürəkkəb olduğundan onun su dövranında rolunu qiymətləndirmək çox çətindir. Əslində torpaq örtüyü litosferin bir hissəsidir. Buna baxmayaraq torpaq sularına təbiətdə su dövranının ayrıca bir tərkib hissəsi kimi baxılır. Bu onunla izah olunur ki, torpaq suları bir çox əlamətlərə görə yeraltı sulardan fərqlənir: a)torpaq suları yeraltı sulara nisbətən bioloji proseslərlə daha sıx bağlıdır; b)torpaq suları hava şəraitindən daha çox asılıdır. Torpaq suları bitkiləri qidalandırır, buxarlanır və yeraltı suların formalaşmasında iştirak edirlər. Meşə zonasında torpaq suları yeraltı suları daha intensiv qidalandırır, çunki ağacların kök sistemi torpağı yumşaldır. Torpaq örtüyü iqlim amilləri ilə çaylar, göllər və yeraltı sular arasında əlaqə yaradır. Torpaq örtüyünün su dövranında rolu onun infiltrasiya (süzülmə) və susaxlama qabiliyyətindən asılıdır. Əgər süzülmə və susaxlama qabiliyyəti zəifdirsə, onda yağıntının əsas hissəsi səth axımı yaradır; torpağın nəmliyi az olur, buna görə də buxarlanma zəifləyir; yeraltı sular az əmələ gəlir; yağış daşqınları fasilə verdikdə çaylar quruyur, çünki yeraltı sularla qidalanma çox zəifdir. Əgər torpağın süzülmə və susaxlama qabiliyyəti güclüdürsə, onda su balansı elementləri kəskin şəkildə dəyişir: səth axımı azalır, buxarlanma güclənir, yeraltı sularla qidalanma ən böyük qiymətinə çatır. Ümumiyyətlə, çay axımının amilləri arasında iqlimdən sonra ikinci yerdə torpaq örtüyü durur. Torpaq örtüyünün rolunu qiymətləndirmək üçün eksperimental çöl tətqiqatlarının aparılmasına çox böyük ehtiyac var. Çayların təbiətdəki su dövranında iştirakı digər komponentlərə (torpaq, okean, atmosfer və s.) nisbətən daha yaxşı öyrənilmişdir. Bu heç də təsadüfi deyildir. Hələ qədim dövrlərdən insanlar çay sahillərində məskunlaşmış və çay sularından müxtəlif məqsədlər üçün başlıca içməli su mənbəyi çaylardır. Təbiətdə su dövranında çayların rolu ondan ibarətdir ki, çaylar okean səthindən buxarlanaraq materiklərin üzərinə gedən rütubəti yenidən okeana qaytarırlar. Məhz buna görə də okean səthindən buxarlanma okean səthinə düşən yağıntılardan çoxdur. Okean üçün buxarlanma ilə yağıntı arasındakı fərq çayların okeana gətirdiyi suyun miqdarına bərabərdir. Materiklərdə isə əksinə, buxarlanma yağıntının miqdarından azdır. Çayların qida mənbələrini 2 qrupa bölmək olar: səth suları və yeraltı sular. Səth suları müxtəlif mənşəli ola bilərlər: yağış, qar, buzlaq suları. Səth axımının bütün növləri çaylarda daşqına səbəb olur. Daşqınların müddəti (davamiyyəti) müxtəlif olur. Böyük çaylarda yaz gursululuq dövründə çaylar əsasən qar suları ilə qidalanır və bu dövr 3-4 ay davam edir. Dağ çaylarında da gursululuq dövrü bir neçə ay çəkir. Çünki, əvvəlcə qar hövzənin hündürlüyü az olan hissələrində əriməyə başlayır və tədricən bu proses hövzənin hündürlüyü az olan hissələrində əriməyə başlayır və tədricən bu proses hövzənin hündür 4

12 hissələrini də əhatə edir. Ekvatorial zonanın çaylarında da uzunmüddətli daşqınlar müşahidə edilir. Amazon, Konqo çayları əsasən yağış suları ilə qidalanırlar. Bu çaylarda bütün il boyu daşqınlar olur, çünki ekvatorial zonada yağıntılar ancaq yağış şəklində düşür və bütün il boyu aylar üzrə bərabər paylanır. Kiçik düzən və dağ çaylarında qısa müddətli (bir neçə saatdan bir neçə günə qədər) yağış daşqınları müşahidə olunur. Avstraliyanın krikləri (quruyan çaylar), Böyük Səhranın vadiləri üçün coşğun tağış səciyyəvidir. Bu çayların məcraları daşlı və ya qumlu olur. Burada daşqınlar il ərzində bir dəfə və ya bir neçə ildə bir dəfə müşahidə olunur. Şimali Qazaxıstanın bəzi çaylarında su ancaq qar əriyən dövrdə olur, qalan 9-11 ay isə çay quruyur. Çaylar ərazinin relyefinə də güclü təsir göstərirlər. Su hərəkət edərkən torpaqda və dağ süxurlarında olan duzların bir hissəsini həll edir, torpağın və süxurların səthini yuyur, gətirmələri nəql edir. Göllərin su dövranında iştirakı bilavasitə çaylarla bağlıdır. Çaylarla əlaqəsi olmayan göllər çox azdır. Hər bir gölə çay tökülür və ya göldən çay öz başlanğıcını götürür. Göllərin su dövranında rolu onların öz səthindən suyu buxarlandırmasıdır. Məsəslən, Xəzərin səthindən hər il 1 metrə (1000mm) yaxın su buxarlanır. Lakin Xəzərin səthindəki quru ərazilərdən buxarlanma ancaq mm-dir. Atmosfer hər il göllərdən buxarlanma nəticəsində km 3 əlavə su alır. Ümumiyyətlə, bu o qədər də böyük rəqəm deyildir. Göllərin və bataqlıqların səthindən cəmi buxarlanma bütün materiklərdən buxarlanmanın ancaq 3%-ni təşkil edir. Axarlı göllər (belə göllərdən çaylar öz başlanğıcını götürür) çay axımını il ərzində tənzimləyir, axımı aylar üzrə nisbətən bərabər bölməyə çalışırlar. Belə çaylara misal olaraq Ladoqa gölündən başlanan Neva çayını, Baykaldan başlanan Anqara çayını və Şimali Amerika materikindəki Böyük göllərdən (bura beş göl daxildir: Yuxarı göl, Miçiqan, Quron, Eri və Ontirio) başlanan Müqəddəs Lavrentiya çayını göstərmək olar. Süni göllər olan su anbarları çayların axımını göllərə nisbətən daha güclü çəkildə tənzimləyirlər. Dünyada hər birinin həcmi 100 mln. m 3 -dan çox olan 1350 su anbarı var. Bu su anbarlarının ümumi həcmi 4100 km 3 -dir. Su anbarlarının tikilməsi insanların çayların su ehtiyatından daha səmərəli istifadə atməsinə imkan yaratmışdır. Biosferin təbiətdə su dövranında iştirakı mürəkkəb və çoxcəhətlidir. Bitki və heyvan orqanizmləri əsasən sudan ibarətdirlər. Məsələn, insan orqanizminin 75% -i sudur. Insanların fizioloji tələbatını ödəmək üçün hər gün 3 litr, bir ildə isə 1 m 3 (1000 litr) su lazımdır. Dünyada bütün ev heyvanları birlikdə bir ildə 30 km 3 su içirlər. Vəhşi heyvanlar üçün bu rəqəm azdır 20 km 3 (Dünyada vəhşi heyvanları hər bir növünün təqribən məlumdur. Hər bir heyvan növünün suya olan tələbatını bilərək, istifadə olunan suyun ümumi həcmini hesablamaq mümkündür). Dünyanın su balansına daxil olan elementlərə (yağıntı, buxarlanma və çay axımı) müqayisədə bu rəqəmlər çox kiçikdir. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, heyvanların istifadə su gec-tez buxarlanır və su dövranında iştirak edir. Bitkilərdə müşahidə edilən fotosintez prosesi də suyun iştirakı ilə baş verir. Bu proses nəticəsində bitkilər karbon qazı və sudan nişasta, zülal, yağ sintez edirlər. 5

13 Bu məhsullarla isə insanlar və heyvanlar qidalanırlar. Biosferin su dövranında iştirakına misal olaraq transperasiyanı da göstərmək olar. Transperasiya dedikdə, adətən bitki örtüyünün səthindən buxarlanma başa düşülür. Bitkilərin inkişafı, məhsuldarlıq su ilə təminatdan asılıdır. Lakin transperasiya prosesi həm də bitkinin temperaturunu tənzimləmək üçün vacibdir. Əgər transperasiya olmasaydı, onda bitkilər həddən artıq qızaraq məhv olardılar. Bitkinin səthindən su buxarlanarkən onun temperaturu aşağı düşür. Müxtəlif bitkilərin transperasiyaya sərf etdikləri suyun miqdarı fərqlidir. Quraq ərazilərdə kserofit bitkilər geniş yayılıb. Belə bitkilər az su buxarlandırırlar. Transperasiyaya sərf olunan suyun miqdarı bitkinin növündən, hava şəraitindən, torpağın nəmlik dərəcəsindən asılıdır. Bitkilərin vegetasiyası dövründə (inkişaf dövrü) transperasiya cəm buxarlanmanın yarısına bərabər olur. Meşələrdə transperasiya xüsusi ilə güclüdür. Belə ki, həmişəyaşıl rütubətli meşələrdə demək olar ki, torpaqdakı rütubətin hamısı transperasiya yolu ilə buxarlanır. Bu meşələrdə bilavasitə torpaqdan buxarlanma çox zəifdir: 1.kölgəlikdir; 2.rütubət çoxdur (havada). Ümumiyyətlə, hər il transperasiyaya sərf olunan suyun miqdarı Yer kürəsinin səthindən (okean da daxil olmaqla) ümumi buxarlanmanın 7%-ni təşkil edir. İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində istifadə etdiyi sular da nəticədə təbiətdəki qlobal su dövranında iştirak edirlər. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, məsələn, Azərbaycanda Kür-Araz ovalığının suvarılan torpaqlarından buxarlanan su yenidən bu ovalığa qayıtmır. Buxarlanan su Böyük və Kiçik Qafqazın yamaclarında yağıntı verir. Deməli, bu sular Kür-Araz ovalığı üçün itki rolunu oynayır. Hətta ən ideal şəraitdə buxarlanan suyun ancaq 10-40%-i yenidən ovalığa qayıda bilər. 6

14 4. Suyun əsas fiziki və kimyəvi xassələri. Təbiətdə tam təmiz su yoxdur. Hətta yağış suyunun tərkibində müəyyən qədər qarışıqlar vardır. Təmiz kimyəvi su oksigenlə hidrogenin birləşməsidir. Onun kimyəvi tərkibi H 2 O-dur və hidrol adlanır. Məhşur fransız kimyaşısı A.A.Lavuazye (XVIII əsr) ilk dəfə müəyyən etmişdir ki, suyun 85%-ni oksigen, 15%-ni isə hidrogen təşkil edir. İki su molekulasının birləşməsi (H 2 O) 2 – dihidrol, üç molekulanın birləşməsi (H 2 O) 3 trihidrol adlanır. Buzda trihidrol molekulları daha çoxdur. Su təbiətdə üç aqreqat halında ola bilir: maye, qaz və bərk halda. Təbiətdə su maye halında daha çox yayılmaqla əsasən okeanlarda, dənizlərdə, çaylarda, göllərdə, bataqlıqlarda və yer altında olur. Su qaz halında atmosferdə, bərk halda isə (buz və qar şəklində) qütb dənizlərinin buzlarında, materik və dağ buzlaqlarında, qar örtüyündə olur. Su başqa mayelərdən fərqli olaraq, anomal (qeyri-adi) xassələrə malikdir. Bu onun molekulalarının quruluş xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. XVII əsrdə Q.Qaliley belə bir mülahizə irəli sürmüşdür ki, su donduqda sıxılmır. Bu mülahizəni R.Boyl təcrübə yolu ilə təsdiq etmişdir. Beləliklə, başqa maddələrdən fərqli olraq su donduqda sıxılmır, əksinə genişlənir. Bu zaman onun həcmi 10%-ə qədər artır. Suyun ikinci anomallığı ondan ibarətdir ki, o, maksimal sıxlığa temperatur C dərəcədə malik olur. Suyun sıxlığı temperatur 0 0 -dən 4 0 C-yə qalxdıqda əvvəlcə artır, sonra isə temperatur artdıqca sıxlıq azalmağa başlayır. Bu hadisəni ilk dəfə J.Delyuk XVIII əsrdə müəyyən etmişdir. Təbiətdə suyun bu anomal xassələrinin böyük əhəmiyyəti vardır. Əgər adi maddələr kimi temperatur azaldıqca suyun sıxlığı artsaydı, onda buz çayın və ya gölün dibinə enər, bu su obyektləri tamamilə donardı. Bu isə çaylarda və sututarlarda olan canlı orqanizmlərin məhv olması ilə nəticələnərdi. S ı x l ı q. Suyun və ya buz kütləsinin (kq) öz həcmlərinə (V) olan nisbətinə sıxlıq (ρ) deyilir. Suyun sıxlığı 4 0 C də maksimum olur 1000kq/m 3. Qarın sıxlığı eyni həcmdə götürülmüş qarın çəkisinin suyun çəkisinə olan nisbətinə deyilir. ρ = q G W Təzə yağmış qarın sıxlığı 100 kq/m 3 olur. Qar qaldıqca onun sıxlığı artır və kq/m 3 a çatır. Qarda olan su layını təyin etmək üçün onun sıxlığını (ρ q ) qarın qalınlığına (h q ) vurmaq lazımdır. h s = ρ h q q Qar örtüyünün su saxlamaq qabiliyyəti, məsaməliliyi və istilikkeçirmə qabiliyyəti onun sıxlığı ilə əlaqədardır. Suyun, qarın və buzun fiziki xassələrindən biri də suyun buxarlanmasının, qar və buzun əriməsinin gizli istiliyidir. Suyun buxarlanmasının gizli istiliyi bir qram suyun normal atmosfer təzyiqində temperaturunu dəyişmədən buxar halına keçməsi üçün lazım olan istiliyin miqdarıdır. 0 0 C- də suyun buxarlanmasının gizli istiliyi kal /q, 1

15 100 0 C-də kal /q-dır. Buzun və qarın əriməsinin gizli istiliyi, yəni bir qram buz və qarın maye hala keçdikdə udduğu istiliyin miqdarı müxtəlif temperaturlar üçün hesablanmışdır. Misal üçün, 0 0 C-də təmiz buzun əriməsinin gizli istiliyi 79.4 kal /q bərabərdir. Suyu bir dərəcə qızdırmaq üçün lazım olan istilik miqdarına suyun istilik tutumu və ya xüsusi istilik tutumu deyilir. 0 0 C-də suyun istilik tutumu kal /q dərəcədir. Suyun istilik tutumu temperaturdan asılı olaraq dəyişir. Temperatur 1 0 C dəyişdikdə bir sm qalınlığında su layının 1 sm 2 sahəsindən 1 saniyədə keçən istilik axınına istilik keçirmə əmsalı deyilir: dt Q = λ dy burada, Q- 1sm 2 dt sahədən 1saniyədə keçən istilik axını (kal); – şaquli temperatur dy qradiyenti; λ -istilik keçirmə əmsalıdır (0 0 C-də λ = kal /(sm 2 san dərəcə). Qarın istilik keçirmə əmsalı onun sıxlığından asılıdır: 2 λ q = ρ q (1.4) Burada, ρ q – qarın sıxlığıdır. Ö z l ü l ü k. Suyun hissəciklərinin nisbi hərəkətinə (sürüşməsinə) müqavimət göstərmə xassəsinə suyun özlülüyü deyilir. Suyun özlülük xassəsi ancaq hərəkət zamanı meydana çıxır. Tutaq ki, çay axınının bir hissəsini ayrı-ayrı qatlara ayırmışıq. İndi ixtiyari qatın nisbi hərəkətinə baxaq. Tutaq ki, birinci qatın sürəti U 1, ikinci qatın sürəti isə U 2 dir və qatların çayın dibindən olan məsafəsi Y 1 və Y 2 dir. Onda iki qatın sürətlər fərqi du=u 1 -U 2, aralarındakı məsafə isə dy=y 1 -Y 2 olacaqdır və onların du nisbəti sürət qradiyenti, yəni sürətin Y oxu boyu dəyişməsidir. dy İlk dəfə İsaak Nyuton göstərmişdir ki, sürtünmə qüvvəsindən yaranan toxunma gərginliyi sürət qradiyenti ilə düz mütənasibdir: du τ = ±μ, dy burada, τ -toxunma gərginliyi və ya sürtünmə gərginliyi, kq / m 2 ; μ -mütənasiblik əmsalıdır və onu dinamiki özlülük əmsalı adlandırırlar. Toxunma gərginliyi τ həmişə müsbət ədəd olmalıdır, mənfi və ya müsbət du işarəsi isə – dən asılı olaraq götürülməlidir. Dinamiki özlülük əmsalının μ ölçü dy N san kq san vahidi və ya – dır. Dinamiki özlülük əmsalı puazla da göstərilir. 2 2 m m Dinamiki özlülük əmsalı suyun temperaturundan asılıdır və temperatur artdıqca azalır. Əksər hallarda aşağıdakı nisbətdən istifadə edilir: μ μ = ν ρ və ya ν = (1.6) ρ 2

16 burada, ρ-suyun sıxılığı, μ-dinamiki özlülük əmsalı, ν-kinematik özlülük əmsalıdır, sm 2. Kinematik özlülük əmsalı həm də stoksla (st) ifadə olunur: san 2 2 sm 4 m 1st = 1 = 10 san san Sürət epyurası Kinematik özlülük əmsalı da suyun temperaturundan asılı olaraq dəyişir: temperatur azaldıqca kinematik özlülük əmsalı artır. Göstərilən əmsalların müxtəlif temperaturlara uyğun qiymətləri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. Cədvəl 4.1 Suyun sıxlığı və özlülük əmsalları. t, 0 C ρ, μ, kq/m N san 2 m ν, m 2 /san Kapilyarlıq. Suyun sərbəst səthində, yəni suyun hava ilə sərhəddində molekulların cazibə qüvvəsi təsirindən səthi gərilmə baş verir. Səthi gərilmə suyun fiziki xassəsi olub, onun temperaturundan asılı olan səthi gərilmə əmsalı σ ilə səciyyələndirilir. Bu əmsal temperatur artdıqca azalır. Suyun səthi gərilməsi çox böyük olur. Məsələn, 20 0 C-də σ= n/m= kq/m Suyun kiçik diametrli borularda və qruntda səthi gərilmə qüvvəsinin təsiri altında qalxması və enməsi kapilyarlıq adlanır. Qruntlarda suyun süzülmə 3

17 prosesini öyrəndikdə, kapilyar qalxma hündürlüyü müəyyən edilir. Kapilyar qalxmanın hündürlüyü aşağıdakı ifadəyə görə təyin edilir: 2k h = r γ burada, r-kapilyar borunun radiusu; γ -suyun xüsusi çəkisi; k-kapilyarlıq sabitidir. Suyun qardan torpağa keçmə prosesinə suvermə deyilir. Qarın suvermə qabiliyyəti bu prosesin şiddətliyi ilə səciyyələnir. Vahid zamanda qarın verdiyi suyun miqdarına suvermə şiddətliyi deyilir (mm/dəq). Götürülmüş su nümunələri bir sıra fiziki-kimyəvi xassələri çöl şəraitində müəyyən edilmir. Əsaslı kimyəvi analiz üçün isə nümunə laboratoriyaya göndərilir. Çöl şəraitində su nümunəsinin tez dəyişə bilən fiziki-kimyəvi xassələri təyin edilir. Bunlara aşağıdakılar daxildir: suyun temperaturu, suyun rəngi, şəffaflığı, dadı və iyi, hidrogen ionlarının (ph) miqdarı; suda olan karbon (CO 2 ) qazı; həll olmuş oksigenin (O 2 ) miqdarı və s. Əsaslı kimyəvi analiz üçün 2.5 l həcmində nümunə götürülür. Nümunəni bakterioloji prosesin təsirindən qorumaq üçün, butulkaların hər birinə 2 ml xlorofil və 0.5 l butulkaya isə 1 ml 25%-li sulfat turşusu məhlulu əlavə edilir. Butulkalar propka ilə bağlanır və nümunə götürülən yerin təsviri, suyun çöl şəraitində təyin edilmiş fiziki-kimyəvi xassələri xüsusi kağızda qeyd edilərək butulkanın ağız hissəsinə bağlanır. Su mənbələrindəki suların tərkibindəki maddələrin miqdarı və keyfiyyətinin öyrənilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu öyrənilən məlumatlar əsasında su mənbələrindəkisudan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə etməyin mümkün olub-olmaması müəyyən olunur və keyfiyyətsiz suları yararlı hala salmaq üçün tədbirlər hazırlanır. Çay sularının tərkibinin dəyişməsi çay hövzəsinin illik şəraiti, birki örtüyü, çayın qidalanması xüsusiyyəti, torpaq və qruntun litoloji tərkibi,sənaye obyektlərinin və yaşayış məntəqələrindən daxil olan tullantı suları da xeyli təsir göstərir. 4

18 5. Hidroloji rejim və axımın ölçü vahidləri. Su obyektlərinin rejimi və ya hidroloji rejimi dedikdə, onların vəziyyətinin zamana görə dəyişmələrinin səciyyəvi xüsusiyyətlərinin toplusu başa düşülür. Hidroloji rejim aşağıdakı ünsürlərin, çoxillik, mövsümi, sutkalıq tərəddüdlərində təzahür edir: suyun səviyyəsinin(səviyyələr rejimi); sululuğun (axım rejimi); buz hadisələrinin (buz rejimi); suyun temperaturunun (temperatur rejimi); axının nəql etdiyi gətirmələrin miqdarının və tərkibinin (gətirmələr rejimi); həll olmuş maddələrin tərkibinin və konsentrasiyasının (hidrokimyəvi rejimi); çay məcrasının dəyişməsinin (məcra prosesinin rejimi); Dalğalanma rejimi, axının sürətlər rejimi və s. kimi terminlər də işlədilir. Səviyyənin və sululuğun zamana görə tərəddüdləri birlikdə su rejimi adlanır. Buz hadisələri müşahidə olunan su obyektlərinin vəziyyətindəki dəyişikliklərin toplusuna qış rejimi deyilir. Hidroloji rejimə təsir göstərən hidrotexniki qurğuların olub-olmamasından asılı olaraq, tənzimlənmiş və təbii rejim anlayışlarından istifadə edilir. Su obyektlərinin növünə görə çayların rejimi, göllərin rejimi, bataqlıqların rejimi, yeraltı suların rejimi terminləri işlənir. Hidroloji rejim elementləri dedikdə hadisə və proseslər (məsələn, səviyyənin, sululuğun, suyun temperaturunun və s. tərəddüdləri) nəzərdə tutulur ki, onların məcmusu su obyektlərinin hidroloji rejimini səciyyələndirir. Hidroloji rejimin xarakteristkaları arasında çay axımı daha böyük praktiki əhəmiyyətə malikdir. Ərazinin su ilə təmin olunma səviyyəsi, hidroenerji ehtiyatları və s. oradakı çayların axımının kəmiyyəti ilə müəyyən olunur. Axımın ölçü vahidləri. Çay axımının əsas ölçü vahidləri aşağıdakılardır: 1. Axım həcmi çayın və ya su axarlarının en kəsiklərindən müəyyən müddət ərzində (saniyədə, saatda, sutkada, bir fəsildə, ildə və ya bir çox illərdə) keçən su və ya gətirmələrin miqdarıdır. Suyun axım miqdarı (W) m 3 və ya km 3 -lə ölçülür. Gətirmələr axımı tonla (t) ifadə olunur. Saniyəlik axım sərf adlanır. Deməli, vahid zamanada çayın canlı en kəsiyindən keçən suyun miqdarına (həcminə) su sərfi deyilir və Q ilə işarə olunur. Vahid zamanda çayın canlı en kəsiyindən keçən gətirmələrin miqdarı (çəkisi) gətirmələr sərfi adlanır və R r ilə işarə olunur. Su sərfinin ölçü vahidi m 3 /s, gətirmələr sərfinin ki, isə kq/s-dir. Gətirmələrin və suda həll olmuş maddələrin birlikdə axım miqdarı sülb axımı, saniyəlik axımı isə sülb sərfi adlanır və kq/s ilə ifadə olunur. Axımı həcmini (W) təyin etmək üçün su sərfini (Q) zamana (T) vurmaq lazımdır: W = Q T 1

19 burada, T – zamandır və T=k t ( k-günlərin sayı, t-bir sutkadakı saniyələrdir san). Çaylarda və ya su axarlarında su sərfi zamandan asılı olaraq dəyişir. Odur ki, axımı səciyyələndirmək üçün orta sutkalıq, aylıq, illik və çoxillik sərf anlayışlarından istifadə edilir. Orta sutkalıq sərf (Q) sutka ərzində təyin edilmiş sərflərin orta ədədi qiymətidir. Orta aylıq (Q ay ) sərfi isə belə hesablamaq olar: Q m i= ay = 1 m Q i burada, m-günlərin sayıdır. Simvollar üzərindəki xətt zamana görə orta qiymətləri göstərir. Orta illik və çoxillik sərflər müvafiq olaraq aşağıdakı ifadələrlə təyin edilir: və Q 12 Q ay = 1 = i il n 12 Q i il i= Q = 1 ” n burada, n-illərin sayıdır. 2. Axım modulu-vahid zamanda sutoplayıcının (F) vahid sahəsindən axıb 1 gələn suyun miqdarına deyilir. Axım modulunun ölçü vahidi -dir. Axım 2 san km modulunun ifadəsi belədir: Q M = ; [m 3 /s km 2 ] F və ya 3 Q 10 M = ; [1/s km 2 ] F burada, Q-su sərfi, m 3 /s; F-sutoplayıcı sahəsi, km 2 -lə. 3. Axım layı müəyyən zaman ərzində sutoplayıcı sahədən toplanıb axan suyun sahədə müntəzəm yayılmasından əmələ gələn su layıdır.(mm). Axım layını tapmaq üçün axım miqdarını sutoplayıcının sahəsinə bölmək lazımdır. W Y = F 3 10 burada, W-axım həcmi, m 3 -la, F-sutoplayıcı sahəsi, km 2 -lə. İllik axım layı isə belə təyin edilir: 6 Q il Y = = 31.5M F Əgər illik axım layı məlumdursa, onda axım modulunu və illik axım həcmini təyin etmək olar: 1 M= Y;, 2 san km və 2

20 W=F Y 10 3 ; m 3 4. Axım norması. Axımın orta çoxillik qiyməti axım norması adlanır: Wi il i= W = 1 ” n burada, W i ” il -orta illik axım, n- illərin sayıdır. Axım normasını müxtəlif kəmiyyətlərlə də (su sərfi, axım modulu, axım layı və s.) ifadə etmək olar: n n Qi M i Yi i= Q = 1 i= ; M = 1 i= ; Y = 1 n n n burada, Q, M, Y -müvafiq olaraq orta çoxillik sərf, axım modulu, və axım layı axım norması kimi qəbul olunur. 5. Modul əmsalı. İllik, fəsillik, sutkalıq və s. axımın onların orta çoxillik qiymətinə olan nisbətinə deyilir: W K = i ; Qi Y W KQ = ; K W Q = i Y Y 6. Axım əmsalı. Axım layının (həcminin) sutoplayıcı sahədə düşən və bu axımın əmələ gəlməsinə səbəb olan yağıntı layına (həcminə) olan nisbətinə deyilir. X Wax η = ; η = Y Wyag burada, X-yağıntı layı, mm-lə, W ax -axım həcmi, m 3 -la, W yağ -yağıntıların həcmi, m 3 -la. Axım əmsalı su rejiminin öyrənilməsində istifadə olunan kəmiyyətdir və hövzəyə düşən yağıntının hansı hissəsinin çaya axmasını səciyyələndirir. Məlumdur ki, yağıntının bir hissəsi buxarlanmaya, bir hissəsi isə yeraltı suların ehtiyatını artırmağa və s. sərf olunur. Odur ki, axım əmsalı vahiddən kiçik olmalıdır (η<1), çünki Y

21 6. Çay və çay sistemləri. Çay, hövzəsindəki yağıntılardan əmələ gələn səth və yeraltı axımla qidalanan, özü yaratdığı məcrada axan, gözə çarpan ölçülü su axınıdır. Rejimin formalaşma şəraitinə görə onlar dağ, düzənlik, göl, bataqlıq və karst; ölçülərinə görə isə böyük, orta və kiçik çaylara bölünürlər. Bilavasitə dənizə və gölə tökülən çay əsas çay adlanır. Əsas çaya tökülən çay birinci dərəcəli qol, ona tökülən çay ikinci dərəcəli qol, üçüncü dərəcəli qol və s. adlanır. Əsas çay və ona tökülən qollara birlikdə çay sistemi deyilir. Hortona görə heç bir qolu olmayan çay birinci dərəcəli, onun töküldüyü-ikinci dərəcəli çay və s. adlanır. Həmin təsnifatda əsas çay ən böyük dərəcəyə malik olur. N.A.Rjanitsinin verdiyi təsnifata görə çayın qollarının dərəcəsi ilə sululuğu və morfometrik göstəriciləri arasında əlaqə vardır.(şəkil 3.2). Çay şəbəkəsi onu əmələ gətirən çayların uzunluqları və şaxələnməsi ilə səciyyələnir. Çayın uzunluğu xəritədə kurvimetr və ya pərgarla ölçülür. Ərazinin vahid sahəsinə düşən çayların ümumi uzunluğuna çay şəbəkəsinin sıxlığı deyilir və aşağıdakı düsturla təyin edilir: n Li i= km D = 1, 2 F km burada, L i -əsas çayın və onun qollarının uzunluqları, km; F-sutoplayıcının (ərazinin) sahəsidir, km 2. 1

22 Çay şəbəkəsinin sıxlığı iqlim şəraitindən, relyefdən, geoloji quruluşdan və torpaq örtüyündən asılıdır. Çay şəbəkəsinin sıxlığı Şərqi Avropa düzənliyində şimaldan-cənuba getdikcə azalır. Düzənliklərdən dağlıq hissəyə doğru çay şəbəkəsinin sıxlığı artır. Misal üçün, Ön Qafqaza yaxın çay şəbəkəsinin sıxlığı D=0.05km/km 2, Baş Qafqaz silsiləsinin şimal yamacında isə D=1.49km/km 2 -ə çatır. Çox vaxt çay şəbəkəsinin sıxlığını təyin etmək üçün ərazi bərabər sahəli kvadratlara bölünür, hər bir kvadrat daxilindəki çayların uzunluğu ölçülür və kvadratın sahəsinə bölünür. Alınmış nəticələrə əsasən bərabər şəbəkə sıxlığı olan nöqtələri birləşdirilərək izodenslər qurulur. Tərtib edilmiş izodenslərə görə ərazinin çay şəbəkəsinin sıxlığını daha mükəmməl təhlil etmək olar. Çayın əyrintilik əmsalı müəyyən hissədə çayın uzunluğunun həmin hissənin başlanğıcı ilə qurtaracağını birləşdirən düz xəttin uzunluğuna olan nisbətinə deyilir. K ə = l L Çay sistemi əsasən çayın uzunluğu, çay şəbəkəsinin sıxlığı, çayın əyriliyi və onun şaxələnmə dərəcəsi ilə səciyyələnir. Geniş subasarlarda çayın məcrası şaxalənərək ayrı-ayrı axarlar əmələ gətirir. Çayın şaxələnmə dərəcəsini müəyyən etmək üçün çay hissələrindəki ayrıayrı axarların və çay məcralarının uzunluğunu taparaq onları cəmləmək və əsas çay məcrasının uzunluğuna bölmək lazımdır. Deməli, çayın şaxələnmə əmsalı aşağıdakı düstur vasitəsilə tapılır: l1 + l2 + l3 + + ln + L K ş = l l 1 l 2 -axarların uzunluğu; L-əsas çayın məcrasının uzunluğu. Hidrotexniki və meleorativ qurğuların layihələndirilməsi məqsədləri üçün çayın əyrintilik-k ə və şaxələnmə-k ş göstəricilərindən geniş istifadə olunur. 2

23 Əgər çay yatağının keçdiyi ərazi yumşaq süxurlardan təşkil olunursa, əyrintilik çox olur. Düzənlik çaylarının əyrintilik əmsalı daha böyükdür. Ümumiyyətlə, əyrintilik əmsalı həmişə vahiddən böyük olur. 3

24 7. Çay hövzəsi və morfometrik göstəriciləri. Çay sistemini və ya çayı su ilə qidalandıran torpaq-qrunt layı daxil olmaqla yer səthinin bir hissəsi çay sisteminin və ya çayın hövzəsi adlanır. Hövzə səth və yeraltı sutoplayıcılarından ibarətdir. İki qonşu hövzə arasında sərhəd əmələ gətirən xəttə suayırıcı deyilir. Yeraltı sutoplayıcının sərhəddini təyin etmək çox çətindir. Səth və yeraltı sutoplayıcılar arasında fərq çox az olduğundan çox zaman səth sutoplayıcısı hövzə adlandırılır. Çay hövzəsinin əsas həndəsi göstəriciləri onun sahəsi, maksimal eni, orta eni, suayırıcı xəttin uzunluğu, hövzəsinin simmetrlik dərəcəsi, forması və s. hövzənin fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərinə onun coğrafi vəziyyəti, iqlim şəraiti, relyefi, bitki örtüyü, geoloji-torpaq quruluşu, çay şəbəkəsinin sıxlığı, göllüyü və bataqlığı aiddir. Hövzənin sahəsini təyin etmək üçün 1:50000; 1:10000 və s. miqyaslı xəritələrdə suayırıcı xətt çəkilir, sonra isə sahə planimetrlə, poletka ilə ölçülür. Hövzənin sahəsi onun ən əsas göstəricisidir və o, km 2 -lə ifadə edilir. Sahə nə qədər böyük olarsa çayın sululuğu da bir o qədər çox olar. Axımın formalaşmasına sahənin mühüm təsiri vardır. Planimetrlə çay şəbəkəsini təşkil edən bütün qolların da hövzələrinin sahəsini ayrı-ayrılıqda ölçmək olar. Bu zaman əsas çayın sol və sağ sahilindəki hövzələrin sahələri ayrı-ayrılıqda ölçülür. Çay hövzəsinin sahəsi mənbədən mənsəbə doğru axın boyu artır. Hövzə sahəsinin dəyişməsini əyani olaraq göstərmək üçün artım qrafiki tutulur. Bu qrafiki qurmaq üçün ordinat oxunu iki hissəyə bölürlər. Absis oxundan yuxarıda sol sahil qollarının hövzə sahələri üçün artım qrafiki qurulur. Sonra hər iki qrafiki həndəsi toplamaqla çay şəbəkəsi sahəsinin artım qrafiki tətbiq edilir. Hidroloji hesablamalar apardıqda hövzənin sahəsini hidrotexniki qurğu tikilən yerədək və ya hidrometriki məntəqənin yerləşdiyi en kəsiyinədək müəyyən etmək lazımdır. Bu en kəsiyini hidrologiyada qapayıcı mövqe adladırırlar. Hövzənin forması qapayıcı, mövqeyə suyun eyni zamanda gəlib çatmaq vaxtına təsir göstərir. Hövzənin forması müxtəlif olur. Adətən, hövzənin orta hissəsi geniş olur, mənbə və mənsəbə doğru eni azalır. Bəzi hövzələrin eni mənbədən mənsəbə doğru getdikcə çox az dəyişir. Elə hövzələr vardır ki, onların eni çayın yuxarı və ya aşağı axın hissəsində genişlənir, bəzən isə onların eni orta hissədə azlır. Hövzənin forması asimmetriya və suayırıcı xəttin inkişaf əmsalları ilə də səciyyələnir. Suayırıcı xəttin inkişaf əmsalı, hövzənin suayırıcı xəttinin uzunluğunun, sahəsi həmin hövzənin sahəsinə bərabər olan çevrənin uzunluğuna olan nisbətinə bərabərdir: m = S S 1 Burada, S-suayırıcı xəttin uzunluğu, S 1 -çevrənin dairəsinin uzunluğu, (çevrənin sahəsi F=πr 2 ). Çevrənin radiusu və uzunluğu, müvafiq olaraq aşağıdakı düsturlarla hesablanır: 1

25 F F r =, S1 = 2πr = 2π = 2 πf π π Deməli, suayrıcı xəttin inkişaf əmsalı aşağıdakı ifadə ilə hesablana bilər: S S m = = πf F Hövzənin asimmetriya əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır: α = Burada, F sol və F sağ müvafiq olaraq hövzənin sol və sağ hissələrinin sahəsidir. Qolları ancaq bir tərəfdə yerləşən çay hövzələrinə birtərəfli inkişaf etmiş hövzə deyilir. Kuban çayının hövzəsi belə hövzələrə aiddir. Bu çayın bütün qolları əsas çaya sol tərəfdən tökülür. Hövzənin orta eni bu düsturla təyin edilir: F F sol sol F + F F B = L Burada, B-hövzənin orta eni (km), F-hövzənin sahəsi (km 2 ), L-çayın uzunluğu (km). Hövzənin maksimal eni B max əsas çayın istiqamətini perpendikulyar kəsən eninə xətlərin ən böyüyünə bərabər götürülür. Çayın uzunluğu ilə hövzənin sahəsi arasında aşağıdakı əlaqələr mövcuddur: L = 1. 8 F, F < 100km L = 1.4F, F >100km 2 Hövzənin fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərindən ən əsası onun iqlim şəraitidir. İqlimin əsas göstəriciləri yağıntı və buxarlanmadır. Bunlarla yanaşı, suyun hövzədən çaya axmasını ətraflı öyrənmək üçün havanın torpağın temperaturunu və rütubət çatışmamazlığını, qar örtüyünün paylanmasını və əriməsini, külək rejimini təyin etmək lazımdır. Hövzənin coğrafi vəziyyəti onun xarakterik nöqtələrinin coğrafi koordinatlarına və nəzərə çarpan məşhur yerlərə görə təyin edilir. Bitki örtüyü əsasən hövzədə olan meşə, çəmənlik və s. ilə həmçinin onların sutoplayıcıda paylanması ilə səciyyələnir. Hövzənin torpaq-qrunt təbəqəsinin xassələri, yağıntıların hopmaya sərf olunan hissəsini müəyyənləşdirmək üçün öyrənilir. Hövzənin göllüyü və bataqlığı təfsilatı xəritələrə görə təyin edilir: F g F δ = 100% və δ = b 100% F F g Burada, δ g və δ b -göllük və bataqlıq əmsalları, F g və F b -müvafiq olaraq hövzədəki göllərin və bataqlıqların sahəsi (km 2 ), F-hövzənin sahəsi. Hövzənin relyefinin əsas göstəriciləri onun orta yüksəkliyi və meyilliyidir. Relyef yağıntının hövzədə paylanmasına və səth axımı rejiminə təsir göstərir. Ona görə də o, dağlıq ərazilərdə çayların sululuğunun və rejiminin əsas inteqral göstəricisidir. Hövzənin orta yüksəkliyi horizontallarla təsvir edilmiş xəritələrə görə təyin edilir. Bundan ötrü horizontallar arası sahələr ölçülür və orta yüksəklik aşağıdakı düsturla hesablanır: b sag sag 2

26 f i H i f1 H1 + f 2H f nh n i= 1 H or = = F F Burada, f 1, f 2. f n -horizontallararasındakı sahə (m 2 ), H 1, H 2. H n -iki qonşu horizontallar arasındakı kəsmə yüksəklik (m), F-hövzənin sahəsidir (m 2 ). Hövzənin sahəsinin hündürlüklər üzrə paylanmasını göstərmək üçün hipsoqrafiya əyrisi tətib edilir. Relyefin ən mühüm həndəsi göstəricisi hövzə sahəsinin orta meyilliyidir. Hövzə səthinin orta meyilliyini təyin etmək üçün horizontallarla çəkilmiş xəritədən istifadə edirlər. Həmin xəritədə horizontalların sutoplayıcısı daxilində uzunluqları ölçülür (l 0, l 1, l 2. l n-1, l n ) və iki qonşu horizontalın yüksəklik fərqi tapılır. Orta meyillik aşağıdakı düsturla hesablanır: h( 0.5l 0 + l1 + l2 + + ln l n J or = F Burada, h-kəsmə yüksəklik (km), l 0, l 1 -horizontalların sutopayıcı daxilində uzunluqlar (km), F-hövzənin sahəsi (km 2 ). Hövzə səthinin meyilliyini təqribi olaraq aşağıdakı düsturla təyin etmək olar: H max H min J or = F Burada, H max -hövzənin ən hündür nöqtəsinin yüksəkliyi, H min -hövzənin ən alçaq nöqtəsinin yüksəkliyi, F-sutoplayıcının sahəsi. n 3

27 8. Çayların mənbəyi və mənsəb hissəsi. Çayın başlanğıcı onun mənbəyi adlanır. Çayların mənbələri müxtəlif olur. Onlar başlanğıcını buzlaqlardan, göllərdən, bataqlıqlardan, bulaqlardan götürürlər. Bəzən böyük çayların başlanğıcı müxtəlif adı olan çayların birləşdiyi yer qəbul edillir. Belə olduqda çayın hidroqrafik uzunluğu anlayışından istifadə edilir. Belə uzunluq ən uzaq mənbədən hesablanır. Ob çayı Biya və Katun çaylarının birləşməsindən əmələ gəlir. Şimali Dvina çayının başlandığı Vıçeqda ilə Kiçik Şimali Dvina çaylarının birləşdiyi yerdən götürülür. Onlar öz növbəsində Suxona və Yuqa çaylarının birləşməsindən əmələ gəlir. Şimali Dvina çayının uzunluğu 333 km, hidroqrafik uzunluğu isə 1302 km dir (Suxona çayı ilə birlikdə). Çayların çoxunun başlanğıcını dəqiq müəyyənləşdirmək çətinlik törədir. Volqa çayının mənbəyi Tver vilayətinin Volqino Verxovye kəndi yanındakı torf bataqlığı içərisindəki quyu qəbul edilir, ancaq daimi axın həmin bataqlıqdan mqəyyən qədər aşağıda başlanır. Çayın dənizə, gölə, su anbarına və başqa çaya töküldüyü yer onun mənsəbi adlanır. Mənsəb mənbəyə görə daha dəqiq və asan təyin edilir. Bəzi hallarda şiddətli buxarlanma və ya suyun torpaq-süxur qatına tam hopması nəticəsində çay dənizə, gölə və başqa çaya çatmır. Belə çayların sonu kor (mənsəb) qurtaracaq adlanır. Əsas mənsəb növləri estuari və deltadır. Deltanın əmələ gəlməsinin əsas amilləri bunlardır: çayların asılı gətirmələri axımı, dəniz sahilində dalğalanma və dəniz axınları, çaya tökülən yerdə dənizin dərinliyi, çaya tökülən yerdə tektonik qalxma və çökmə, bir də insanın təsərrüfat fəaliyyəti. Deltanın yaranma prosesi 1

28 çayın dənizə və ya gölə tökülən mənsəbinə gətirdiyi gətirmələrin çökməsindən başlayır. Delta əmələgətirən çöküntülər laylı xarakter daşıyır və gildən, lildən və qumdan ibarət olur. Vəziyyətinə görə deltalar ayrılırlar: dolmuş, irəliləmiş, pərvari, dindikvari, mürəkkəb, buxta. Dolmuş deltalar kötfəz və buxtanın dərinliyində yaranır. Bu halda delta tez artır dənizin təsirindən qorunmuş körfəz və buxtanı gətirmələr doldurub dəniz sahilinə çıxır. Belə delta Don çayına məxsusdur. Bu deltalar Azov dənizinin quruya daxil olan körfəzlərində əmələ gəlir. Irəliləmə deltaları qabarıqlığı dənizə yönəlmiş açıq sahilində əmələ gəlir (Volqa, Ural). Pərvari deltalar dənizə uzun və ensiz qolla tökülən külli miqdarda gətirmələri olan çayların mənsəbində əmələ gəlir (Kür). Dimdikvari delta formasına görə quş dimdiyinə oxşayır (Sulak). İki delta birləşdikdə mürəkkəb delta yaranır. Buxta deltaları çayların Laquna (dənizdən ayrılmış xırda göl) töküldüyü zaman yaranır (Kamçatka çayı). Deltanın vəziyyəti sabit qalmır, çayın sululuğundan, çay gətirmələrinin miqdarından, dəniz qabarmaları və axınlarından asılı olaraq dəyişir. Delta çöküntüləri çox münbitdir. Delta balıqçılıq üçün də əhəmiyyətlidir. Lakin gəmiçilik şəraitini pisləşdirir. Estuari dənizə və okeana tökülən qıfvari, Enli və dərin çay mənsəbidir. Estuari o zaman yaranır ki, çayın gətirmələri dənizin qabarma suları və ya dəniz axını ilə dənizə aparılır. Çayların mənsəb hissələrinin çoxunda mənsəb barları olur. Onlar çay və dəniz tərəfindən gətirilən gətirmələr hesabına yaranır. Barlar adaaltı val olub çay mənsəbini dənizdən ayırır ki, dayaz dənizyanı sahil əmələ gətirir. Bar gəmiçilik şəraitini pisləşdirir(peçorada). Əgər çay birbaşa dənizə yox, özünün gətirmələri ilə yaranmış körfəzə tökülürsə, belə mənsəb liman adlanır. Liman estuarinin bir növüdür. Limanlar çox yüksək olmayan, lakin dik sahilə malikdirlər. Dnepr və Cənubi Buq çayları Qara dənizə yerdə məşhur Dnepr-Buq limanı yaranmışdır. Kuban çayının töküldüyü yer də limandır. Əgər çayların gətirmələri azdırsa, dənizə tökülən yerdə gətirmələrin çükməsinə şərait yoxdursa, dərinlik və sürət çoxdursa, onda qıfvari genişlənən mənsəb yaranır ki, buna da estuari deyilir. Məsələn, Amazon, Ob, Elba çaylarının mənsəbləri estuari şəklindədir. Limanlar estuarinin bir növüdür. Çaylar dənizə, gölə töküldükdə bir çox qollara ayrılaraq, öz gətirmələrindən adalar yaradır. Belə çay mənsəbinin formaca yunan hərfi deltaya oxşadığı üçün həmin mənsəblərə delta deyilir. Məsələn, Volqa, Qanq, Kür çaylarının mənsəbləri delta şəklindədir. Delta və estuaridən başqa kor sonluq Sarış çay. Karst rayonlarında bəzi çayların mənsəbi olmur. Çünki tamamilə çaylar sistemi ilə yerə girir və yeraltı axıma çevrilir. Çayların mənsəb hissələri çayların aşağı axımının bir zonasıdır ki, oranın özünəməxsus hidroloji rejimi var və bu rejim həm çay, həm də dəniz rejimindən fərqlənir. Çayın mənsəb hissəsi 3 yerə ayrılır: 1) mənsəb yanı hissə, 2) mənsəb hissə və 3) mənsəb yanı dəniz sahili. I çayın mənsəb yanı sahəsində çay rejimidir. Onun yuxarı sərhəddi çayın aşağı axınıdır ki, ora qovma və qabarma hadisələri daxil olmur. Aşağı sərhəddi isə əsas qollara ayrılan hissədir. II çayın mənsəb hissəsi, o 2

29 mənsəb yanı sahədən aşağı sərhəddindən deltanın dəniz kənarı ilə və ya estuarinin adalar yaranan hissəsidir. Dəniz kənarı şərti xətdir. III mənsəb yanı dəniz sahili mənsəb hissəsinin aşağı sərhədindən (dəniz kənarından), çay suyunun dəniz rejiminə təsiri cüzi olan və duzluluq ciddi artan zonasıdır. 3

30 9. Çay dərəsi və çay məcrası. Mənsəbə doğru uzanan, yatağı meyillik və əyriliyə malik olan nisbətən ensiz və uzunsov dərinləşmiş relyef formasına dərə deyilir. Dərələr heç bir vaxt birbirini kəsib keçə bilməz, onlar ancaq birləşərək vahid çay dərəsi sistemi əmələ gətirirlər. Mənşyinə görə dərələei tektonik, erozion, vulkanik və buzlaq dərələrinə ayrılır. İllər keçdikcə su axınının təsiri altında dərələr öz formasını dəyişir.dərənin əsas ünsürləri aşağıdakılardır: 1.Yamacları – çaya tərəf meylliyi olan qurunun hündür sahəsi; 2.Qaşı – ətraf ərazi ilə yamacı birləşdirən xətt; 3.Dibi – ən aşağı hissə; 4.Məcrası (yatağı) – ən aşağı su səviyyəsində belə çay axınının tutduğu yer; 5.Terraslar dərənin dibi üzərində müxtəlif hündürlükdə yerləşən nisbətən üfüqi sahələr. 6.Subasar gursululuq və daşqın dövründə dərənin su ilə örtülmüş ən aşağı terrasıdır. 7.Yamacların dabanı dərənin dibi ilə yamaclarının birləşdiyi xətt. Su axan dərələrə çay dərələri deyilir. Dərələr formalarına görə aşağıdakı tiplərə bölünürlər: yarıq şəkilli dərələr; kanyonvari dərələr; trapesiyavari dərələr; V-vari dərələr; təknəvari dərələr və s. Çay dərələrinin dərinliyi böyük diapazonda dəyişir: düzənliklərdə bir neçə metrdən m-ə, dağlıq sahələrdə isə 2-4 km-ə qədər. Dərənin eni çayın yuxarı hissəsindən aşağıya getdikcə artır. Qeyd etmək lazımdır ki, onun yamaclarının dikliyi ilə dərinliyi arasında heç bir əlaqə yoxdur. Dərə dibinin su axan hissəsi çay məcrası adlanır və çayın su rejimi dəyişdiyi üçün onun ölçüsü də dəyişir. Dərənin məsəbə doğru ən dərin nöqtələrini birləşdirən xəttə talveq deyilir. Çay məcrasının aşağıdakı morfometrik ünsürləri var: su kəsiyinin tam sahəsi; canlı en kəsik sahəsi; çayı eni; isalnmış perimetr; hidravliki radius; orta dərinlik; maksimal dərinlik; Su kəsiyi dedikdə aşağıdakı çayın dibi, yanlardan sahillrə, üstdən su səthi ilə hüdudlanmış və axın istiqamətinə perpendikulyar keçirilmiş müstəvi sahə nəzərdə tutulur. Bəzən çay məcrasının su kəsiyində elə zona olur ki, orada çayın axını istiqamətində hərəkət sürəti sıfıra bərabərdir. Bu zona durğun (ölü) zona adlanır. Su kəsiyinin tam sahəsindən durğun zonanın sahəsini çıxdıqda canlı en kəsik sahəsi alınır. Çox hallarda en kəsiyinin bütün nöqtələrində axın istiqamətində 1

31 hərəkət sürəti olur. Belə olduqda su kəsiyinin tam sahəsi canlı en kəsik sahəsinə bərabərdir. En kəsiyinin formasını təyin etmək üçün dərinlik ölçü işləri aparılır və onların nəticələrinə əsasən en kəsik profili qurulur. Səviyyə dəyişdikcə en kəsik sahəsi də dəyişdiyi üçün səviyyənin sahəsi yenidən hesablanır. Çayın en kəsiyinin sahəsi profilə görə hesablanır. Sahəni planimetrləməklə və ya onu həndəsi fiqurlara bölərək analitik üsulla hesablamaq mümkündür. En kəsik profilinin qrafikində sol və sağ sahil hissələr düzbucaqlı üçbucaq qalan hisslər isə trapesiya kimi qəbul edilir. Çayın məcrasındakı suyun səviyyəsi ilə sahillərin kəsişmə xətti su kəsimi adlanır. Çaylarda sağ və sol su kəsimləri olur. Enli və çox dərin olmayan çayların orta dərinlikləri (h or ) onların hidravliki radiusuna bərabər olur. Ümumiyyətlə düzənlik çayları üçün h or =R qəbul olunur. Çayların təbii məcraları əlaqəsiz qruntlardan keçən yerlərdə parabolaya, əlaqəli qruntlardan keçdikdə isə ellipsə yaxın formada olur. Canlı en kəsik formasını x n kəmiyyəti səciyyələndiri: hor x = n h max Çayın canlı en kəsiyi ölçülərindən və formasından başqa axan suya müqavimət göstərmə qabiliyyəti ilə də səciyyələnə bilər. Çayın dibi və yamacları kələ-kötür olur və hamar məcralardakı orta sürətdən böyük olur. Kələ-kötürlük mütləq və nisbi olur. Mütləq kələ-kötürlük (Δ) çay dibinin düz olmayan səthində çıxıntıların orta hündürlüyüdür. Nisbi kələ-kötürlük (ε) isə mütləq kələ-kötürlüyün çayın orta dərinliyinə olan nisbətidir: ε = Düsturdan göründüyü kimi, çayda dərinlik artdıqca nisbi kələ-kötürlük azalır, çünki Δ dəyişmir. Δ h or. 2

32 10. Çayların eninə və uzununa profili. Çayın en kəsiyinin formasını və morfometrik ünsürlərini təyin etmək üçün eninə profil qurulur. Hər bir en kəsik profili üçün aşağıdakı morfometrik ünsürlər hesablanır: 1. En kəsiyinin sahəsi (ω), m 2 -la; 2. Çayın eni (B), m-lə; 3. İslanmış perimetrin uzunluğu (χ), m-lə; 4. Ən böyük dərinlik (h max ), m-lə; 5. Orta dərinlik (h or ), m-lə; 6. Hidravliki radius (R), m-lə; Bu ünsürlərdən su sərfini hesabladıqda və Q=f(H), ω=f(h) əlaqələrini qurarkən istifadə edilir. İslanmış perimetr çayın sualtı konturunun su kəsimləri arasındakı uzunluğudur. İslanmış perimetr (χ) belə hesablanır: χ = b1 + h1 + b2 + ( h2 h1 ) + + bn 1 + ( hn 2 + hn 1) + bn + hn 1 Hidravliki radius (R)-su kəsiyinin sahəsinin (ω), islanmış perimetrə (χ) olan nisbətidir. ω R = χ Çayın eni (B) sağ və sol su kəsimləri arasındakı məsarədir. Orta dərinlik aşağıdakı düsturdan təyin edilir: ω h or Ən böyük dərinlik (h max ) ölçü jurnalından götürülür. Su kəsiyinin profilinin morfometrik ünsürləri su səviyyəsinin yüksəkliyinin dəyişməsindən asılıdır. Bunun = B 1

33 üçün B=f(H) və ω=f(h) əlaqələri qurulur. Bu əlaqələrin köməyilə istənilən səviyyə üçün çayın enini və en kəsik sahəsini hesablamaq olar. Çayın uzunluğu boyu (mənbədən mənsəbə doğru) dibin və su səviyyəsinin yüksəkliklərinin dəyişməsini göstərən qrafikə çayın uzununa profili deyilir. Çayın dibinin və səviyyəsinin yüksəkliyi şərti müstəvidən va ya okean səviyyəsindən hesablanır. Qrafikdə çayın dibi dalğavari şəkildə göstərilir, çünki çayın axını boyu dərinlik dəyişkən olur. Profilin əyani alınması üçün şaquli miqyas üfüqi miqyasdan böyük götürülür. Çayın uzununa profili dibin və su səviyyəsinin meylliyi ilə səciyyələnir. Çay boyu götürülmüş məntəqələrdəki səviyyələrin yüksəkliklər fərqi (h 1 -h 2 ) düşmə adlanır. Düşmənin həmin nöqtələr arasındakı məsafəyə (l) nisbəti isə çayın meylliyidir. h1 h2 J = l Ümumiyyətlə, çayların meylliyi mənsəbdən mənbəyə doğru getdikcə artır. Çay dərəsinin yerli xüsusiyyətlərindən asılı olaraq bəzi çaylarda bu qanunauyğunluq pozula bilər. Buna çox təsadüf hallarda rast gəlinir. Bütün şəraitləri eyni olan iki çaydan hansında meyllik çoxdursa, o çayda da suyun hərəkət sürəti böyük olacaqdır. Belə ki, dağ çaylarında meyllik böyük olduğu üçün suyun sürəti də böyük, düzənlik zonalarda isə meyllik kiçik olduğundan suyun sürəti az olur. Meyllik onluq kəsrlə, faizlə (%) va ya promillə ( ) ifadə oluna bilər. Məsələn, Kür çayının düzənlik zonada düşməsi hər 1000 m-də 2 m olarsa, onda meylliyi aşağıdakı kimi hesablanar: 2 = = 0.02% = Çay boyu meylliyin dayişməsinə görə uzununa profil 4 növ olur (şəkil3.6). 1. Səlis batıq profil və ya müvazinət profili. Belə profillər daha çox yayılmışdır və hiperbola əyrisi şəklindədir. Əyrinin mənsəbə yaxın hissəsi yastı, mənbəyə yaxın hissəsi isə dik olur. 2. Düz xətli profil. Bu profil əsasən kiçik düzən ərazi çayları üçün xasdır və bütün çay boyu sabit meylliyi ilə səciyyələnir. 3. Qabarıq profil. Belə profilli çayların yuxarı axınında meyllik az, aşağı axınında isə çox olur. Bu çox az təsadüf olunan profildir. 4. Pilləli profil. Bu profil, yatağı yuyulmağa davamlı olan qruntdan keçən və bir neçə aralıq eroziya bazisinə malik olan çaylar üçün səciyyəvidir. 2

34 Eroziya bazisi çay şəbəkəsinin ən alçaq nöqtəsindən keçən üfüqi müstəvidir və bu nöqtədən aşağı dərinşədirə bilmir. Azərbaycan çayları 0.13 dən 180 -ə qədər çox müxtəlif uzunluğa və meyilliyə malikdir. Onların uzunluğu 5 km-dən 1515 km arasında dəyişir. Azərbaycanın bütün çaylarının uzununa profili batıq yəni çökük və ya müvazinət profilidir. Belə əyrilərin mövcud olması çayların mənbə hissəsinin yerləşdiyi dağ sisteminin mərkəzi hissəsinin qalxması və aşağı axın sahəsini əhatə edən periferik hissənin çökməsindən irəli gəlir. Azərbaycanda düzxətli profillərə demək olar ki, rast gəlinmir. Qabarıq profillərə xüsusi hallarda rast gəlinir və Araz, Gilançay, Şəmkirçay, Tərtər çay dərələrinin morfologiyasının yeni tektonik hərəkətləri, süxurların litoloji tərkibinin və digər amillərin uzununa profili boyu dəyişməsilə əlaqədardır. Zaqafqaziyanın uzununa profilləri pilləvari olub bir neçə növlərdən ibarətdir. Profillərin pilləvariliyi, meyilliyin çox olması və hidroelektro stansiyaların tikilməsi üçün əlverişli şəraitin olması çayların su ehtiyatının geniş dairədə enerji məqsədilə istifadə edilməsinə imkan verir. Beləliklə, çayın düşməsi nə qədər çox olarsa, onun uzununa meyilliyi bir o qədər mülayim və az dəyişir və ya əksinə çayın uzunluğu və düşməsi az olarsa uzununa meyyiliyi kəskin və böyük miqdarda dəyişir. 3

35 11. Çaylarda suyun hərəkət mexanizmi. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, suyun hərəkəti zamanı keyfiyyətcə birbirindən çox fərqli iki hərəkət rejimi mövcuddur. Hərəkət rejimlərindən biri laminar, o biri isə turbulent hərəkət rejimi adlanır. Laminar hərəkət rejimində axını bir-birinə paralel hərəkət edən su layları şəklində təsəvvür etmək olar. Laminar hərəkət rejimində sürtünmə qüvvəsini dəf etmək üçün sərf olunan basqı (basqı itkisi) sürətin birinci dərəcəsi ilə mütənasibdir, yəni: Δh=α v burada, Δh-basqı itkisi, m; v-orta sürət, m/san; α-mütənasiblik əmsalıdır. Nyutona görə laminar hərəkətdə sürtünmə qanunu belə ifadə olunur: du τ 1 = ±μ dy Turbulent hrəkət rejimində isə laylı hərəkət pozulur, şiddətli qarışma prosesi gedir və sürət, təzyiq zamandan asılı olaraq dəyişir. Turbulent hərəkət rejimində basqı itkisi ilə sürət arasındakı əlaqəni belə ifadə etmək olar: Δh=k v n burada, k-mütənasiblik əmsalıdır, n= İlk dəfə 1883-cü ildə ingilis fiziki Osborn Reynolds təcrübə yolu ilə hərəkət rejiminin varlığını müəyyən etmişdir. Reynolds göstərmişdir ki, hərəkət rejimi, axını səciyyələndirən dörd kəmiyyətdən tərtib edilmiş ölçüsüz bir kompleksdən asılıdır. Bu kəmiyyətlər suyun sıxlığı ρ, dinamiki özlülük əmsalı μ, axının xətti ölçüsü l (çaylar üçün dərinlik H) və orta sürətdir v. Alınmış ölçüsüz kompleks Reynolds ədədi və ya Reynolds meyarı adlanır: vhρ Re = μ μ m = ν -kinematik özlülük əmsalı adlanır (ölçü vahidi, 2 ). ρ san Bu əmsalı nəzərə almaqla, Reynolds ədədinin düsturu aşağıdakı kimi yazıla bilər. vh Re = ν burada, v-su axınının orta sürəti, H-axının orta dərinliyi. Reynolds ədədi artdıqca turbulenliyin də şiddətliyi artır. Reynolds ədədinin iki böhran qiyməti vardır: aşağı və yuxarı böhran Reynolds ədədi. Açıq su axarları üçün (çaylar, kanallar) aşağı böhran Reynolds ədədi 580-ə bərabərdir. Yuxarı böhran ədədi dən çox da ola bilər. Əgər Reynolds ədəi aşağı böhran ədədindən kiçikdirsə (Re yb

36 ola bilər. böhran Reynolds ədədinə müvafiq sürət böhran sürəti adlanır və aşağıdakı kimi ifadə edilir: Reb v vb = H Laminar hərəkətdə ancaq aşağıdakı hallarda təsadüf olunur: 1. Yüksək özlülüklü mayelərin hərəkəti zamanı; 2. Yeraltı suların hərəkəti zamanı; 3. Kapilyar borucuqlarda mayenin hərəkəti zamanı; 4. Buzlaqların hərəkəti zamanı; Çaylarda, kanallarda və ümumiyyətlə təbii süxurlarda hərəkət əsasən turbulent xarakterlidir. Turbulent hərəkət rejimində sürətin zamandan asılı olaraq qiymət və istiqamətinin dəyişməsinə sürət pulsasiyası deyilir. Axının hər bir nöqtəsindəki ani sürət vektorunun (U) koordinat oxlarına proyeksiyası U x, U y və U z olarsa, onda sürət vektorunun proyeksiyalarını belə yazmaq olar: U U U x y z = U = U = U burada, U x, U y, U z – zamana görə ortalaşdırılmış sürətdir və yerli sürətlər adlanır. U U, U – müvafiq oxlar boyu sürət pulsasiyalarıdır. x, y z Əgər bir nöqtədə cihazla ani sürət ölçülərsə, onda şəkil 3.7-də göstərilən qrafik alınar. Laminar hərəkətdə pulsasiya olmur və suyun hissəcikləri qarışmadan hərəkət edir. Çaylarda suyun hərəkətinin turbulent olması nəticəsində gətirmələr bir yerdən başqa yerə nəql edilir və ümumiyyətlə, çaylarda gedən bütün fiziki proseslər üçün turbulentliyin böyük əhəmiyyəti vardır. x y z + U + U + U 1 x 1 y 1 z 2

37 Çayların termik (istilik rejimində) turbulentlik əsas rol oynayır. Hava soyuduqda, turbulent qarışma nəticəsində çayın suyu dərinlik boyu tez soyuyur. Əgər havanın temperaturu 0 0 -yə yaxın olarsa, o zaman buz zərrəcikləri əmələ gəlməyə başlayır. Turbulent axında buz zərrəcikləri su səthi ilə bərabər dibdə də əmələ gəlir və belə hallarda daxili buz yaranır. Böyük çaylarda səthdə buz örtüyü əmələ gəldikdən sonra su daha soyumur. Dib buzu və xəşəm buzu suyun sürəti böyük olduqca daha tez əmələ gəlir, çünki turbulent qarışma prosesi gedir. Açıq səthdə buz örtüyü əmələ gəldikdən sonra o, soyuq havanın təsirinin qarşısını alır. Turbulent qarışma nəticəsində bir-birinə yaxın olan su həcmləri arasında mübadilə gedir və əlavə müqavimət yaranır. Bu müqaviməti qiymətləndirmək üçün virtual öxlülük məfhumundan istifadə edilir. Dinamiki özlülükdənfərqli olaraq, virtual turbulent özlülük canlı en kəsikdə eyni temperaturda axın şəraitindən asılı olaraq daimi qalmır və dəyişir. Turbulentlikdən əmələ gələn toxunma gərginliyi: τ = du A dy olur. Onda çayda suyun hərəkəti zamanı əmələ gələn ümumi toxunma gərginliyi belə hesablanır: du du du τ = τ 1 + τ t = μ + A = ( μ + A) dy dy dy burada, τ 1 -laminar hərəkətdə əmələ gələn toxunma gərginliyi; τ t -turbulentlikdən əmələ gələn toxunma gərginliyi; μ -dinamiki özlülük; A-virtual turbulent özlülük; du -sürət qradiyenti. dy Çox vaxt çaylarda suyun hərəkəti zamanı özlülükdən əmələ gələn toxunma gərginliyi nəzərə alınmır. Toxunma gərginliyi belə ifadə olunur: du τ = ± A dy Suyun hərəkəti zamanı istiliyin yayılmasını belə ifadə etmək olar: 0 dt dt Q = ρc p K = γ dy dy dt burada, ρ C p K = γ -istilikkeçirmə əmsalı; -temperatur qradiyenti, dy γ K = = α, ρc p α-istilikkeçirmədir, m 2 /san. 0 dt Onda Q = αρc p yazmaq olar. Deməli, α-kinematik özlülük əmsalına dy bənzər bir əmsaldır. Turbulent axında hər hansı bir maddənin nəql olunan miqdarı belə ifadə olunur: S M = ε, Y burada, ε-kütlənin turbulent mübadilə əmsalıdır. 3

38 12. Yeraltı suların mənşəyi və təsnifatı. Yer səthinə düşən yağıntıların torpağa hopan və yerin daha dərin qatlarına süzülən hissələri heç də suyun ümumi dövranından kənarda qalmır. Belə ki, onlar ya buxarlanaraq atmosferə qayıdır, ya bulaqlar şəklində yer səthinə çıxaraq çay, göl, bataqlıq suları ilə qovuşur və ya yeraltı yollarla bilavasitə dənizə tökülür. Yeraltı sular maye, sülb və buxar halında olur. O, ya sərbəst halda süxurların çatlarında, məsamələrində və torpaqda ağırlıq qüvvəsinin təsiri ilə sirkulyasiya edir və ya molekulyar hərəkət qüvvəsi nəticəsində süxur və torpaq hissəcikləri səthində qalaraq, fiziki cəhətdən onlarla bağlı olur. Su bir sıra mineral birləşmələrin tərkibinə daxil olaraq maddələrin kristallik quruluşunun yaranmasında iştirak edir və beləliklə, onlarla kimyəvi cəhətdən əlaqəli olur. Yerin daxilində olan bütün su növləri bir-birilə sıx əlaqədə olmaqla və müəyyən şəraitdə bir növdən başqasına keçməklə, vahid dinamik müvazinət sistemi saxlayır. Yer qabığının yuxarı təbəqəsi yeraltı suların yayılma əlamətinə görə iki zonaya ayrılır: aerasiya zonası və su ilə doymuş zona. Adətən su aerasiya zonasında süxur boşluqlarını və məsamələri bütünlüklə doldurmur, əgər doldursa da bu müvəqqəti xarakter daşımaqla hər yerdə müşahidə edilmir. Su ilə dolmamış boşluqlar və məsamələrdə su sirkulyasiya edir. Doymuş zonada süxur məsamələri su ilə tamamilə dolur. Aerasiya zonasında, bilavasitə yerin səth hissəsində torpaq suyu olur. Su torpaq daxilində hər üç halda müşahidə edilməklə bir haldan başqasına keçir. Torpaqda olan suyun çox hissəsi hissəcikləri ilə molekulyar hərəkət qüvvəsilə bağlıdır. Bu heç də suyun hərəkət etməsinə mane olmur. Buna görə də su torpağın dərinliklərinə süzülür, səthinə qalxır və buxarlanaraq atmosferə daxil olur. Doymuş zonanın müəyyən dərinliyində qrunt suları yayılmışdır. Qrunt suları süxurların məsamələrini və boşluqlarını doldurur. Yeraltı sulara yer qabığının daha böyük dərinlikdə yerləşən laylarında da rast gəlinir. Bunlar layarası sulardır. Yeraltı suların əmələ gəlməsi çox mürəkkəb şəraitdə baş verir. Yeraltı suların mənşəyi haqqında bir sıra nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür. İki nəzəriyyə daha geniş yayılmışdır. 1. İnfiltrasiya nəzəriyyəsi-xiii əsrin əvvəlində fransız fiziki Mariotta irəli sürmüşdür. Bir qədər sonra M.V.Lomonosov infiltrasiya nəzəriyyəsinin geokimyəvi şərhini vermişdir. Belə ki, o, süxurların kimyəvi tərkibi ilə onların daxilində sirkulyasiya edən yeraltı suların arasındakı əlaqəni müəyyən etmişdir. 1

39 İnfiltrasiya nəzəriyyəsinə görə yeraltı sular yalnız yer səthinə düşən yağıntıların yerə hoparaq su keçirməyən süxur layları üzərində yığılması nəticəsində əmələ gəlir. Bu hopmuş yağıntı suları su keçirən layda hərəkət edərək bulaqlar şəklində yer səthinə çıxa bilir. 2. Kondensasiya nəzəriyyəsi-xix əsrin ikinci yarısında alman alimi Folqar vermişdir. O, infiltrasiya nəzəriyyəsini tamamilə inkar edərək göstərir ki, yeraltı sular yalnız atmosferdə olan su buxarının torpaq səthindən müəyyən dərinlikdə kondensasiyaya uğraması nəticəsində yaranır. Torpaqda su buxarının kondensasiya prosesinin dərk edilməsində rus alimi A.F.Lebedevin xidməti xüsusilə böyükdür. O, özünün şəxsi müşahidəsi və təcrübəsi əsasında sübut etmişdir ki, yeraltı suların əmələ gəlməsi yağıntı sularının infiltrasiya etməsi, həm də su buxarının torpaq qrunt daxilində kondensasiyaya uğraması nəticəsində yaranır. Yeraltı suların hər iki qida mənbəyi eyni vaxtda fəaliyyət göstərir. Onların hər birinin rolu, yeraltı suların formalaşmasında iştirak edən fiziki-coğrafi amillərin xarakterindən asılıdır. Belə amillərə misal olaraq, süxurların su keçirmə qabiliyyətini, relyefi, yağışın yağma intensivliyi və davamiyyəti, qar örtüyünün əmələ gəlmə şəraiti və ərimə intensivliyini, havanın temperaturu və rütubətliyini, bitki örtüyünün növünü və onun suya olan tələbatını göstərmək olar. A.F.Lebedevə görə su buxarının atmosferdən torpağa daxil olması hava kütləsinin hərəkətindən asılı olmayıb, yalnız su buxarının elastiklik fərqi ilə müəyyən edilir. Onun Odessa yaxınlığında apardığı təcrübələr göstərmişdir ki, çox vaxt gecələr havada olan su buxarının sıxlığı torpaqdakı su buxarının sıxlığından böyük olur və bunun nəticəsində atmosferdəki su buxarının torpağa keçməsi üçün lazımı şərait yaranır. Bu yolla əmələ gələn kondensasiya sularının miqdarı yağıntıların ümumi miqdarının % -ni təşkil edir. Lakin bəzi hallarda su buxarının kondensasiyası üstünlük təşkil edir. Məsələn, qumlu səhra və yarımsəhralarda gecə havanın kəskin soyuması nəticəsində kondensasiya prosesi daha sürətlə gedir. Burada yağıntılar çox az düşür, demək olar ki, bütünlüklə torpaq səthindən buxarlanmaya sərf olunur. Bunun nəticəsində yeraltı suların qidalanmasında yağıntıların rolu cüzi olur. 2

40 A.F.Lebedev göstərir ki, yeraltı suların çox az bir hissəsi yerin nüvəsindən (yuvenil sular) su buxarlarının kondensasiyası hesabına əmələ gəlir. Beləliklə torpaq-qrunt təbəqəsində su buxarının kondensasiyaya uğraması, yuvenil suların və yağıntı sularının infiltrasiyası hesabına yaranır. Bu proses çox zaman təbiətdə eyni vaxtda baş verir. Süxur və torpaqların su-fiziki xassələri. Süxur və torpağın sululuq xassəsi, onların məsaməliyi, nəmlik tutumu, nəmliyi, suvermə, sukeçirmə və kapilyarlığı ilə səciyyələnir. Süxur və torpaqda olan boşluqların ümumi həcminə məsaməlilik deyilir. Bunun miqdarı (n), məsamələrin həcminin (V 1 ) süxurun ümumi həcminə (quru halda) (V 2 ) faizlərlə olan nisbəti kimi müəyyən edilir: V n = %. V Məsaməlilik süxurun təşkil olunduğu hissəciklərin böyüklüyündən, formasından və yerləşmə xarakterindən asılıdır. Süxurdakı hissəciklər nə qədər bircins, eyni formalı və nə qədər kürəyəbənzər olarsa, məsaməlilik bir o qədər çox olar. Süxurun və torpağın özündə müəyyən miqdarda su saxlama qabiliyyətinə nəmlik tutumu deyilir. Nəmlik tutumu tam, kapilyar və molekulyar olur. Süxur və ya torpaqda olan məsamələrin tamamilə su ilə doldurulması üçün tələb olunan suyun miqdarına tam nəmlik tutumu deyilir. Tam nəmlik tutumu suyun həcminin süxurun ümumi həcminə faizlərlə olan nisbəti kimi tapıldıqda, o məsaməliyə bərabər olur. Məsələn, əgər tutumu 100 sm 3 olan menzurkanı quru qumla doldursaq, onda quma sm 3 su əlavə etmək olar. Bu miqdarda su, qumun tam nəmlik tutumuna bərabər olur. Əgər menzurkada suyun sərbəst surətdə axmasına imkan verilsə, suyun hamısı axmayıb, bir hissəsi kapilyar və molekulyar qüvvələr hesabına qumda qalacaqdır. Kapilyar qüvvələrin təsiri ilə süxurların saxladıqları müəyyən miqdarda suya mütləq nəmlik tutumu deyilir. Bu zaman su məsamələri doldurmur, yalnız hissəciklərin səthini örtür. Təbii şəraitdə vahid zamanda süxur və ya torpağın daxilində olan suyun ümumi miqdarına onun nəmliyi deyilir. Nəmlik, təbii halda olan nəm süxur və ya torpaq nümunəsi çəkisinin, həmin C temperaturda qurulduqdan sonra çəkisinə olan faizlərlə nisbəti kimi müəyyən edilir. Su ilə doymuş süxurun ağırlıq qüvvəsi təsiri nəticəsində müəyyən miqdarda sərbəst axım verməsinə suvermə qabiliyyəti deyilir. Süxur və ya torpağın verdiyi suyun həcminin süxurun ümumi həcminə olan nisbəti suvermə əmsalı adlanır. Suvermə əmsalı narın, dənəvər süxurda iri dənəvər süxurlara nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə azdır. Məsələn, bu əmsal torflu süxurlarda 40-80%,qumlu və qumsal süxurlarda 25-15%, gilli-qumlu süxurlarda 10-15% təşkil edir. Suvermə əmsalı nə qədər böyük olarsa, suvermə sürəti də bir o qədər çəx olar. Süxur və ya torpağın suvermə xassəsinin çayların yeraltı sularla qidalanmasından və torpaqların qurudulması üçün tədbirlərin görülməsində böyük əhəmiyyəti vardır. Süxur daxilindən keçə biləcək suyun miqdarı onları sukeçirmə qabiliyyəti adlanır. Sukeçirmə qabiliyyəti süxurlarda olan məsamələrin miqdarından, 2 3

41 böyüklüyündən və yerləşmə xüsusiyyətindən asılıdır. Bütün süxurlar sukeçirmə qabiliyyətinə görə üç qrupa ayrılır: sukeçirən (çınqıl, çaydaşı, qum və s.), sukeçirməyən (gil, çatlı olmayan kristallik süxurlar) və zəif sukeçirən (gilli qumlar, gillicə və s.) Süxurların sukeçirmə qabiliyyəti kəmiyyətcə süzülmə əmsəlı ilə səciyyələnir. Süxur və ya torpaqda olan kapilyar borularda səthi gərilmə qüvvəsinin təsiri nəticəsində suyun müəyyən hündürlüyə qalxmasına kapilyarlıq deyilir. Kapilyarlıq kəmiyyətcə kapilyarın qalxma hündürlüyü ilə səciyyələnir. Bu göstərici süxur və ya torpaqda olan kapilyar məsamələrin ölçüsü kiçildikcə artır (cədvəl 1). Cədvəl 1. Süxurların kapilyarlığı. İri dənəli qum Orta dənəvər qum Narın qum Qumluca Gil Gillicə Süxurlar Kapilyarın qalxma hündürlüyü Təbiətdə yeraltı suların yerləşmə şəraiti və onların keyfiyyəti müxtəlif olduğuna görə, ayrı-ayrı tədqiqatçılar yeraltı suların təsnifatını müxtəlif prinsiplərə görə yerinə yetirmişlər. Məsələn, V.İ.Vernadski yeraltı suların kimyəvi tərkibinə V.S.İlin isə zonal yayılmasına görə təsnifatını vermişlər. Əksər halda yeraltı sular yerləşmə şəraitindən asılı olaraq təsnif edilir. Yeraltı sular üç əsas qrupa ayrılır: torpaq, qrunt və layarası sular. Torpaq suları yer səthinə yaxın olan aerasiya zonasında yayılmışdır. Bu sular torpaqdakı məsamə və boşlularda əmələ gəlir və bilavasitə torpaq örtüyündə olur. Onlar torpaq hissəciklərinin səthində yerləşməklə molekulyar qüvvələrin təsiri nəticəsində hərəkət edir. Bu sular başlıca olaraq yer səthinə düşən yağıntıların torpağa hopması və qismən su buxarının məsamələrdə kondensasiyaya uğraması nəticəsində əmələ gəlir.torpaq suları yer qabığının aerasiya zonasında yerləşdiyi üçün meteoroloji amillərin (yağıntı, temperatur, rütubətlik, külək və s.) təsirinə məruz qalır. Buna görə də onların ehtiyatı və hərəkəti bilavasitə həmin amillərin təsir dərəcəsi ilə müəyyən edilir. Deməli, digər yeraltı sulardan fərqli olaraq, torpaq sularının ehtiyatı fəsillərdən asılı olaraq dəyişir. Buna görə də torpaqda ən çox nəmlik yazda, ən az isə yayda müşahidə olunur. Qrunt suları yay və qış qıtsulu dövründə çayların əsas qida mənbəyini təşkil edir. Bunlar çay dərəsində və nisbətən çökək sahələrində yer səthinə çıxır. Bu sular torpaq sularından aşağıda su keçirməyən süxur layları üzərində yerləşir. Qrunt suları ya hərəkətsiz yeraltı su anbarı, ya da ağırlıq qüvvəsinin təsiri nəticəsində meyllik istiqamətində yüksək sahədən alçaq sahəyə hərəkət edən su axını şəklində olur. Onlar sərbəst səthə malik olan basqısız sulardır. Qrunt sularının temperaturu onların hansı dərinlikdə yerləşməsindən asılıdır. Lakin temperaturun tərəddüdü torpaq sularında olduğu kimi böyük deyildir. Əgər 4

42 qrunt suları bir neçə metr dərinlikdə yerləşirsə, onda onlar (daimi donuşluq rayonları müstəsna olmaqla) heç vaxt donmur, yayda isə qızmır. Qrunt sularının keyfiyyəti müxtəlifdir. Əksərən bu sular şirin, yumşaq, səhralarda isə çox duzlu olur. Cod qrunt sularına da rast gəlinir. Basqısız layarası sular iki su keçirməyən süxur layı arasındakı su keçirən süxur təbəqəsində yerləşir. Qrunt sularından fərqli olaraq layarası suların aerasiya zonası ilə əlaqəsi olmur. Buna görə də bu sular yağıntıların və çay sularının süzülməsi hesabına qidalanmır. Layarası sular sulu süxur laylarının yer səthinə çıxdığı yerlərdən qida alır. Sulu süxur horizontunun dəniz sahili, çay dərəsi və ya dərin yarğan sahələrinin aşınma nəticəsində açılmış yerlərində və çeşmələr şəklində yer səthinə çıxır. Layarası sular qrunt sularına nisbətən yer səthindən daha böyük dərinlikdə yerləşdiyi üçün onların temperaturu demək olar ki, sabit qalır və ya il ərzində çox 0 az tərəddüd edir (1-2 C). Suların keyfiyyəti sulu laydakı asan həll olan duzların miqdarından asılıdır. Layarası sular yumşaq, cod və şirin ola bilər. Bəzi hallarda layarası sular bilavasitə yer səthinə çıxa bilmir və sulu lay tamamilə dolur. Belə layarası sular hidravliki təzyiqə malik olur ki, buna da basqılı və ya artezian suları deyilir. Artezian sularının təzyiq qüvvəsi onların qidalanma sahəsinin suyun səthə çıxdığı yerə nisbətən nə qədər yüksəkdə olmasından asılıdır. Buruq quyusu vasitəsi ilə sulu horizontun sukeçirməyən üst layı açıldıqda hidravliki təzyiq nə qədər çox olarsa, su da bir o qədər çox yuxarı qalxır və hətta bəzən fəvvarə şəklində yer səthinə çıxır. Layarası sular dərin horizontlarda yerləşdiyinə görə üzvi çirklənməyə məruz qalmır və təmiz olur. Onlardan sənaye və kommunal təsərrüfatında su təchizatı məqsədi üçün istifadə edilir. 5

44 Sülb halında su nəm süxurun temperaturu 0 0 C-dən aşağı olduqda buz kristalları şəklində müşahidə edilir. Kimyəvi tərkibi. Suda müxtəlif birləşmələrin həll olma prosesi fərqlidir. Yeraltı minerallaşması süxurların xarakterindən asılıdır. Ən asan həll olunan xlorlu, azotlu, karbonlu süxurlar, duzlardan isə kalsium və natrium duzlarıdır. Suda bu duzların miqdarı bəzən 40%-ə çatır. Duzların və qazların həll olması temperaturdan, təyziqdən və suda olan duz və qazların miqdarından asılıdır. Temperaturun artması ilə suda həll olunan duzların miqdarı artır və əksinə, qazlar azalır. Yeraltı sularda karbon (CO 2 ), oksigen (O 2 ), kükürd (H 2 S), metan (CH 4 ), azot (N 2 ), hidrogen (H 2 ) qazları olur. Suda həll olmuş duzlar qazların həll olmasını zəiflədir. Belə ki, az minerallamaşaya malik olan suyun tərkibində oksigen və digər qazlar çox olur. Suda oksigenin və karbonun artması ilə onun həlletmə qabiliyyəti artır. Tərkibində 0.25-dən 1 q/l-ə qədər karbon qazı və kükürdlü-oksigenli kalsium, maqnezium duzları olan yeraltı sulara cod sular deyilir. Həmin duzların miqdarı 0.25 q/l-ə qədər olarsa, o, yumşaq su hesab edilir. Suda olan bu və ya digər maddələr ona müəyyən dad verir. Suda üstünlük təşkil edən həll olmuş ion maddələri yer səthinə çıxan yeraltı suların və bulaqların dadını müəyyən edir. Məsələn, suda duz qarışıqlarının miqdarı 1-5 q/l olduqda o, az şorlaşmış, 5-10 q/l olduqda çox şorlaşmış, 50 q/l olduqda duzlu və 50 q/l-dən çox olduqda isə çox duzlu hesab edilir. Bütün mineral bulaqlar, adətən, temperatur və kimyəvi tərkibinə görə təsnif olunur. Bəzi mineral bulaqlar çox yüksək temperatura (İstisu) malik olur ki, bu da onların vulkanik mənşəli olmalarını göstərir. Demək olar ki, bütün mineral bulaqlar müalicə əhəmiyyətinə malikdir. Yeraltı sulardan istifadə edilərkən onlarda olan bakteriyaların miqdarını nəzərə almaq lazımdır. Müəyyən edilmişdir ki, yeraltı suların çıxdığı dərinlik artdıqca bakteriyaların miqdarı azalır. Yeraltı suların temperaturu onların çıxdığı dərinliklə müəyyən edilir. Yer səthinə yaxın olan sulu layda suyun temperaturu sutkalıq və illik tərəddüdə məruz qaldığı halda, dərin qatlarda demək olar ki, sabit qalır. Yeraltı sular və mineral bulaqlar töküldüyü çayların kimyəvi və termik rejiminə təsir edir. Yeraltı suların hərəkəti. Təbii şəraitdə yeraltı sular ağırlıq qüvvəsi və ya molekulyar qüvvələrinin təsiri ilə daim hərəkətdə olur. Səth sularının hərəkətinə nisbətən yeraltı suların hərəkəti nisbətən zəifdir. Yeraltı suların süxurlarda hərəkəti süxur boşluqlarının böyüklüyündən, sulu layın hidravliki meyilliyindən və suyun temperaturundan asılıdır. Süxurların məsaməliyindən asılı olaraq yeraltı suların iki rejimdə hərəkəti müşahidə edilir: laminar və turbulent. Kiçik məsamələrə malik olan süxurlarda suyun hərəkəti laminar, böyük məsaməli və çatlı süxurlarda isə turbulent xarakter daşıyır. Laminar hərəkətli suların axın sürətini müəyyən etmək üçün Darsi düsturundan istifadə edilir: v=k i 2

45 burada, K-filtirasiya və ya sukeçirmə əmsalı, sm/san, m/saat və ya m/sutka; i- hidravlikimeyllikdir və suyun basqısının h (m) keçdiyi yolun uzunluğuna l (m) olan nisbətinə bərabərdir, (h/l). Beləliklə, Darsi düsturundan aydın olur ki, yeraltı suların laminar hərəkəti zamanı axının sürəti hidravliki meylliliklə mütənasibdir. Əgər i=1 olaesa, onda v=k, yəni meyllik vahidə bərabər olur. Yeraltı sular iri dənəvər və çatlı süxurlardan keçdikdə nisbətən ən böyük sürətli və burulqanlı olması ilə səciyyələnir, yəni turbulent xarakter daşıyır. Turbulentli hərəkətli yeraltı və səth sularının axın sürəti Şezi düsturuna görə təyin edilir. Yeraltı suların axın sürətini bilərək onların sərfini hesablamaq olar. Sulu layın en kəsiyinin sahəsindən vahid zamanda keçən suyun miqdarına su sərfi deyilir və o, aşağdakı düsturla hesablanır: Q = v or ω burada, Q-su sərfi, m 3 /saat və ya m 3 /sutka; v or -yeraltı suyun orta sürəti, m/sutka; ω-sulu layın en kəsik sahəsi, m 2. 3

46 14. Su rejiminin ünsürləri üzərində müşahidə və onların hesablanması. Səviyyə üzərində müşahidə. Suyun sərfinin, səviyyəsinin və axın sürətinin zamana görə dəyişməsi su rejimi adlanır. Su rejiminin əsas ünsürləri dedikdə səviyyə, su sərhinin meylliyi, su sərfi və axın sürəti nəzərdə tutulur. Səviyyənin dəyişməsini öyrənmək üçün onun üzərində gündəlik müşahidə aparılır. Müşahidələr suölçən məntəqədə hər gün iki dəfə saat 8 00 və da yerinə yetirilir. Səviyyə gün ərzində dəyişirsə onda (daşqın zamanı), onda əlavə vaxtlarda ölçü aparılır. Səviyyə daimi müqayisə müstəvisindən olan su səthinin yüksəkliyidir. Daimi müstəvi çoxillik bir dövrdə müşahidə edilmiş ən alçaq su səviyyəsindən 0.5 m aşağıda götürülür. Həmin nöqtənin yüksəkliyi məntəqə qrafikinin sıfırı adlanır. Bütün müşahidə məlumatları qrafikin nəzərən işlənir.su ölçən məntəqələrdə səviyyə tamasalar vasitəsilə ölçülür və hesabatlar bilavasitə müşahidə sıfırından (dayağın zirvəsi) götürülür. Dayağın zirvəsinin yüksəkliyi və ya tamasının sıfırı ilə qrafikin sıfırının yüksəkliyi arasındakı fərq artım adlanır. Beləliklə, müşahidə olunmuş səviyyə tamasadan götürülmüş hesabatla artımın cəminə bərabər olacaqdır. Məsələn, tamasadan götürülən hesabat 46 sm, tamasa sıfırının (və ya dayağın zirvəsinin) qrafikin sıfırından olan artımı 1.78 m olarsa, qrafikin sıfırı üzərində müşahidə olunan səviyyə =224 sm olacaqdır. Gündəlik müşahidələrə əsasən orta gündəlik səviyyə tapılır və hər il üçün orta gündəlik səviyyə cədvəli tərtib edilir. Həmin cədvəllər Hidroloji illiklər də çap olunur. Gündəlik səviyyələr cədvəlində hər ay üçün orta aylıq, orta illik, ən alçaq və ən yüksək səviyyələr də yazılır. Orta, ən alçaq və ən yüksək səviyyələr xarakterik səviyyələr adlanır. Orta illik səviyyələr cədvəlinə əsasən səviyyənin dəyişkənliyi qrafiki tərtib edilir. Həmin qrafik səviyyənin il ərzində dəyişməsini əyani surətdə göstərir. Çayların səviyyə rejimi. Qeyd edildiyi kimi, səviyyə müəyyən üfüqi müstəviyə görə su səthinin hündürlüyüdür. Çaylarda suyun səviyyəsi dəyişkən olur. Onun dəyişməsi qidalanma dəyişməsi qidalanma şəraitindən və çayın rejimindən asılıdır. Su səviyyəsi həm il ərzində (sutkalıq, aylıq, fəsillik), həm də çoxillik dövrdə tərəddüd edir. Səviyyə qar əriməyə başladıqda və leysan yağdıqdan sonra qalxır. Yaz gursululuğu zamanı qarın əriməsilə yanaşı yağış yağdıqda səviyyə daha çox dıyişir. Qısa müddətli daşqın dövründə səviyyə artıb maksimuma çatır və getdikcə aşağı düşür. Çay yalnız yeraltı sularla qidalandıqda səviyyə aşağı olur. Belə ki, qış və yay dövründə səviyyə ən alçaq olur və ancaq güclü yağışlar zamanı qalxır. Aran rayonlarda yay vaxtı bəziçaylar tamamilə quruyur, yəni səviyyə çay dibinin yüksəkliyinə bərabər olur. Çayın sululuğunun çoxillik dövrdə dəyişməsi ilə əlaqədar su səviyyəsi də tərəddüd edir. Çayın qidalanma xüsusiyyətlərindən asılı olaraq suyun səviyyəsinin dəyişməsi süni yolla tənzimlənə bilər. Əgər çay üzərində su anbarı və başqa 1

47 hidrotexniki qurğular tikilərsə, onda su səviyyəsinin təbii rejimi pozulur. Bundan başqa çay yatağında yuyulma gedərsə, səviyyə enir, gətirmələr çökdükdə isə qalxır. Su səviyyəsinin rejimi su ölçən məntəqələrdə aparılan müşahidələrə görə müəyyən edilir. Onun dəyişmə xüsusiyyətlərini əyani şəkildə göstərmək üçün gündəlik orta su səviyyələrinə görəsəviyyənin tərəddüd qrafiki tərtib edilir. Hidroloji təhlil zamanı aşağıdakı səciyyəvi səviyyələr və onların əmələgəlmə tarixi müəyyən edilir: il ərzində ən yüksək su səviyəsi; yay və payız daşqınlarının ən yüksək səviyyəsi, yaz buz axımının ən yüksək səviyyəsi; ən alçaq yay səviyyəsi; ən alçaq qış səviyyəsi; Ən yüksək və alçaq səviyyələrin fərqi səviyyənin tərəddüd amplitudası adlanır. Su səviyyəsinin rejimini öyrənməkdə məqsəd hidrotexniki qurğuları düzgün layihələndirmək və istismar etmək, çayətrafı sahənin su altında qalma müddətini təyin etmək və gəmiçilik üçün istifadə olunan çayların yararlılığını müəyyən etməkdir. Çayda suyun sürətinin ölçülməsi. Axının sürətini ölçmək üçün üzgəclərdən və hidrometriya fırlanğıcından istifadə edilir. Üzgəclərlə axının səthi sürətləri ölçülür. Sürəti ölçmək üçün bir-birindən eyni məsafədə yerləşmiş üç mövqe təyin olunur. Mövqelər arasındakı məsafə elə seçilir ki, ən böyük sürətdə belə üzgəcin hərəkət vaxtı 30 san-dən az olmasın. Yuxarı işçi mövqeden 5-20 sm məsafədə üzgəcləri suya buraxmaq üçün əlavə mövqe seçilir. Bu mövqe elə seçilməlidir ki, üzgəc yuxarı işçi mövqeyə çatanadək axının sürətini alsın.üzgəclər ensiz çayda sahildən, enli çaylarda isə qayıqlardan atılır. Üzgəclərin yuxarı və aşağı işçi mövqelərindən keçməsi saniyəölçənlə qeydə alınır və gedişat vaxtı müəyyən edilir. Bununla yanaşı mövqedə üzgəclərin yerləri də qeyd olunur. Mövqedə götürülmüş hər hansı bir nöqtədəki orta səthi sürət belə hesablanır: L v seth = t Burada, l-yuxarı və aşağı mövqelər arasında məsafə, m-lə; t-üzgəcin hərəkət vaxtı, san. Axının sürətini hidrometriya fırlanğıcı ilə daha dəqiq ölçmək olar. Cihaz ölçü aparılan dərinliyə salınır və axının tərəsindən fırlanmağa başlayır. Fırlanğıcın hesablama-qapanma quğusuelə düzəldilmişdir ki, hər 20 dövrdən sonra siqnal verilir. Hər nöqtədə ölçü vahidi 100 san-dən az aparılmamalıdır. Fırlanğıcın bir nöqtədə saxlandığı vaxt və həmin vaxt ərzindəki sianalların sayı qeyd edilir. Siqnalların sayını 20-yə vurmaqla tam dövrlərin sayı tapılır, sonra isə bir san-də olan dövrlərin sayı hesablanır: N n =, t burada, N-tam dövrlərin sayı; t-ölçü müddəti,san. 2

48 Axının sürəti ölçülən nöqtədəki ortalaşdırılmış yerli sürət arvalaşma cədvəli vəya qrafik üzrə bir san-dəki dövrlərin sayına müvafiq təyin edilir. Sərf modeli. Sərf əyriləri. Sərf modelini çayın eni boyunca sərbəst səthə (axına) paralel müstəvilərlə kəsdikdə, götürülmüş dərinliklər üçün sürət epyurları alınır. Sərf modelini sərbəst səthə perpendikulyar müstəvilərlə kəsdikdə, kəsişmə xətləri izoxatları verir. Sərf modeli,sahəsi en kəsik sahəsinə bərabər, şaquli müstəvilərlə məhdudlaşan həcmi isə sərf modelinin həcminə bərabər olan sadə cisim kimi qəbul edilərsə, onda su sərfi belə təyin oluna bilər: Q = ω v or, burada, ω-canlı en kəsiyin sahəsi; v or – orta sürət. Orta sürət, yatağın həndəsi və hidravlik xüsusiyyətlərindən asılıdır: v or = ω Q. Suyun səviyyəsi (H) artıb-azaldıqca ω dəyişir və beləliklə, v or də dəyişir. Su sərfləri ilə səviyyələr arasındakı əlaqələr sərf əyriləri adlanır. Bu əyridən istifadə etdikdə sərfi tez-tez ölçmək lazım gəlmir. Məlumdur ku, sərfi ölçmək çətindir və həm də çox vaxt tələb edir. Ona görə də müxtəlif səviyyələrdə sərf ölçülür və sonra isə Q=f(H) qrafiki tərtib edilir. Sərflər əyrisindən istifadə edərək istənilən səviyyə üçün sərfin qiymətini müəyyən etmək mümkündür. Sərf əyriləri vasitəsilə gündəlik ölçülən səviyyələrə görə orta gündəlik sərflər təyin edilir və axım həcmi hesablanır. En kəsik sahəsi və orta sürət səviyyədən asılı olaraq dəyişdikləri üçün ω=f(h) və v=f(h) əyriləri qurulur. Su sərfinin təyini üsulları. Axının en kəsiyindən vahid zamanda keçən suyun həcmi su sərfi adlanır. Böyük kanalların, çayların və s. su sərfi m 3 /san ilə, kiçik bulaqların, quyuların, laboratoriya novlarının su sərfi isə l/san ilə ifadə olunur. Çaylar üçün su sərfi ən əsas hidravliki ünsürdür. Su sərfinin təyini üsullarını iki qrupa bölmək olar: 1. Sərfin bilavasitə ölçülməsi; 2. Sərfin dolayı yolla təyini; Birinci qrupa həcm və çəki üsulları aiddir. Həcm üsulunda su ölçü qabına yığılır və onun dolma müddəti ölçülür. Su sərfini tapmaq üçün suyun həcmi zamana bölünür. Bu üsul bulaqların, kiçik quyuların debitini, laboratoriya modellərində su sərfini ölçmək üçün istifadə edilir. Həcm üsulu çox dəqiqdir. 3

49 Sərfin dolayı yolla təyini müxtəlif üsullarla yerinə yetirilir. Bu halda bilavasitə sərf deyil, axının başqa ünsürləri ölçülür. Su sərfi isə hesablama yolu ilə təyin edilir. Belə üsullara aşğıdakılar aiddir: 1. Axının en kəsik səhasini hesablamaq və sürəti ölçməklə su sərfinin təyini. Bu üsul sürət-sahə üsulu adladırılır. 2. Ölçü qurğularının (suaşırıcılar, hidrometriki novlar) köməyilə sərfin təyini. Bu halda bu halda suaşırıcıların üzərində və novun girəcəyində basqı ölçülür, sərf isə hidravliki əlaqələr vasitəsilə tapılır. 3. Qarışma üsulu (elektrolit, istilik, kalorimetriya). Bu halda sərf, suya buraxılan məhlul su ilə qarışdıqdan sonra elektrik keçirmə qabiliyyətinin dəyişməsinə görə təyin edilir. Hidrometriyada sürət-sahə üsulu daha geniş tətbiq olunur. Çayın en kəsik sahəsi dərinlik ölçü işlərinin nəticəsinə görə hesablanır, sürətlər isə canlı en kəsiyinin ayrı-ayrı nöqtələrində hidrometriki fırlanğıclarla, az hallarda isə səth və dərinlik üzgəcləri ilə ölçülür. Canlı en kəsik sahəsi və orta sürətə görə sərfin hesablanması da bu üsula aiddir. Canlı en kəsik sahəsi yenə də dərinlik ölçü işlərinə görə təyin edilir. Orta sürəti tapmaq üçün isə su səthinin meylliyi ölçülür və yataqla subasarın xarakteri müəyyənləşdirilərək kələ-kötürlük əmsalı təyin edilir.sonra orta sürət Şezi düsturunun köməyi ilə hesablanır və alınan nəticə en kəsik sahəsinə vurularaq su sərfi tapılır. Sürət- sahə üsulundan sərf l/san-dən çox olduqda istifadə edilməlidir. Su sərfi m 3 /san olduqdaq onu ölçü qurğuları vasitəsi ilə təyin etmək mümkündür. Qarışma üsulu isə sərf 0.05-dən 50 m 3 /san-yə qədər dəyişdikdə,dağ çaylarında istifadə edilir. Su sərfinin hesablanması. Sürət şaqullarının müxtəlif nöqtələrində fırlanğıcla yerli sürətləri ölçüldükdən sonra, hər sürət şaqulu üçün orta sürət tapılır (v ş.i ). Sonra qonşu şaqullar arasında keçən su sərfləri hesablanır: 4

50 Δ Qi = v or, i Δω Burada, v or,i -iki sürət şaqulu arasındakı orta sürətdir: (v ş,i +v ş,i+1 )/2; Δω i -iki şaqul arasında canlı en kəsik sahəsidir. Ölçü aparılmış en kəsikdən keçən tam su sərfi belə hesablanır: n vs,1 + vs,2 vs, n 1 + vs, n Q ΔQ = K ν Δω + Δω + + Δω + K v Δω = i s,1 1 2 n 1 i= burada, K-çayın sahillərinin vəziyyətindən asılı olan əmsaldır və arasında dəyişir. Məlumdur ki, təbii yataqlar üçün su sərfini Q=ω v düsturuna əsasən hesablayırlar. Sürəti ölçmədikdə canlı en kəsikdəki orta sürəti Şezi düsturundan tapmaq olar. Bu üsul hidrometriya müşahidələri aparmaq mümkün olmayanda, məsələn, daşqın zamanı maksimal su sərfini hesablamaq üçün istifadə olunur. Daşqından sonra, ən yüksək su səviyyələrinin sahillərdə qalmış izlərinə görə nivelirləmə yolu ilə su səthinin meylliyi təyin edilir. Sonra isə kələ-kötürlük əmsalı N.N.Pavlovskiyə görə seçilir. Xətti ölçü işləri aparmaqla canlı en kəsik sahəsi hesablanır. i s, n n 5

51 15. Çayların qida mənbələri və hidroqrafın genetik parçalanması. Çaylar səth və yeraltı sularla qidalanırlar. Ümumiyyətlə qida mənbələri 4 növdür: yağış, qar, buzlaq və yeraltı sular. Bunlardan ilk üçü səth sularına aiddir. Çayların qidalanmasının əsas amilllərindən biri iqlim şəraitidir və məşhur meteoroloq A.İ.Voeykov dediyi kimi-çaylar iqlimin məhsuludur. Müxtəlif çay hövzələrində bu və başqa qida mənbəyinin üstün olması yerli şəraitdən asılıdır. Bəzən hövzələr üçün hansı növ qidanın üstün olduğunu müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Bu halda qarışıq qidalanma məfhumundan istifadə edilir. Çaylarda axımın yaranmasına iqlimdən başqa bitki örtüyü, torpaq, relyef və antropogen amillər də böyük təsir göstərir. Çay hövzələrinin geoloji quruluşundan asılı olaraq yeraltı suların qidalanmada rolu müəyyən edilə bilər. Yağışla qidalanma əsasən leysan və uzun müddət davam edən yağışlar hesabına olur. Leysan yağışlar qısa müddət davam edir, bu vaxt çayların sululuğu kəskin artır və yağışdan sonra isə tədricən azalır. Uzun müddət davam edən yağış, əsasən böyük ərazini əhatə edir və çayı uzun müddət qidalandırır. Ekvatorial və iqlim qurşağının, Lənkəran təbii vilayətinin çayları əsasən yağış suları ilə qidalanır. Qış zamanı yığılmış qar yazda əriməyə başlayır və ərinti suları çayları qidalandırır. Qar sularından qidalanma qarda olan su ehtiyatlarından və ərimə dövründəki hava şəraitindən asılıdır. Şərqi Avropanın düzənlik çaylarının axımının 50%-dən çoxunu qar suları təşkil edir.buzlaq suyu ilə qidalanma yüksək dağlıq rayonların çayları üçün səciyyəvidir. Buzlaq suyu ilə qidalanan çaylarda sululuq yay dövründə artır (Amudərya, Sırdərya). Qar əridikdə və yağışdan sonra suyun bir hissəsi torpaq-süxur təbəqəsinə hopur və yeraltı suların ehtiyatını artırır. Sonra isə il ərzində müntəzəm olaraq çayı qidalandırır.cənubdan şimala doğru çayların qidalanmasında yeraltı suların rolu artır. Daimi donuşluq yayılmış ərazilərdə yeraltı sularla qidalanma çox cüzidir. Volqa çayının illik aximının 30%-ni yeraltı sular təşkil edir. Ümumiyyətlə, çayların su ilə qidalanmasında 2-3 qida mənbəyi iştirak edir. Belə qarışıq qidalanma çayların əksəriyyəti üçün xarakterikdir. Çayların axım həcmini hesabladıqda və axımın il ərzində paylanmasını müəyyənləşdirdikdə onların qida mənbələrini öyrənmək vacibdir. Mülayim qurşaqda çayların çoxu qar suları ilə qidalanır. Qar suları ilə yanaşı, şimala getdikcə yeraltı və yağış sularının da payı artır.dneprin aşağı axınından Azov dənizinə kimi olan ərazidə, Aşağı Volqaboyunda və Şimali Qazaxıstanda çaylar demək olar ki, ancaq yazda qqarın əriməsindən əmələ gələn sularla qidalanır. Bu rayonlarda yeraltı sular çox dərində yerləşir, yağış suları isə əsasən buxarlanmaya sərf olunur. Kiçik hövzəyə malik olan çayların çoxu yay aylarında tamamilə quruyur. Çöl və meşə-çöl zonalarında yeraltı sular çox da dərində olmadığı üçün çayların qidalanmasında iştirak edir. Ancaq yenə də həmin zonalarda çayların əsas qida mənbəyini qar suları təşkil edir və onların axımının əsas hissəsi yaz gursululuğu dövrünə təsadüf edir. 1

52 Dağ çaylarında qidalanma çox zaman qar və buzlaq suyunun hesabına olur. Buzlaq çayları qış aylarında ancaq yeraltı sularla qidalanır. Qeyd edək ki, dağ çaylarının qidalanma xüsusiyyətləri yüksəklikdən asılı olaraq dəyişir. Böyük çayların qidalanması, onların axıb keçdiyi ərazilərin müxtəlif fizikicoğrafi şəraitə malik olması ilə əlaqədar mürəkkəb xarakter daşıyır. Belə çaylarda qidalanma çox zaman qarışıq olur. Şərqi Asiya çaylarının qidasının əsasını musson yağışları təşkil edir. Musson yağışları ilin isti dövründə yağır. Qeyd etmək lazımdır ki, daimi donuşluq yayılmış ərazilərdən keçən çayların yeraltı sularla qidalanması çox cüzi olur və həmin ərazidəki çayların qida mənbələri qar və yağış sularıdır. Hidroqrafın genetik parçalanması. Çayın su sərfi il ərzində dəyişir. Yaz gursuluğu və daşqın vaxtı onun qiyməti böyük, qıtsulu dövrdə isə kiçik olur. Su sərfinin dəyişməsini göstərən qrafikə hidroqraf deyilir. Hidroqrafı orta gündəlik su sərflərinin qiymətlərinə görə qururlar. Hidroqrafı tərtib etdikdə şaquli oxda su sərfinin qiyməti, üfüqi oxda isə günlər göstərilir. Şəkil 3.12-də Qarqarçayın Ağa körpü məntəqəsi üçün hidroqafı verilmişdir. Hidroqrafdan göründüyü kimi, yazda su sərfi əvvəlcə artır, sonra isə azalaraq, yayda minumumqiymət alır və payızda yenidən artır. Hər il üçün hidroqraf tərtib etmək olar. Su sərfini zamana vurduqda axım həcmi alınır. Hidroqrafın daxilindəki sahəni təyin etməklə illik axım həcmini hesablamaq mümkündür. 2

53 Kiçik çayların və yağışla qidalanan çayların hidroqrafları çoxzirvəli olur. Hər bir rejim fazasına məxsus səciyyəvi su sərfləri ən böyük (maksimal) və ən kiçik (minimal) su sə2rfləridir. Həmin sərflər aşağıdakı xarakter dövrlərə görə müəyyən edilir: İllik maksimal və minimal su sərfləri; Yaz gursululuğu dövrünün maksimal su sərfi; Daşqın dövrünün maksimal su sərfi; Yay aralıq fazanın minimal su sərfi; Qış aralıq fazanın minimal su sərfi; Müşahidə müddəti çox olarsa onda səciyyəvi hidroqraf su qurmaq olar. Belə hidroqraf su rejiminin səciyyəvi xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir və hər ildəki meteoroloji şəraitlə bağlı təsadüfü tərəddüdlərdən azad olur. Bu hidroqrafı qurmaq üçün onun səciyyəvi nöqtəsindəki maksimal və minimal sərflərin çoxillik orta qiymətləri və tarixləri müəyyən edilməlidir. Çayların müxtəlif qida mənbələrindən aldığı suyun miqdarını müəyyən etmək üçün hidroqrafı parçalamaq olur. Hidroqrafı bir neçə üsulla parçalamaq olur. B.V.Polyakovun sxeminə görə gursululuğun qalxma dövründə yeraltı sularla qidalanma azalmağa başlayır və gursululuğun maksimumu keçdikdə tamamilə 3

54 kəsilir. Gursululuğun axımı azalmağa başladıqda çaya axan yeraltı suların miqdarı artmağa başlayır. B.İ.Kudelin hidrogeoloji şəraiti nəzərə almaqla hidroqrafın parçalanma sxemlərini vermişdir (3.13). Çayların yeraltı sularla qidalanma xüsusiyyətləri həm də çayın sulu horizontlarla hidravliki əlaqəsinin dərəcəsi ilə müəyyən edilir. Burada aşağıdakı hallar ola bilər. Yeraltı sular çayla hidravliki əlaqədə deyil; Tam hidravliki olan hal; Dövri (vaxtaşırı) hidravliki əlaqə olan hal; Həm basqısız və həm də artezian suları ilə qidalanma olan hal. Yeraltı sular çayla hidravliki əlaqədə olmadıqda, çayın rejimi yağıntıların rejiminə uyğun olur və yeraltı axımın hidroqrafı çayı hidroqrafına oxşayır. Hidravliki əlaqə olduqda isə yeraltı axım şişmə xarakteri daşıyır. Belə ki, çayda səviyyə qalxdıqda sahil tənzimlənməsi baş verir. Səviyyə yüksək olduqda qrunt sularında şişmə gedir və çay suları yeraltı suların ehtiyatını artırmağa başlayır. Səviyyə aşağı düşdükdə isə həmin sular əksinə, çaya axmağa başlayır. Çayda səviyyə maksimum olduqda sahil tənzimlənməsi yeraltı axımın tam kəsilməsinə gətirib çıxarır. Yeraltı axım böyük daşqınlar zamanı da çox azalır. Tam hidravliki əlaqə düzənlik çayları üçün, dövri əlaqə və əlaqəsiz hal isə dağ çayları üçün səciyyəvidir. Gursululuq və daşqın dövrlərində hidroqrafı parçalamaqla yeraltı qidalanmanı müəyyən etmək üçün iki qrup metodlardan istifadə edilir. Birinci qrup metodlarda yeraltı axımın gursululuq dövründə artması nəzərə alınır. (V.Q.Qluşkov, M.İ.Lvoviç, K.P.Voskresenski). Bu üsullarla əsasən yeraltı axımı hidroqrafda ayırmaqüçün gursululuğun başlanğıcındakı və sonundakı sərflərə müvafiq nöqtələr düz və əyri xətlə birləşdirilir. İkinci qrup metodlar isə gursululuq dövründə yeraltı axımın azalmasını, hətta tam kəsilməsini nəzərə alır (B.V.Polyakov, B.İ.Kudelin). Yeraltı qiidalanmanı ayırmaq üçün hidrokimyəvi məlumatlardan istifadəyə əsaslanan üsul da mövcuddur (P.P. Voronok, V.V.Drozd və b.). Yeraltı axım aşağıdakı düsturla hesablanır: CG Csath Qy = Q p, C C burada, Q y, Q G – müvafiq uyğun olraq yeraltı və çay sularınınsərfi; C G, C səth, C y – çayın səth və yeraltı suların minerallaşmasının müəyyən bir komponenti. Hövzədəki bulaqların rejiminin yeraltı qidalanmanın xarakterinə təsirini göstərən hidroqrafı parçalama üsulunu F.A.Makarenko təklif etmişdir. Dağ çaylarında qar, yağış, buzlaq və yeraltı suların qidalanmasında payını müəyyən etmək mürəkkəb məsələdir. Bu məsələni həll etmək üçün hövzənin fiziki-coğrafi şəraiti təfsilatla təhlil edilməli, mövcud qida mənbələri və onların hansı müddətlərdə çayı qidalandırması müəyyənləşdirilməlidir. Bunun üçün axımın, yağıntının və temperaturun illik gedişi təhlil edilməlidir (şəkil 3.14). y sath 4

55 Dağ çaylarının hidroqrafını parçalandıqda nəzərə almaq lazımdır ki, çay buzlaq suları ilə qidalanırsa, qış dövründə onun qidasını qrunt suları təşkil etməlidir. Yay dövründəki yeraltı qidalanma təqribən qışın başlanğıcındakı sərfə müvafiq ayrılmalıdır. Qar suyu ilə qidalanma isə hövzənin alçaq hissələrində qar əriməyə başladıqdan qurtardığı dövrə qədər olur. Yağış suları ilə qidalanma yaypayız daşqınları arasındakı dövrlərdə baş verir. M.İ.Lvoviç Yer kürəsi çaylarının qida mənbələrinə görə təsnifatını vermiş və çayları 40 tipə bölmüşdür. Dörd əsas qida mənbəyinin hər birini kəmiyyətcə qiymətləndirmək üçün o, aşağıdakı qradasiyaları qəbul etmişdir: 80%-dən çox, 50-80% və 50%-dən dən az. Əgər çay axımının 80%-dən çox hissəsi yalnız bir qida mənbəyinin payına düşürsə, müəllif belə çayı təmiz yağış, qar və ya yeraltı qidalı çay tipinə aid edir. Konkret bir qida mənbəyi, məsələn yağış suları ümumü axımın 50-80%-ni təşkil edirsə, belə çay əsasən yağış suları ilə qidalanan çay tipinə aid olunur. Əgər hər bir qida mənbəyinin payı 50%-dən az olarsa, belə çay əsasən qarışıq qidalı çay tipinə aid edilir. Buzlaq suyu ilə qidalanan çaylar üçün qradasiyalar 50%-dən çox, 25-50% və 25%-dən az qəbul edilir. Kanadada, Alyaskada, Skandinaviya yarımadasında və Rusiyanın şimalında çayların qidalanmasında qar suları təşkil edir. Mülayim qurşaqda qar əsasən yazda, subartik qurşaqda isə (Yukon, Makkenzi çaylarının hövzələri) yayda əriyir. Cənub yarımkürəsində qar suları ilə qidalanan çaylar azdır.bunlara misal olaraq Pataqoniya yastanından və Avstraliyada Qarlı dağlardan axançayları göstərmək olar. Ümumiyyətlə, cəmi 9 çay tipi üçün qar suları ilə qidalanma üstünlük təşkil edir və bu çayların hövzəsi bütün qurunun 25-30%-ni tutur. Əsas qida mənbəyi yağış suları olan çaylar Yər kürəsində daha geniş yayılmışdır (21 tip vəqurunun 60%-i). Cənub yarımkürəsində Andın yüksək dağlıq zonası və Pataqoniya yastanı istisna olmaqla qalan ərazidə şimal yarımkürəsinin isə 50%-də çay axımının əsas hissəsini yağış suları təşkil edir. Örtük buzlaqların yayılmış ərazilərdə: Antartidada,Qrenlandiyada, Kanada Arktik arxipelaqında və s. çayların qidasının 80%-dən çoxu buzlaq sularının payına düşür.burada axım prosesi iki aya yaxın bir müddətdə müşahidə olunur və bütün illik axım yay dövründə formalaşır. 5

56 Dağ buzlaqlarının yayıldığı ərazilərdə:alp, Skandinaviya, Qafqaz, Tyan-Şan, Pamir,Altay, Himalay dağlarıda çayların qidalanmasında buzlaqlar mühüm rol oynayır. Belə çaylar 7 tipdə birləşdirilir. əsasən yeraltı sularla qidalanan çaylar cəmi 3 tip əmələ gətirir.belə çaylara çatlı vulkanik süxurların geniş yayıldığı Kiçik Qafqazda, Mərkəzi Asiyanın qalın denudasiya materialları ilə örtülmüş dağliq massivlərində rast gəlinir. 6

57 16. Su rejiminin fazaları və rejiminə görə çayların təsnifatı. Su obyektlərinin vəziyyətlərinin il ərzində qanunauyğun dəyişməsi hidroloji rejim adlanır. Bu dəyişkənlik fiziki-coğrafi şəraitdən, ilk növbədə isə yağıntıların, havanın temperaturunun və rütubətliyin dəyişməsindən asılıdır. Müxtəlif su obyektlərinin-çayların, göllərin, bataqlıqların, yeraltı suların rejimləri ayrılıqda öyrənilir. Su obyektlərinin səviyyəsinin və su sərfinin il ərzində dəyişməsi su rejimi adlanır. Səviyyənin sutka, fəsil və çoxillik bir müddət ərzində dəyişməsi səviyyə rejimi, sərfin dəyişməsi isə sərf rejimi adlanır. Buz hadisələrinin göstərilən müddətdə dəyişməsinə buz rejimi, suyun temperaturunun dəyişməsinə isə termik rejim deyilir. Bunlarla yanaşı çayların gətirmələr, hidrokimyəvi rejimləri, məcra prosesləri və s. kimi rejimləri mövcuddur. Onların hər biri ayrılıqda öyrənilir. Rejimin səciyyəvi dövrləri rejim fazaları adlanır. Rajim fazalarının başlanğıc tarixi və sonu fiziki-coğrafi amillərdən, başlıca olaraq iqlim şəraitindən asılıdır. Çayların əsas rejim fazaları aşağıdakılardır: Gursululuq; Daşqın; Qıtsulu (aralıq); Təbii su obyektlərinin su rejimlərindən fərqli olaraq, kanalların, su anbarlarının rejimləri onların iş xüsusiyyətlərindən asılıdır. Qurutma meliorasiya üçün tikilmiş bəzi kollektor-drenaj şəbəkələrinin su rejimi, həmin ərazidən axan çayların su rejimi ilə oxşardır. Qarın, buzların əriməsindən və uzun sürən yağışlardan sonra çaylarda suyun səviyyəsi qalxır, su sərfi artır və bu hər il eyni vaxtda təkrarlanır. Bu rejim fazası gursululuq adlanır. Düzənlik çayalarında gursululuq əsasən yaz fəslinə təsadüf edir. Bu zaman temperatur müsbət olur, havalar qızır, qar tədricən əriyir və müəyyən bir müddətdə çayın su sərfi artır ki, bununlada yaz gursululuğu başlayır. Dağlıq ərazilərdə yüksəklikdən asılı olaraq qarların buzlaqların əriməsi eyni vaxtda baş vermir. Buna görə də gursululuğun davamiyyəti artır və yaz-yay gursululuğu əmələ gəlir. Şərqi Avropanın şimal hissəsindəki şaylarda yay gursululuğu əsasən yaz qar əriməsi hesabına yaranır.şimal rayonlarında qar ehtiyatı cənub rayonlarına nisbətən çox olduğu üçün onlarda gursulu dövrlərdə çayların axım miqdarı da çox olur. Bu çaylarda gursululuq dövrü gün və daha çox davam edir. Cənuba getdikcə gursulu dövrün davamiyyəti azalır. Çayların əsas axımı yaz gursululuğu dövründə olur. Yüksək dağlıq ərazi çaylarında və mənbəyini buzlaqlatdan götürən çaylarda gursululuq yayda olur. Yaz yay gursululuğu olan ıaylara Terek, Amurdərya, Sırdərya və başqalarını misal göstərmək olar. Uzun sürən musson yağışları nəticəsində Amur çayı hövzəsində yay gursululuğu müşahidə olunur. Ümumiyyətlə, illik axım miqdarının əsas hissəsi gursulu dövrə təsadüf edir. Gursululuğun artma dövrü azalma dövrünə nisbətən qısa olur. Gursululuğun 1

58 davamiyyəti qar ehtiyatından,qarərimə prosesinin şiddətləndiyindən və başqa fiziki-coğrafi amillərdən asılıdır. Qarın əriməsi böyük çay hövzələrinin hər yerində eyni vaxtda başlamır. Bu gursululuğun formalaşmasına təsir göstərir. Qar əriməyə başlayan kimi axıməmələ gəlmir. ərinti suyunun bir hissəsi qar örtüyündə yığılır və o maksimal rütubət tutumuna çatdıqdan sonra suvermə prosesi baçlayır.əgər qar əriyəndə yağış yağarsa, bu zaman qar örtüyünün suvermə qabilliyyəti artır. Qardaxili akkumulyasiya ilə yanaşı, ərimə suyunun bir hissəsi hövzənin səthində olan xırda çökəkliklərə yığılır, bir hissəsi isə torpaq-qurunt qatina süzülür.gursululuğun formalaşmasına yuxarıda göstərilən amillərdən başqa, hövzədə olan göl və bataqlıqlar, bitki örtüyü təsir göstərir. Yamacların ekspozisiyası da ərinti sularının maksimal axım modulunun azalmasına səbəb ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, ərinti sularının infiltrasiyasına hövzənin torpaq-qurunt layının fiziki-mexaniki tərkibi böyük təsir göstərir. İnfiltrasiya olmuş qar suyunun bir hissəsi quruntu nəmləndirir, qalan hissəsi isə yeraltı suların ehtiyatını artırır. Beləliklə, ərinti suları axımının formalaşmasında aşağıdakı mərhələlərin olduğunu göstərmək olar: qarda ərinti sularının əmələ gəlməsi; ərinti sularının hövzənin qar örtüyündə akkymlyasiyası; ərinti sularının hövzənin səthindəki çökəklikdə akkumulyasiyası; ərinti sularının torpaq-qurntda infiltrasiyası və akkumulyasiyası; ərinti sularının yamaclarda və hidroqrafiki şəbəkə ilə axması. Ərinti sularının yamaclarda və hidroqrafik şəbəkədə axın sürətindən asılı olaraq yaz gursululuğunun müddəti dəyişir. Maksimal su sərfinin qiyməti də həmin sürətdən asılıdır. Əgər yamaclarda və hidroqrafik şəbəkədə axının sürəti kiçik olarsa, yaz gursululuğun davamiyyəti artar, sürət böyük olduqda isə, əksinə azalar. Gursululuğu öyrəndikdə əsas məsələlərdən biri onun axım həcminin və maksimal su sərfinin təyin edilməsidir. Müxtəlif coğrafi rayonlar üçün gursululuğun başlanma və qurtarma tarixini, onun davamiyyətini müəyyən etməyin böyük praktiki əhəmiyyəti vardır. Yaz gursululuğunu ayrı-ayrı illər üzrə təyin etmək üçün çayların hidroqrafını parçalamaq lazımdır. Hidrometrik müşahidə məlumatları olmayan çaylar üçün isə yaz gursululuğunun axımı ərazi üçün tərtib edilmiş axım xəritəsinə əsasən təyin edilə bilər. Yaz gursululuğunun maksimal sərfini təyin etmək üçün aşağıdakı düsturdan istifadə edilə bilər. K 0hpμ Q p = δ F n 1δ 2 ( F + 1) Burada, Q p -p% təminatla hesablanan maksimal su sərfi, m 3 /san; K 0 – gursululuğun yığcamlıq əmsalı; h p -hesablama təminatlı gursululuğun axım layı; F- sutoplayıcı hövzənin sahəsi; δ 1 -göl və su anbarlarının tənzimləsməsi ilə çayın maksimall su sərfinin azalmasını nəzərə alan əmsal; δ 2 -meşə və bataqlıqların təsirindən maksimal su sərfinin azalmasını nəzərə alan əmsal; μ-maksimal sərflərin və axım laylarının statistik kəmiyyətlərinin eyni olmadığını nəzərə alan əmsal. 2

59 Daşqın hidroloji rejim fazalarının ən əsaslarındandır. Daşqın, nisbətən qısa müddət ərzində su sərfinin kəskin artmasına deyilir. Daşqının yaz və yay gursululuğundan fərqi ondadır ki, o müəyyən bir vaxtda deyil, ilin müxtəlif fəsillərində baş verir, axım həcmi gursululuqdakından az olur və nisbətən qısa müddət ərzində davam edir. Daşqınlar leysan yağışları və qış zamanı havanın mülayimləşməsi ilə əlaqədar olaraq qarın əriməsindən və uzun sürən yağışlardan sonra əmələ gəlir. Leysan daşqınları isə Krım, Qafqazın Qara dəniz sahillərində və Dneprin Karpatdan axan qollarında daha tez-tez baş verir. Daşqınlar ilin müxtəlif fəsillərində əmələ gəlir. Daşqının əsas ünsürləri qalxma və düşmə müddətləri, daşqın axımının həcmi və maksimal su sərfidir. Ayrı-ayrı hallarda daşqının maksimal sərfi və səviyyəsi gursulu dövrün müvafiq sərfindən və səviyyəsindən böyük ola bilər. Daşqın zamanı çayda daçqın dalğası əmələ gəlir. Kiçik hövzəli çaylarda hesabı sərf kimi daşqın sərfləri qəbul edilir. Daşqın zamanı su böyük əraziləri basır və müxtəlif təsərrüfat sahələrinə böyük ziyanlar vurur. Odur ki, bir çox çay hövzələrində hər il daşqına qarşı mübarizə tədbirləri görülür. Bəzən bu məqsədlə çaylarda xüsusi tənzimləndirici su anbarları da tikilir. Daşqının formalaşması sutplayıcı hövzədə yağış sularının toplanma vaxtından asılıdır. Leysan yağışları böyük hövzələrdə müntəzəm paylanmır və yalnız onun müəyyən sahələrini tutur. Leysan, şiddətliyi mm/saatdan çox olan, qısa müddət davam edən (2-3 saat) yaöışlara deyilir. Leysan yağışları isə şiddətliyi 2-10 mm/saatdan çox olan və bir neçə saatdan bir neçə günə qədər davam edən yağışlara deyilir. Leysan və leysan yağışı yağdıqda, suyun bir hissəsi torpaq səthinin islanmasına sərf olunur, yəni az yağışın yağması ilə səth axımının başlanması arasında müəyyən bir vaxt keçir. Bu vaxt, hövzənin geoloji quruluşundan, relyefindən, bitki örtüyündən asılıdır. Yağış suyunun bir hissəsi buxarlanmaya, bir hissəsi isə hövzədəki mikroçökəklikləri doldurmağa sərf olunur. Bunların hər ikisi daşqın axımının itkiləridir. Yağış suyu süzülərək torpağa keçir və yeraltı suların ehtiyatını artırır. Buna görə də həmin sular hidroqrafik şəbəkəyə gec gəlib çatır. Səth axınları xırda su lülələri şəklində yamaclarda hərəkət edir, bir-birinə qarışır, sonra isə birləşərəkçay şəbəkəsinə daxil olur. Yamaclardan axan səth sularının sürəti hidroqrafın formasına böyük təsir edən amillərdən biri hövzənin bitki örtüyüdür. Bitki örtüyü olan hövzələrdə səth axını coşqun xarakterli olmur. Bitkisiz hövzələrdə isə bu axın coşqun olur və onun kinetik enerjisinin bir hissəsi hidravliki müqaviməti dəf etməyə sərf olunsa da, eroziya prosesi daha şiddətli gedir. Daşqına çayla hərəkət edən dalğa kimi baxsaq, onda həmin dalğanı səciyyələndirən əsas kəmiyyətlər onun yayılma sürəti, amplitudası və uzunluğu olacaqdır. Daşqın dalğası hərəkət edərkən onun ön hissəsində qalxma zamanı meyllik, enmədəkindən çox olur. Buna görə də daşqın fazası üçün su sərfinin səviyyədən asılılıq əyrisi şəklində olur. Düzənlik çaylarında isə bu əlaqə əyrisi adi formada kimi qalır. Yağış daşqının maksimal su sərfi, hövzəsinin sahəsi 200 km 2 -dən az olan çaylarda aşağıdakı düsturla hesablanır: Q p =A 1% φh 1% λ p δf 3

60 Burada, H 1% -1% təminatlı sutkalıq yağış layı; φ-daşqının axım əmsalı; A 1% – 1% təminatlı maksimal axım modulu; F-hövzənin sahəsi, km 2 -lə. Hövzəsinin sahəsi 200 km 2 -dən çox olan çaylarda maksimal su sərfini təyin etmək üçün empirik düsturlardan istifadə edilir. Bu düsturlarda, maksimal axım modulunun hövzənin sahəsi artdıqca azalması (reduksiya) nəzərə alınır. Reduksiyanı göstərən dərəcə ayrılmış hər bir hidroloji rayon üçün sabit qəbul edilir. Maksimal su sərfləri üzərində aparılan müşahidələr kifayət qədər olduqda hesablamalar riyazi statistikanın üsullarına əsaslanır və müxtəlif təminatlı sərflər təminat əyrisini ekstrapolsasiya etməklə əldə edilir. Maksimal axımı hesablamaq üçün müxtəlif analitik təminat əyrilərindən istifadə olunur. Empirik təminatı hesablamaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur: m a p = 100% n + 1 2a Bu düsturda a=1 olduqda Kritski-Menkelin (Veybul), a=0.3-də N.N.Çeqodayevin, a=0.5 olduqda isə Hazenin düsturları alınır. Qəza daşqın su sərfləri müşahidə edilirsə, bu düsturlarla hesablanmış təminatların qiymətləri böyük olur. Müşahidə edilmiş maksimal su sərfləri arasında bir və ya bir neçə su sərfi başqa su sərflərinin qiymətlərindən ciddi fərqlənsə, onların təminatını M.Ə.Məmmədovun düsturu ilə hesabllamaq olar: p m n + K m = z i 100% Burada, p m -empirik təminat, %-lə; m-azalma sırasında su sərfinin sıra nömrəsi; K i -modul əmsalı (i=1,2.3. n); n-sıra üzvlərinin ümumi sayı (müşahidə müddəti); z- üst göstəricisi olub, variasiya əmsalının qiymətinə uyğun götürülür: C v >1.8 olduqda z=2; C v

61 λ 2 və λ 3 statisrikalarına görə C v və C s /C v nisbəti xüsusi nomoqrammalardan tapılır. Empirik təminat əyrisi mürəkkəb formaya malik olduqda hamarlanmış əyridən 5%, 50% və 95% təminatlı su sərfləri aşağıdakı düsturlarla hesablanır: Q5 + Q95 2Q50 Q5 Q σ 95 Q S = ; σ Q = ; Q = Q50 σ QΦ 50 ; Cv = Q5 Q95 Φ 5 Φ 95 Q S əmsalının qiymətinə görə xüsusi cədvəllərdən C s və binomial təminat əyrisinin orta qiymətdən normallaşdırılmış sapmalarının F 5, F 50 və F 95 qiymətləri götürülür və orta kvadratik meyletmə tapılır (σ Q ). Hesablanmış parametrlərə müvafiq seçilmiş analitik əyri ehtimal damasında qurulur. Bu əyrinin köməyi ilə empirik əyri ekstrapolsasiya edilərək müxtəlif təminatlı maksimal su sərflərinin qiymətləri tapılır. Düzənlik çaylarında yaz gursululuğu qutardıqdan sonra qırsulu rejim fazası başlayır. Bu fazada çaylar əsasən yeraltı sularla qidalanır. Müşahidə olunduğu mövsümdən asılı olaraq hidroqraflarda yay (yay-payız) və qış aralıq fazaları seçilir. Arid zona çaylarında yay fəslində uzun müddət yağışsız dövr davam etdikdə yeraltı suların ehtiyatı tükəndiyindən çaylar quruyur. Azərbaycanda Viravulçay, Boladıçay, Mətalaçay, Sumqayıtçay, Ceyrankeçməz və b. Çaylar quruyan çaylardır. Çayların qış rejimində üç dövr ayrılır: donma, buz örtüyünün əmələ gəlməsi və onun açılması dövrləri. Donma, şimal çaylarında havanın temperaturu mənfi olduqda oktyabr ayının axırındab və ya noyabrın əvvəllərində başlayır. Bu zaman axın sürəti az oaln sahələrdə sahil buzu əmələ gəlir və suyun üzərində buz örtüyü yaranır. Cənuba dekabrın əvvəlinə təsadüf edir. Çaylarda su turbulent hərəkəti nəticəsində həmişə qarışır. Bu aşağı qatların soyumasına səbəb olur və sudaxili buzlar əmələ gəlir. Getdikcə suyun səthi tamamilə buzla örtülür və sudaxlili buzun əmələ gəlməsi dayanır. Ucqar şimal rayonlarında çaylar 7-8 ay. Cənubda isə 2-3 ay buzla örtülü olur. Qeyd etmək lazımdır ki, Cənubi Qafqaz çaylarının çoxu buzla tam örtülmür. Bu çayların bəzilərində sahil buzları əmələ gəlir. Buz örtüyünün qalınlığı S.V.Bıdin və P.P.Belokoninin empirik düsturu ilə təyin edilə bilər: h s = 11 t Burada, t-mənfi orta aylıq temperaturların cəmi (dərəcə ilə). Su rejminə görə çayların təsnifatı. Çayların çox geniş yayılmışvə öz əhəmiyyəti bu günə kimi itirməmiş ilk təsnifatlarından birini A.İ.Voyeykov vermişdir.o, iqlim amillərinin çayların qidalanma xarakterinə və axmın il ərzində paylanmasına təsirini ön plana çəkmişdir: B.D.Zaykov çayların su rejminin xarakterini təhlil edərək, keçmiş SSRİ çaylarının təsnifatını vermişdir. O, bütün çayları üç qrupa bölür: Gursululuq yazda müşahidə olunan çaylar; Gursululuq ilin isti dövründə müşahidə olunan çaylar: Daşqın rejimli çaylar. 5

62 İlin gursululuqdan başqa qalan dövr ərzində çayların rejim xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq B.D.Zaykov hər qrupun çaylarını bir neçə tipə bölür. Fransalı alim M.Parde bütün dünya çaylarının təsnifatını vermişdir. O, axımın və yağıntıların il ərzində paylanmasını, çayların qidalanma xüsusiyyətlərini nəzərə almışdır. Bu təsnifata görə çaylar üç əsas qrupa bölünür: Sadə rejimli çaylar; Birinci dərəcə kompleks rejimli çaylar; İkinci dərəcə kompleks çaylar. İki rejim fazası (gursulu və qıtsulu fazalar) və yalnız bir tip qida mənbəyi olan çaylar sadə rejimli çaylar qrupuna aid edilir. Bu qrup çaylar öz növbəsində üç tipə bölünür: buzlaq, qar və yağış rejimli çaylar. Birinci dərəcə kompleks rejimli çaylar bir neçə qida mənbəyinə malikdir. Onların su rejimində il ərzində bir neçə maksimum və minimum müşahidə olunur. Bu qrupa qar-yağış, yağış-qar rejimli və başqa tip çaylar daxildir. İkinci dərəcə kompleks rejimli çaylar qrupuna qollarının axımı müxtəlif qida mənbələri ilə formalaşan çaylar aiddir. Belə çaylara misal olaraq, Amazon, Nil, Niger və s. çayları göstərmək olar. 6

63 17. Gətirmələr əmələ gəlməsi və xarakteristkaları. Çay axını ilə aparılan və ya çökərək məcra və subasarların dib çöküntülərini əmələ gətirən bərk mineral hissəciklər gətirmələr adlanır. Çay gətirmələrinin əmələ gəlməsinə səbəb olan təbii proseslər aşağıdakılardır: aşınma, denudasiya və eroziya. Aşınma, fiziki-kimyəvi proseslərin təsiri altında bərk dağ süxurlarının ayrıayrı hissələrə və xırda hissəciklərə bölünməsidir. Aşınmanın iki əsas növü var: fiziki və kimyəvi aşınma. Aşınma məhsullarının yamac boyu ağırlıq qüvvəsinin təsiri ilə hərəkəti denudasiya prosesi adlanır. Eroziya prosesi isə su və küləyin torpağa və süxurlara dağıdıcı təsiridir. Bu üç prosesin təsiri nəticəsində çay axınları bərk hissəciklərlə zənginləşir. Çay axınları vasitəsilə nəql edilən gətirmələrin miqdarı eroziya prosesinin şiddətliyindən asılıdır. Çay gətirmələrinin əmələ gəlməsində su eroziyası daha fəal rol oynayır. Eroziya yaqmac və yataq eroziyalarına bölünür. Yamac eroziyası öz növbəsində səthi yuyulma və dərinlik yuyulmasına bölünür. Hövzə səthinə yağan yağışın mexaniki təsiri ilə parçalanan torpaq qrunt hissəcikləri ətrafa sıçrayıç və əmələ gəlmiş səth axınına qarışaraq, onunla birlikdə axıdılır. Yamacın meyilliyindən, axımın miqdarından asılı olaraq bərk hissəciklərin bir hissəsi hidroqrafiki şəbəkəyə gətirilir. Yamac eroziyası ərazinin fiziki-coğrafi şəraitindən çox asılıdır. Yağışın şiddətliyi və yamacın meyilliyi artdıqca, eroziya və bitki örtüyü də böyük təsir göstərir. Bitki örtüyü olan ərazidə yamac eroziyasının şiddətliyi az olur. Həmin prosesin gedişatına təsərrüfat fəaliyyətinin də təsiri böyükdür. Odur ki, bir çox rayonlarda eroziyanı zəiflətmək və onun qarşısını almaq üçün aqrotexniki tədbirlərdən istifadə edilir. Məcra eroziyasının da iki növü var. Onların biri dərinlik (dib), o biri isə yan eroziyasıdır. Düzənlik çaylarının çoxu tarazlaşmış vəziyyət almışlar, yəni axın boyu quytullar və növbəli dayazlıqlar bir-birini əvəz edir. Onlarının vəziyyətinin dəyişməsi əsasən yaz gursululuğu və ya daşqınlar vaxtı baş verir. Yan eroziya nəticəsində çayların sahilləri yuyulur və genişlənir. Çay gətirmələri hərəkət xüsusiyyətlərinə görə asılı və dib gətirmələrinə bölünür. Çay axınının orta sürətindən, canlı en kəsikdə yerli sürətlərin paylanmasından və gətirmələrin iriliyindən asılı olaraq, bərk hissəciklərin (gətirmələrin) bir qismi çayın dibindən qaldırılaraq uzun bir məsafəyə asılı halda nəql edilir. Bir qrup gətirmələr isə çayın dibindən qaldırılaraq qısa bir məsafəyə aparılır və sonra yenidən çayın dibinə çökür. Bu proses bir müddət təkrar olunur və salrsiya adlanır. Gətirmələrin asılı və dib gətirmələrinə ayrılması şərtdir. Belə ki, axının sürətindən asılı olaraq dib gətirmələri asılı gətirmələrə çevrilir və əks proses müşahidə olunur. Gətirmələrin əsas xarakteristkaları aşağıdakılardır: həndəsi ölçüsü, hissəciklərin forması, qranulometrik (mexaniki) tərkibi, fiziki-kimyəvi xassələri və məsaməliyi. 1

65 ρq q P = R + T = ; 1000 san və ya P = 1000 q ρ ; 3 Q m Burada, Q- su sərfidir. Çoxillik orta axımı gətirmələr axımı gətirmələrinaxım norması adlanır: Pi P1 + P2 + + Pn i= 1 P = = n n Burada, P i – illik gətirmələr axımı; n-illərin sayı. Asılı gətirmələr. Axın vasitəsilə asılı halda nəql edilən gətirmələrin hərəkət qanunauyğunluğunu ilk dəfə 1848-ci ildə Dyupyu əsaslandırmışdır. Onun müşahidələrinə əsasən sürət qradiyenti böyük olduqda çayın dibində yerləşən bərk cisimlərə qaldırma qüvvəsi təsir göstərir. Axının dibində olan bərk hissəciyin üst səthində suyun sürəti böyük, aşağıda isə kiçik, bəzən hətta sıfra bərabər olur. Dibdə isə əksinə, təzyiq çox olduğundan sükunətdəki gətirmələrə qaldırma qüvvəsi təsir göstərərək, onları yerlərindən tərpədir. Yerindən oynamış bərk hissəciklər axınla birlikdə hərəkət edir. Bundan sonra gətirmələrin uzun müddət asılı halda qalması turbulentliyindən, o cümlədən şaquli sürət pulsasiyasından asılıdır. Hal-hazırda asılı gətirmələrin hərəkətinin iki nəzəriyyəsi mövcuddur. Nəzəriyyələrdən biri diffuziya nəzəriyyəsidir. Onu cü illərdə atmosfer üçün V.Şmit və Ç.Teylor vermişlər. V.M.Makkaveyev isə 1931-ci ildə diffuziya nəzəriyyəsini məcra axınları üçün işləmişdir. Diffuziya nəzəriyyəsinə görə gətirmələrin hərəkəti turbulent axında mübadilənin mövcud olması ilə əlaqədardır. Həmin nəzəriyyəyə əsasən axında turbulent qarışma zamanı mövcud substansiyalar da (məhlul, istilik, bərk hissəciklər və s.) aparılır. Diffuziya nəzəriyyəsinin əsas tənliyi belə yazılır: dρ ρω = ε dy burada, ρ-axının baxılan dərinliyindəki bulanıqlıq dərəcəsi; ω-hidravliki irilik; ε- turbulent qarışma əmsalıdır. Dərinlik boyu turbulent qarışma əmsalını sabit götürsək, diffuziya nəzəriyyəsinin əsas tənliyini inteqrallamaqla aşağıdakı ifadəni alarıq: ρ ρ α = e ω( y α ) ε burada, ρ α -dibdən α məsafədə olan dərinlikdə bulanıqlıq dərəcəsi; e-natural loqarifmanın əsasıdır. Hidravliki irilik Stoks qanununa müvafiq olduqda, turbulent qarışma əmsalı su və bərk cisimlər üçün eyni götürülə bilər. M.A.Velikov isə diffuziya nəzəriyyəsinin müəlliflərindən olaraq, turbulent qarışma əmsalının axında dərinlik boyu dəyişdiyini göstərir və müxtəlif dərinliklərdə asılı gətirmələrin bulanıqlıq dərəcəsini təyin etmək üçün belə bir ifadə təklif edir: n 3

66 k ghi ρ g h 1 = ρ r α 1+ α burada, r-nisbi dərinlik; ρ α -dibdən müəyyən məsafədə axının bulanıqlıq dərəcəsi; Δ 1 α-nisbi kələ-kötürlükdür ( α = kimi ifadə olunur. və çaylar üçün təqribən ə n 1500 bərabərdir); Δ-mütləq kələ-kötürlük; ω-hidravliki irilik; k- Karman sabitidir (çaylar üçün onun qiyməti 0.54 qəbul edilə bilər); h-dərinlik; i-meyllik; g-sərbəstdüşmə təcilidir. Beləliklə, diffuziya nəzəriyyəsinə görə axının müxtəlif dərinliklərində asılı gətirmələrin vahid həcmdəki çəkisini (konsentrasiyasını) yuxarıda göstərilmiş tənliklərdən tapmaq olar. Bu nəzəriyyənin çatışmayan cəhətlərindən biri odur ki, bərk hissəciklərin axının turbulentliyinə təsiri və gətirmələrin qarşılıqlı təsiri nəzərə alınmır. Diffuziya nəzəriyyəsindən fərqli olaraq, 1944-cü ildə M.A.Velikanov tərəfindən irəli sürülən turbulent axında asılı gətirmələrin nəql edilməsi nəzəriyyəsində bərk hissəciklərin axının kinematik quruluşuna (sürətin, təzyiqin paylanmasına və s.) təsiri nəzərə alınır. Bu nəzəriyyəyə qravitasiya nəzəriyyəsi deeyilir. Qravitasiya nəzəriyyəsində gətirmələrin asılı halda nəql edilməsinə axının müəyyən iş sərf etdiyi göstərilir və bu iş qaldırma işi adlandırılır. Asılı gətirmələrin dərinlik boyu qaldırma işi adlandırılır. Asılı gətirmələrin dərinlik boyu paylanması bu nəzəriyyəyə görə aşağıdakı kimi ifadə edilir: ρ m = ( 1 η) β, ρα burada, kαω ρ g β =, α = 1 ( 1 + α ) i ghi ρ ρ g -gətirmələrin sıxlığı; ρ-suyun sıxlığı; k-karman sabiti; ω-hidravlik irilik; i- meyllik; h-dərinlik; r-nisbi dərinlik; m-ədədi kəmiyyətdir və kələ-kötürlükdən asılıdır; ρ α -dibdəki bulanıqlıq dərəcəsidir. Çayların orta bulanıqlıq dərəcəsini təyin etmək üçün bu düsturun sadələşdirilmiş şəklindən istifadə etmək olar: 0.8 ρ or = 2 β Hər iki nəzəriyyəyə görə bulanıqlıq dərəcəsi üçün alınmış düsturlar çaylarda gətirmələrin miqdarı az olduqda, ümumiyyətlə isə düzənlik çaylarının bulanıqlıq dərəcəsini təyin etdikdə istifadə oluna bilər. Dağ çayları üçün bu düsturların xətaları çox böyükdür.asılı gətirmələrin miqdarı çayın axını boyu dəyişir. Bu isə axın boyu sürətin və meylliyin azalması ilə əlaqədardır. Ümumiyyətlə, çayın bulanıqlıq dərəcəsi mənbədən mənsəbə doğru həm azala, həm də arta da bilər. ω 4

68 Burada, V-axının orta sürəti ; K-mütənasiblik əmsalıdır və K 50; d-gətirmələrin diametri, mm-lə. Eri qanunu gətirmələrin diametri 5 mm-dən kiçik olduqda özünü doğrultmur. Odur ki, yuyulma sürətini hesablamaq üçün bir çox düsturlar təklif edilmişdir. M.A.Velikanov gətirmələrin ilikn hərəkətə gəlməsi üçün lazım olan sürəti aşağıdakı düsturla hesablamağı təklif edir: V = d , m/san Qumdan ibarət olan dib gətirmələri qırçın şəklində hərəkət edir. Məlumdur ki, müxtəlif sıxlıqlı mühitlərin sərhədlərində dalğavari səthlər əmələ gəlir. Məsələn, səhralarda qum barxanları, çaylarda isə su ilə dibdəki bərk hissəciklərin sərhəddində qırçınlı səth yaranır. Qum qırçınlarının uzununa profilində bir neçə səciyyəvi hissə ayırmaq olar:-qırçının arxa yamacı, ön yamacı zirvəsi və dibi. Qırçının təşkil olunduğu gətirmələr belə hərəkət edirlər: ayrı-ayrı qum hissəcikləri ön yamacla zirvəyə qalxaraq sonra aşağı düşür və arxa yamacda çökür. Beləliklə, ancaq qırçının səthində olan qum hissəcikləri hərəkətdə olur. Qırçınlar hərəkət etdikcə, onlar bir neçə xırda qırçınlara da bölünə bilərlər. Qırçınların hündürlüyü dərinlikdən asılıdır. Dərinlik artdıqca onların hündürlüyü də artır. Qırçınların sürəti kiçik olur. Məsələn, Volqa çayının orta axında 8-20 m uzunluğunda olan qum qırçınları bir gündə m məsafəyə hərəkət edir. Dib gətirmələrinin sərfini hesablamaq üçün bir sıra düsturlardan istifadə edilir. Dib gətirmələrinin həndəsi ölçüləri axın boyu dəyişir. Dağlıq hissədə çayların nəql etdiyi gətirmələrin diametri böyük, düzənlik hissədə isə kiçik olur. Gətirmələr axımının rejimi. Çayın rejiminin il ərzində dəyişməsi də onların nəql etmə qabiliyyətinə və gətirmələrin miqdarına təsir göstərir. Belə ki, çay yaz gursululuğunda və daşqınlar zamanı ən çox gətirmələr nəql edir. Azsulu dövrlərdə isə çaylardakı gətirmələrin miqdarı minimal olur. Çaylar en kəsiyinin sahəsinin, dərinliyinin, meylliyinin axın boyu dəyişməsi, qolların böyüməsi çayların gətirmələri nəql etmə qabiliyyətini dəyişdirir. Bu amillərlə yanaşı, gətirmələrin rejiminə axının turbulentliyi və daxili axıntılar da təsir göstərir. Ümumiyyətlə, gətirmələr axımının il ərzində paylanması çayın su rejimi ilə əlaqədardır. Çayın su sərfi artdıqca gətirmələrin sərfi də artır. Gətirmələrin maksimal sərfi su sərfinin maksimumundan bir qədər tez müşahidə olunur. Su rejiminin dəyişməsi ilə əlaqədar, gətirmələrin mexaniki tərkibi də dəyişir. Gursululuğun qalxma fazasında çaydakı gətirmələrin miqdarı xırda fraksiyaların (<0.05mm) hesabına daha çox artır. Səviyyə düşdükdə isə suda iri fraksiyalar daha çox olur. Kiçik çaylarda isə həm kiçik (<0.05mm), həm də iri fraksiyaların (>0.05 mm) maksimal miqdarı eyni vaxtda müşahidə olunur. bu ondan irəli gəlir ki, böyük hövzəli çaylardan fərqli olaraq kiçik çaylarda hövzənin hissələrindən axıb gələn su, hidroqrafiki şəbəkəyə təxminən eyni vaxtda gəlib çatır. Meşə zonasının çaylarında bulanıqlıq ən az (ρ

69 cənuba getdikcə gətirmələrin miqdarı da artır. Meşə-çöl zonalarında bulanıqlıq 500 q/m 3 çatır. Bu səthi eroziyanın güclənməsi ilə izah olunur. Hidrotexniki qurğular tikildikdə çayların təbii gətirmələr rejimi dəyişir. Belə ki, kür çayı üzərində bir sıra su anbarları tikildikdən sonra onun illik gətirmələr axımı kəskin azalmışdır. Azərbaycan ərazisində bir neçə yüz nohur və su anbarları vardır ki, bunlar da əsasən dağətəyi və düzən zonalardadır. Su anbarlarının ümumi sahəsi 1000 km 2 -ə yaxındır və meliorasiya, su təchizatı, energetika, balıqçılıq və s. sahələrin inkişafına şərait yaradıb. Respublikanın böyük su anbarları: Mingəçevir, Şəmkir, Araz su qovşağı, Sərsəng, Ceyranbatan, Arpaçay və Ağstafaçaydır. Bu böyük yeddi su anbarında, Respublikanın bütün su anbarlarında toplanmış suyun 95%-i, sahələrinin isə 90%-dən artığı cəmlənmişdir. Azərbaycanın və eləcədə bütün qafqazın ən böyük su anbarı Mingəçevirdir(F=605km 2, h maks =75 m, W=16 km 2 ). Çay dərələrində yerləşən su anbarlarına Şəmkir, Mingəcevir, Sərsəng və s., məcradan xaricdə yerləşən su anbarlarına isə Ceyranbatan, Cavanşir və s.aid edilir. Su anbarlarının əsas hidroloji xüsusiyyətləri əvvəldən lahiyyələşdirmə zamanı müəyyən edilsədə, sahillərinin dinamikası və lillənmə prosesi həmişə problemlər yaradır. Su anbarlarının miqdarı artdıqca Respublikanın göllük kəmiyyəti artır. Azərbaycanda suvarma əkinçiliyi inkişaf etdiyindən burada su axıtma qabiliyyəti müxtəlif olan çoxlu kanallar və şoran torpaqların yuyulması üçün kollektorlar vardır. Kanalların ümumi uzunluğu 40 min km-dən artıq, kollektorlarınkı isə on minlərlədir. Azərbaycan ərazisində bir neçə yüz nohur və su anbarları vardır ki, bunlar da əsasən dağətəyi və düzən zonalardadır. Su anbarlarının ümumi sahəsi 1000 km 2 -ə yaxındır və meliorasiya, su təchizatı, energetika, balıqçılıq və s. sahələrin inkişafına şərait yaradıb. Respublikanın böyük su anbarları: Mingəçevir, Şəmkir, Araz su qovşağı, Sərsəng, Ceyranbatan, Arpaçay və Ağstafaçaydır. Bu böyük yeddi su anbarında, Respublikanın bütün su anbarlarında toplanmış suyun 95%-i, sahələrinin isə 90%-dən artığı cəmlənmişdir. Azərbaycanın və eləcədə bütün qafqazın ən böyük su anbarı Mingəçevirdir(F=605km 2, h maks =75 m, W=16 km 2 ). Çay dərələrində yerləşən su anbarlarına Şəmkir, Mingəcevir, Sərsəng və s., məcradan xaricdə yerləşən su anbarlarına isə Ceyranbatan, Cavanşir və s.aid edilir. Su anbarlarının əsas hidroloji xüsusiyyətləri əvvəldən lahiyyələşdirmə zamanı müəyyən edilsədə, sahillərinin dinamikası və lillənmə prosesi həmişə problemlər yaradır. Su anbarlarının miqdarı artdıqca Respublikanın göllük kəmiyyəti artır. Azərbaycanda suvarma əkinçiliyi inkişaf etdiyindən burada su axıtma qabiliyyəti müxtəlif olan çoxlu kanallar və şoran torpaqların yuyulması üçün kollektorlar vardır. Kanalların ümumi uzunluğu 40 min km-dən artıq, kollektorlarınkı isə on minlərlədir. 7

70 18. Su anbarları, növləri və kanalların lillənməsi. Su anbarları çalasının formalaşması hidrodinamik və geodinamik proseslərin mübadiləsi təsirilə inkişaf edir. Bu təsir sualtı və suüstü yamacların relyefinin və sahil xəttinin dəyişməsində özünü göstərir. Su anbarlarının çalasının formalaşması, sahillərinin dinamikası, su dolduqdan sonrakı ilk 10 ildə intensiv olur. Çala ilə su kütləsi arasında təbii müvazinət yarandıqdan sonra proses nisbətən zəifləyir. Mənşəyinə görə su anbarları 4 tipə ayrılır: 1. Çay dərəsində yaradılmış bəndli su anbarları; bu su anbarlarının qidasını çay suları təşkil edir. Onların eni az, dərinliyi çox, forması isə uzunsov olur. Sərsəng su anbarı buna misaldır; 2. Səth suları ilə təbii əlaqəsi olmayan, məcradan xaric, göl yataqlı, doldurulma su anbarları; səth suları ilə təbii əlaqəsiolmayan məcradan xaric, müyyən çökəkdə yaradılan su anbarlarının qidasını kanalla daxil olan çay suları təşkil edir. Məsələn, Ceyranbatan və Cavanşir su anbarları. 3. Dənizin körfəz hissəsində yaradılmış su anbarı; Körfəzin bəndlə dənizdən ayrılmış hissəsində yaradılan su anbarlarının əsas qidasını çaylar təşkil edir. Məs: Ukrayinada Sasık su anbarı. 4. Təbii gölün alçaq sahillərində bənd qurmaqla həcmi artırılmış su anbarları; Məs: Naxçıvan çayın mənbə hissəsində Batabat bataqlıqları əsasında yaradılmış bir neçə su anbarı buna misaldır. Bəndli su anbarları çay məcrasının eninə bağlayıcı bəndin köməyilə yaradılır və yığılan su ehtiyatı suvarma, energetika, su nəqliyyatı, su təchizatı və s. məqsədlidir. Ərazinin topoqrafik, geoloji və hidrogeoloji xüsusiyyətdən, rayonun iqlim və təsərrüfat şəraitindən asılı olaraq bəndin yeri seçilir və tikiləcək su anbarının həcmi müəyyən edilir. Bəndli su anbarları qovşağına daxil olan əsas hidrotexniki qurğular aşağıdakılardır: 1. Bəndlər – anbara su toplayan əsas tikilidir. Bəndlər materiallarına görə torpaq, daş-torpaq, daş, tökmə-daş, beton, dəmir-beton növlərinə ayrılır. a). Qravitasiyalı bəndlər – böyük kütləyə malik olduğundan bünövrəsində sürüşməyə qarşı sürtünmə qüvvəsi dayanıqlıq yaranır. b). Tağ şəkilli bəndlər bu bəndlərdə dəyanətlik yükün qayalı sahillərə və bünövrəyə ötürülməsi heasbına yaranır. v). Kontros bəndlər şaquli beton, dəmir-beton və metal divarlardan olub, araları müstəvi və ya əyri səthli formalı konstruksiyalarla örtülür. 2. Su tullayanlar çayla gələn daşqın sularını aşağı byefə ötürən qurğudur. 3. Su qəbuledicilər bəndin gövdəsində yaradılır və yığılan suyu tələbatçılara buraxır. Bəndin konstruksiyasından asılı olaraq, qülləli, borulu və s. olur. Yerləşdiyi iqlim zonasına və yüksəkliklərə görə su anbarları aşağıdakı tip qruplara bölünür: İqlim zonaları və yüksəklər, m. Tipləri Subarktik z. Mülayim z. Subtropik z. Subekvatorial z. Düzənlik m m m m Dağətəyi m m m m 1

71 Dağlıq >500 m m m m Yüksək >1500 m >2500 m >3000 m dağlıq (şək səh. 234.) Su anbarlarının növləri dedikdə bura: 1. Qapalı su çənləri metal, beton, daş, dəmir-beton və s. yerin altında və ya üstündə (səthində) müəyyən hündürlükdə xüsusi dayaqlar üzərində qurulur. 2. Yerdə qazılan açıq hovuzlar. Çox halda hidroenergetika məqsədilə axımın nizamlanmasında istifadə olunur. 3. Üfüqi və az mailli yer səthində bənd çəkmə yolu ilə qurulan su anbarı. Bunlardan torpaqların meliorasiyasında və s. istifadə olunur. 4. Bəndli su anbarları. Azərbaycan ərazisində bir neçə yüz nohur və su anbarları vardır ki, bunlar da əsasən dağətəyi və düzən zonalardadır. Su anbarlarının ümumi sahəsi 1000 km 2 -ə yaxındır və meliorasiya, su təchizatı, energetika, balıqçılıq və s. sahələrin inkişafına şərait yaradıb. Respublikanın böyük su anbarları: Mingəçevir, Şəmkir, Araz su qovşağı, Sərsəng, Ceyranbatan, Arpaçay və Ağstafaçaydır. Bu böyük yeddi su anbarında, Respublikanın bütün su anbarlarında toplanmış suyun 95%-i, sahələrinin isə 90%-dən artığı cəmlənmişdir. Azərbaycanın və eləcədə bütün qafqazın ən böyük su anbarı Mingəçevirdir(F=605km 2, h maks =75 m, W=16 km 2 ). Çay dərələrində yerləşən su anbarlarına Şəmkir, Mingəcevir, Sərsəng və s., məcradan xaricdə yerləşən su anbarlarına isə Ceyranbatan, Cavanşir və s.aid edilir. Su anbarlarının əsas hidroloji xüsusiyyətləri əvvəldən lahiyyələşdirmə zamanı müəyyən edilsədə, sahillərinin dinamikası və lillənmə prosesi həmişə problemlər yaradır. Su anbarlarının miqdarı artdıqca Respublikanın göllük kəmiyyəti artır. Azərbaycanda suvarma əkinçiliyi inkişaf etdiyindən burada su axıtma qabiliyyəti müxtəlif olan çoxlu kanallar və şoran torpaqların yuyulması üçün kollektorlar vardır. Kanalların ümumi uzunluğu 40 min km-dən artıq, kollektorlarınkı isə on minlərlədir. Su anbarları və kanalların lillənməsi. Gətirmələr suvarma sistemlərindəki kanallara daxil olur və onların hidravliki göstəricilərindən asılı olaraq dibə çökə bilir. Bu, kanalların suburaxma qabiliyyətini azaldır və hər il suvarma dövrü qurtardıqdan sonra onları gətirmələrdən təmizləyirlər. Çaylar üzərində tikilmiş su anbarları da çay gətirmələri ilə lillənir. Düzənlik ərazilərdəki su anbarlarında gətirmələrlə lillənmə prosesi 100 illərlə davam edir və uzun müddətə başa çatır. Dağ çaylarındakı su anbarları bir neçə ilə lillənir. İstismarının 13-cü ilində tamamilə lilə dolub sıradan çıxır; Murqab çay üzərindəki Taş-Keprinski su anb. və s. Göl və məcra tipli su anbarlarında gətirmələrin hərəkəti və çökməsi fərqlidir. Göl tipli anbarlarda suyun səviyyəsi az müddətdə üfüqi vəziyyətə düşür və anbara daxil olan axının sürəti azalır. Anbara daxil olan iri həcmli fraksiyalar çökərək deltaya bənzər çöküntü əmələ gətirir. Kiçik fraksiyalar isə anbar boyu hərəkət edərək, bəndin yuxarı byefində toplanır və müəyyən hissəsi isə suburaxıcı qurğu ilə axıdılaraq aşağı biyefdə çökür. 2

72 Məcra tipli anbarlarda- su güzgüsü tədricən üfüqi vəziyyət olduğundan suyun hərəkət sürəti göl tipli anbarlara nisbətən artıq olur. Bu tip anbarlarda çökən gətirmələr yuxarıdan aşağıya doğru uzanan fraksiyalara görə azalan kərdilər əmələ gətirirlər. Su anbarında ildən-ilə gətirmələrin miqdarı artır. Bu onun faydalı həcminin azalmasına səbəb olur. Bəzən su anbarı qısa bir müddətdə gətirmələrlə dolur və sıradan çıxır. Gətirmələr axımını öyrənməklə su anbarının rejimini müəyyən etmək mümkündür. Gətirmələr sərfi aşağıdakı düsturla hesablanır: R=10-3 ρ Q Burada, R-gətirmələr sərfi; ρ-bulanıqlıq dərəcəsi; Q-su sərfi. Gətirmələrin orta çoxillik axımı isə aşağıdakı düstura əsasən hesablanır: W ρ g = W su Burada, W g -gətirmələr axımının nıoması; W su -su axımının norması. Çayda su anbarı tikdikdə onun su və gətirmələr rejimi dəyişir. Su anbarında axının sürəti azaldığı üçün gətirmələr çökməyə başlayır. Gətirmələrin çökmə prosesi lillənmə adlanır. Asılı gətirmələrlə bərabər, su anbarında dib gətirmələri də yığılır. Düzənlik çaylarında asılı və dib gətirmələrin 105-ə qədərini təşkil edir. Dağ çaylarında asılı və dib gətirmələrinin axım nisbəti müxtəlif olur. Bəzən dib gətirmələri asılı gətirmələr axımının 25-50%-ni (və daha çox) təşkil edə bilər.su anbarının lillənməsini hesabladıqda asılı və dib gətirmələrin axım həcmi müəyyən edilməlidir. Lillənmə müddəti su anbarının istismar gücünü müəyyənləşdirir. İri su anbarları birinci il su ilə doldurulduqda gətirmələrin hamısını özündə çökdürüb saxlayır. Axımı illik tənzimləyən və kiçik bəndli su anbarlarında illik gətirmələr axımın ancaq bir hissəsi qalır. Su anbarının mexaniki tərkibi bəndə doğru dəyişir: iri gətirmələrin çayın su anbarına töküldüyü yerdə, xırda hissəciklər isə bəndə yaxın çökməyə başlayır və tədricən bəndin yanına gəlib çatır. Su anbarı o zaman gətirmələrlə tam dolmuş hesab edilir ki, çayın təbii gətirmələr rejimi su anbarı olan sahədə yenidən bərpa olunsun. Bu, ölçüləri bənd tikilməmişdən əvvəl çayın ölçülərinə müvafiq olan məcra əmələ gələndən sonra baş verir. Bu zaman gətirmələr bütövlükdə aşağı byefə nəql edilir. Su anbarında bir ildə çökən gətirmələr miqdarının çayın orta illik gətirmələr axımına olan nisbəti su anbarının gətirmələri saxlamaq qabiliyyəti adlanır və aşağıdakı kimi hesablanır: Pr G l = Pi Burada, P r -çökmüş gətirmələrin miqdarı; P i -orta illik gətirmələrin miqdarı. Su anbarının bir ildə lillənmiş həcmi belə təyin edilir: V r l = Pr γ r 10 6 Burada, γ r -su anbarına çökən gətirmələrin həcm çəkisidir. Gətirmələrin həcm çəkisi müxtəlif fraksiyaların miqdarına görə təyin edilir. 3

74 Su anbarları çay gətirmələri ilə bərabər, onların sahillərinin yuyulubuçulmasında əmələ gələn materiallarla da lillənir. Sahillərin yuyulması və uçulmasından əmələ gələn materiallar hesabına lillənmə, su anbarının gətirmələrlə lillənməsinin 40%-nə qədərini təşkil edə bilər. Su anbarları morfometrik ünsürləri həcm, sahə və dərinliyinə görə bir sıra qruplara bölünür. Su su anbarlarının ölçüləri normativ həcm və səviyyələrlə müəyyənləşir. Su anbarlarında ölü həcm (V ölü ) faydalı (V f ) və daşqın əleyhinə həcmlər (V d ) nəzərdə tutulur. Bu həcmlərə uyğun su səviyyələri (ÖHS) ölü həcm səviyyəsi, normal səviyyə (NS) və daşqın həcmi səviyyəsi (DHS) adlanır. Ölü həcm nizamlamada bilavasitə iştirak etməyib, su anbarının normal istimarı üçün nəzərdə tutulur və anbara daxil olan lilləri çökdürüb saxlamaq məqsədini daşıyır. Ölü həcmin dolma müddəti (lillə) anbarın istirmar müddətini müəyyən edir. Ölü həcm və ÖHS-i suyu istifadə olunma məqsədlərindən asılı olaraq müxtəlif şəkildə dəyişə bilər. HES-lərə xidmət edən su anbarlarında (ÖH) və (ÖHS)-si normal gücdə işlənməsini təmin etmək məqsədilə suqəbuledici qurğu qarşısında tələb olunan basqını saxlamaq, trubinlərlə havanı buraxmamaq şərtlərinə əsasən təyin olunur. Su anbarı naviqasiya məqsədli istifadə edilərsə ÖHS-i gəmilərin normal hərəkəti üçün minimal səviyyə kimi qəbul edilməlidir. Bu səviyyədə güclü küləklərdən yaranan dalğalarda belə gəmilər körpüyə, limana yan ala bilməlidirlər. Su anbarlarından balıqlıçılıq, quşçuluq, vəhşi heyvanlar inkişaf etdirmək nəzərdə tutularsa, (ÖHS)-i və dərinliyi 2-2,5m aşağı olmamalıdır. Yayda su anbarında səviyyə kəskin azalır. Su anbarından yay aylarında belə normadan artıqsu götürüldükdə də dərinlik 2m-dən az olmamalıdır. Çünki sanitariya nöqteyi nəzərdən də minimal dərinlik saxlanmalıdır. Yoxsa istilik xəstəliyi yaradan ağcaqanadlar və s. yaranır. Faydalı həcm axımın nizamlanma prosesini tənzim etməklə yanaşı, hesablama dövründə su anbarından zəmanətli suverməni təmin edir. (V f ) faydalı həcm nizamlama müddətindən asılı olaraq müxtəlif hüdudda dəyişə bilər. Mövsümi illik nizamlama məqsədli su anbarlarında faydalı həcmdəki su il ərzində işlədilir, yəni gursulu dövrdə anbar suyu özündə toplayır, zasulu dövrdə isə nizamlayıcı vəzifəni görür. Su anbarının normal səviyyəsi (HS) əsas layihə səviyyəsidir. Onun əsasında anbarın normal işini təmin edən hidrotexniki qurğuların hesabatı aparılır, texniki iqtisadi göstəricilər müəyyən edilir. Daşqın əleyhinə həcm daşqın suyunun bir hissəsini özündə saxlamaq və aşağı biyefə atılan suyun miqdarını azaltmaq üçündür. Daşqın əleyhinə həcm 2 hissəyə: tənzimlənən və tənzimlənməyən hissələrə bölünür. Birinci həcm səviyyəsi ilə bənddə suaşıranın astanasına qədər yığılan su, 2-ci suaşıranın astanasından yuxarıda qalan su həcmidir. Su anbarlarında bəndin yuxarı biyefində ancaq fövqəladə hallarda DHS-in yaradılmasına icazə verilir. Suyun bu səviyyədən yuxarı qalxması, anbardan aşağıdakı sahələrin su altında qalmasına səbəb ola bilər. Həll olmuş maddələr axımı. Səth və yeraltı sular torpaqda və qruntda olan duzları həll edərək ionlarla zənginləşir. Su əhəng, gips və dolomit süxurlarını daha 5

75 asan həll edir. Çay sularının tərkibində müxtəlif duzlar vardır. Həmin duzlar kation və anionlardan ibarətdir. Tərkibinə görə çay suları aşağıdakı qruplara bölünürlər: Hidrokarbonatlı; Xlorlu; Sulfatlı. Çay sularının tərkibində müxtəlif həll olmuş qazlar da olur: oksigen, azot, karbon, hidrogen-sulfid. Çay suyundakı əsas kationlar bunlardır: natrium, kalsium, maqnezium, kalium. Bundan başqa suyun tərkibində müxtəlif mikroelementlər, biogen elementlərvə üzvi maddələr olur. Suda həll olmuş maddələr çay, göl və dənizlərdə canlı aləmin yaşamasına və inkişafına imkan verir. Suların kimyəvi tərkibindən asılı olaraq onların bəzi fiziki xassələri dəyişir. Suların kimyəvi tərkibini öyrənməkdə əsas məqsəd su təchizatında, suvarmada və başqa sahələrdə onlardan istifadənin nə dərəcədə mümnük oluolmamasını müəyyən etməkdir. Hal-hazırda sənaye və nəqliyyatın, kənd təsərrüfatının ikişafı, şəhərlərin artması ilə əlaqədar olaraq su obyektləri çirklənir. Odur ki, hidrokimyəvi tədqiqatlar ən vacib məsələlərdən birinə çevrilmişdir. Hidrokimya təbii suların kimyəvi tərkibini, onların ətraf mühitdə gedən proseslərdən asılı olaraq zaman və məkana dəyişməsini öyrənən elmdir. Çay sularının kimyəvi tərkibini kəmiyyətcə səciyyələndirmək üçün minerallaşma dərəcəsi anlayışından geniş istifadə edilir. Vahid su həcmindəki həll olmuş maddələrin miqdarına suyun minerallaşma dərəcəsi deyilir. Okeanologiyada isə duzluluq məfhumundan istifadə olunur. bunlarla yanaşı, suda olan əsas ionların cəmi də suyun kimyəvi tərkibinin kəmiyyət göstəricisidir. S.A.Alyokin suyun minerallaşma dərəcəsinə görə çayları aşağıdakı qruplara bölür: az minerallaşmış (1000mq/l). Çay sularının minerallaşma dərəcəsi şimaldan cənuba getdikcə artır. Məlumdur ki, şimaldan cənuba iqlim dəyişdiyi üçün yağıntıların miqdarı getdikcə azalır, buxarlanma isə artır. Odur ki, çay sularının kimyəvi tərkibi dəyişir, minerallıq artır. Çayların çoxunun hidrojarbonat sinfinə aid olub, az (200mq/l) və orta minerallaşma dərəcəsinə ( mq/l) malikdirlər. Tərkibində olan kationlara görə bu çay suları kalsium qrupuna aid edilir. Bu çaylarda maqneziumlu və natriumlu sulara çox təsadüfi halda rast gəlinir. Cənubi Qafqazın əsas çayları göstərilən sinif və qrupa aiddir. Yüksək minerallaşma dərəcəsinə (

76 Sulfatlı çay sularının minerallaşma dərəcəsi bəzən mq/l olur. Məsələn, Kuma çayında suyun minerallaşma dərəcəsi 5000 mq/l-dir. Xloridli çay sularının minerallaşma dərəcəsi yüksək olur. Belə ki, Turçayın (Qazaxıstan) minerallaşma dərəcəsi mq/l-ə çatır. Qeyd etmək lazımdır ki, çaylar dəniz və okeanlara ildə orta hesabla mln. ton asılı gətirmələr, mln. ton həll olmuş maddələr gətirir. Asılı gətirmələrə ölçüsü 10-5 mm-dən böyük olan hissəciklər aid edilir. Müəyyən zaman ərzində (il, ay, gün) baxılan ərazidən çay vasitəsilə aparılan ion-molekul və kalloid vəziyyətində olan üzvi və qeyri-üzvi maddələrin miqdarına həll olmuş maddələr axımı deyilir. Çay sularında həll olmuş maddələrin əsas hissəsini ion axımı təşkil edir. İon axımının miqdarını hesablamaq üçün su axımı həcmini ionların cəminə (q/m 3 ) və ya minerallaşma dərəcəsinə vurmaq lazımdır: Wi = Wsu mi burada, W su -orta illik su axımının həcmi, m 3 -la; m i -minerallaşma dərəcəsinin (və ya ionlar cəminin) orta illik qiyməti (q/m 3 -la). İon axımı orta ion axımı modulu (t/km 2 ) ilə də səciyyələndirilir: Wi Pi = F Burada, W i -ion axımının miqdarı, tonla4 F-hövzənin sahəsi, km 2. İon axım modulu ilə axım modulu arasında əlaqə aşağıdakı kimidir: P i =A M m i, Burada, A-mütənasiblik əmsalı və ya A=0.0315; M-axım modulu, l/san km 2 ; m i -minerallaşma dədərəcəsi, mq/l. İon axımı çay axımı ilə sıx əlaqədardır və odur ki, il ərzində çayın sululuğunun dəyişməsi ilə yanaşı, ion axımı da dəyişir. Yaz gursululuğu və daşqın zamanı çay suyunun minerallaşma dərəcəsi azalır. Ancaq su axımının həcmi böyük olduğu üçün ion axımı da böyük olur. Yay və qış axımı dövründə isə çay suyunun minerallaşma dərəcəsi artır. Su axımının həcmi çox və minerallaşma dərəcəsi böyük olan çaylarda ion axımı ən çox olur. 7

77 19. Göllərin təsnifatı və morfometrik ünsürləri. Qurunun səthində qapalı çökək forması çala adlanır. Əgər belə çalalar çox sukeçirməyən süxurlardan ibarətdirsə, onda atmosfer yağıntıları onlarda yığılaraq bilavasitə dənizlərlə əlaqəsi olmayan, zəif su mübadiləsi gedən, zəif axımı olan və ya axımı olmayan sututarlar yaradır və onlar göl adlanır. Göllərin təsnifatı müxtəlif əlamətlərə görə aparılır. Inkişaf mərhələlərinə göllər aşağıdakı kimi təsnif olunurlar: 1.Təzə göllər-bu dövrdə göllər əvvəlki relyef formasını saxlayır. Yerüstü axarlarla gölə axıdılan müxtəlif fraksiyalı gətirmələr onun yatağının dəyişməsinə təsir göstərir. 2.Nisbətən təzə göllər-bu dövrdə göl sahilə doğru dayazlaşır. Çayların göllərə töküldüyü yerlərdə delta əmələ gəlir. 3.Köhnə göllər-bu dövrə sahillərin və delta yamacının uçması hesabına dayazlaşır, genişlənir, göl yatağında çuxurlar gətirmələr hesabına dolur, dərinlik azalır və su səthi bitki örtüyü ilə örtülür. Göl getdikcə susevən bitkilərin inkişaf etdiyi kiçik gölməçələrə və nəhayət bataqlığa çevrilir. Təsnifatlardan biri göl çalasının əmələgəlmə genezisinə görədir. Bu təsnifata görə göllər aşağıdakı tiplərə bölünürlər: 1. Tektonik göllər-yer səthində sınmalar və çökmələr nəticəsində yaranır; 2. Vulkanik göllər-vulkanların kraterində və ya vulkan fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlmiş çökəklərdə yaranır; 3. Buzlaq gölləri-qədim və müasir buzlaqların fəaliyyəti nəticəsində yaranır. Belə göllərin əksəriyyəti buzlağın hərəkəti istiqamətində uzanır. 4. Su-erozion və su-akumlyativ göllər-çay dərələrində, deltalarda və dəniz sahillərində yaranırlar. Bulara subarasındakı axmazlar da aiddir. Azərbaycanədim dayaz körfəzlərdə və su basmış çay mənsəblərində yaranan göllər laqun və liman göllər adlanır.dənizlərdən ayrılmış fiord göllər də mövcuddur; 5. Meteorit mənşəli göllər-meteoritlər düşdükdə yaratdıqları çalalarda əmələ gəlir; 6. Eol(külək) göllər-küləyin fəaliyyəti nəticəsində barxan və dyunların arasında əmələ gəlir, kiçik və dayaz olur; 7. Karst (termokarst, suffozion) göllər-əsasən yeraltı və bəzən səth suları ilə asan həll olunan dağ süxurlarının yayıldığı ərazilərdə və ya daimi donuşluq zonasında ərimə getdikdə səth qatın çökməsindən yaranır; 8. Uçqun (bənd) göllər-çay dərələri dağ uçqunları, sürüşmələr, lava axını, buzlaq morenləri ilə tutulduqda əmələ gəlir; 9. Orqanogen göllər-bataqlıq massivləri arasında yaranır; 10-Antropogen göllər-insanın təsərrüfat fəaliyyəti ilə bağlı daş karxanalarının yerində və s. əmələ gəlir. Hidroloji baxımdan göllər axarlı, axarsız və axınlı olurlar. Axınlı göllər kiçik göllərdir və onlara tökülən çayın axım həcmi ondan çıxan çayın həcminə yaxın olur. Göl çalasının su səviyyəsinin ən yüksək qiymətindən aşağı hissəsi gölün yatağı adlanır. Göl yatağına sahil və dərin zonalar daxildir. Sahil zona bilavasitə 1

78 gölün sahilindən başlayır və onun yamacının ətəyində qurtarır. Bu zona litoral zona da adlanır. Göl yatağının ən dərin hissəsinə profundal və litorala keçid hissəyə isə sublitoral deyilir. Sututarlarda suyun kimyəvi tərkibi. Suların kimyəvi tərkibi və ümumiyyətlə, hidrokimyəvi rejimi, başlıca olaraq sututarların ölçülərindən (dərinliyi, sahəsi və su həcmi)asılıdır. Sahəsi böyük və orta az olan göllərdə buxarlanma, eyni həcmli, lakin sahəsi kiçik olan göllərə nisbətən böyük olur. Əgər gölün duzluluğu 1 q/l-ə (1 ) Azərbaycanədər olarsa, onun suyu şirin, q/l ( 24.7 ) olarsa, şorakətli və24.7 q/l-dən çox olarsa duzlu hesab edilir. Axarlı göllərdə duzluluq mq/l-dən böyük olmur. Dağ göllərinin duzluluğu daha azdır. Yarımsəhra və quraq ərazilərin göllərində duzların miqdarı çox olur. Göl suyunda olan əsas ionlar hidrokarbonat HCO 3, karbonat CO 3, sulfat SO 4, xlor Cl, kalsium Ca, maqnezium Mg və natriumdur Na. Göllərdə xlor və sulfat duzları daha geniş yayılmışdır. Göllərin hidrokimyəvi rejiminin formalaşmasında və bioloji proseslərin inkişafında göl göl sularında həll olmuş qazların rolu böyükdür. Oksigen O 2, karbon CO 2 və kükürd qazlarının H 2 S miqdarı daha çoxdur. Oksigen göl suyuna havadan daxil olur, həm də bioloji proseslər nəticəsində ayrılır. Karbon qazı suda və torpaqda gedən bioloji proseslər zamanı və üzv maddələr çürüdükdə əmələ gəlir. Kükürd qazı isə ancaq gölün dibində və suda zülal maddələri çökdükdə yaranır. Göl suyunun şəffaflığı böyük intervalda dəyişir. Dərin dağ göllərinin suyu daha şəffafdır. Dayaz, lakin sahəsi böyük olan göllərin suyunun şəffaflığı az olur. Suyun rəngi mövsümi tərəddüdə malikdir və gölün müxtəlif hissələrində fərqlənir. Bu, suda həll olmuş maddələrin, asılı hissəciklərin, mikroorqanizmlərin işıq şüasını udması, səpələməsi və əks etdirməsindən asılıdır. Göllərdə daim kənardan daxil olan və gölün özündə formalaşan maddələr akkumlyasiya olunur. Gölün dibindəki lil mineral və üzvi mənşəli hissəciklərin toplusudur. Lilin üst qatı yumşaqdır və dərinlik artdıqca sıxılır. Göllərin səciyyəvi dib çöküntülərindən biri də sapropeldir. Göllərin çay axımına təsiri. Göllər çayın axımına və rejiminə bəzən o qədər güclü təsir göstərir ki, qalan amillərin təsiri heç hiss olunmur. Göllər onlara daxil olan suyu toplayır və sonra tədricən çaya verir, yəni konkret fiziki-coğrafi şəraitdən, gölün tipindən, hidrometrik müşahidə məntəqəsinə yaxınlıqdan, hövzədə göllərin sayından və onların axarlı-axarsız olmalarından, göllərin yeraltı sularla əlaqəsindən asılıdır. İfrat və kifayət qədər rütubətli zonalarda su səthindən və torpaqdan buxarlanma çox az fərqlənir. Buna görə də göllərdən buxarlanma ilə itki o qədər də böyük əhəmiyyət kəsb etmir və göllər yalnız çay axımını tənzimləyir. Gölün tənzimləyici prizmasının həcmindən asılı olaraq bu tənzimləmə aylıq, mövsümi və çoxillik ola bilər. Mövsümi tənzimləmə şəraitində minimal və maksimal axım əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər, illik axım isə ola bilər dəyişməz qalsın. Arid zonada su səthindən buxarlanma hövzə səthində buxarlanmaya nisbətən 5-6 dəfə çoxdur. Buna görə də gölün sahəsi nə qədər böyük olarsa, buxarlanma ilə əlaqədar itki də bir o qədər çox olar. Bəzən bu itkilər göldə akummlyasiya olunmuş 2

79 su həcmindən də artıq ola bilər. Bununla əlaqədar göllü hövzəyə malik çayların axımı, gölsüz çaylara nisbətən azalır, xüsusilə azsulu illərdə. Hövzədə çoxsaylı axarsız göllər olduqda, onlar səth və yeraltı suları akummlyasiya edir və sonra onları buxarlandırır. Belə hallarda göllərin çay axımına təsiri mənfidir, yəni onlar axımı azaldır. Əsas çayın məcrasında yerləşən göllər, qollarda yerləşən göllərlə müqayisədə çay axınına daha güclü təsir göstərir, xüsusilə müşahidə məntəqəsinin yaxınlığında olduqda. Çayların yuxarı axınında yerləşən göllərin həcmi çox zaman kiçik olur və onlarda toplanan su yalnız qısa müddət ərzində çayların qidalanmasında iştirak edir. Ümumiyyətlə, göllərin illik axıma təsiri onların hövzədə nisbi sahəsi 2-5%-dən çox olduqda daha əhəmiyyətli olur. Gölün tənzimləyici prizmasının həcmi kiçik olduqda, o yalnız yay minimal axımına təsir göstərir. Göllərin morfometrik ünsürləri. Gölün əsas morfometrik ünsürləri aşağıdakılardır: Su aynasının sahəsi (F)- sahil xətti, yəni sıfırıncı izobatla əhatələnmiş sahədir; Gölün uzunluğu (L)- sahil xətti üzərində bir-birindən ən uzaqda olan nöqyələri su səthindən keçməklə ən qısa yolla birləşdirən xəttin uzunluğudur; Gölün orta eni onun sahəsinin uzunluğuna nisbəti kimi təyin olunur, m 2 ; F B or = ; L Sahil xəttinin uzunluğu (l 0 ) sıfırıncı izobatın uzunluğudur; Sahil xəttinin girinti-çıxıntılığını göstərən əmsal K = 2 Göldəki suyun həcmi; I 0 = Fπ V I 0 F h ( f 3 = i + f i+ 1 + f i f i+1 Burada, h-izobatların kəsimi, m; f i, f i+1 -qonşu izobatlar arasındakı sahələrdir, Gölün orta dərinliyi (h or ) göldəki su həcminin onun aynasının sahəsinə nisbətinə bərabərdir: V h or = F Gölün maksimal dərinliyi (h max ) ölçmələr zamanı qeydə alınmış ən böyük dərinlikdir. Gölün morfometrik ünsürləri gölün dərinliyindən asılıdır. Gölün dərinliyi ilə su aynasının sahəsi və göldəki su həcmi arasında əlaqə müvafiq olaraq batiqrafik əyri və həcm əyrisi adlanırlar(şəkil 4.1). Batiqrafik əyridən istənilən dərinliyə uyğun gələn su aynasının sahəsini təyin etmək olar. ) 3

80 Gölün su balansı gəlir və çıxar hissələrdən ibarətdir. Axarlı gölün su balansı tənliyi aşağdakı şəkildə yazıla bilər: X + Y s + Y q + K = Z + Y a + Y f + q ± ΔW Burada, X-gölün səthinə düşən yağıntılar;y s gölə çay axımı; Y q gölə yeraltı axım; K- su buxarının kondensiyası nəticəsində atmosferdən göl səthinə daxil olan sular; Z gölün səthindən buxarlanma; Y a göldən şay axımı; Y f göl şalasından filtrasiya; q- müxtəlif təsərrüfat məqsədləri üçün götürülən sular; ΔW -baxılan zaman intervalında göldə su həcminin dəyişməsi. Axarsız gölün tənliyi aşağıdakı kimidir: X + Ys = Z ± ΔW Bu tənlikdən göründüyü kimi, axarsız göllərin su balansının çıxar hissəsini buxarlanma təşkil edir. Göllərin səviyyə rejimi su balansı elementlərinin nisbətinin dəyişməsindən asılıdır. Səviyyə rejminə küləyin fəaliyyəti nəticəsində müşahidə olunan qovulmagətirmə prosesi də təsir göstərir. Səviyyənin sutkalıq, fəsli, illik,çoxillik və əsri tərddüdləri mövcuddur. Xəzər gölünün çoxillik səviyyə tərəddüdləri aşağıdakı kimidir: cı illərdə səviyyənin kəskin düşməsi (2.5 m), ci illərdə səviyyənin qalxması (2.5 m) və 1996-cı ildən enməsi. Xəzər Ladoqa Oneqa Venern Yer kürəsinin ən böyük gölləri. Gölün adı Sahəsi, min km 2 Ən böyük dərinlik, m Avropa

81 Aral Baykal Balxaş İssıkkul Yuxarı (Superior) Huron Miçiqan Böyük Ayı gölü Böyük Kölə gölü Eri Vinnipeq Ontario Marakaybo Titikaka Viktoriya Tanqanika Nyasa Çad Rudolf Asiya Şimali Amerika Cənubi Amerika Afrika Avstraliya Eyr

82 20. Göldə dinamiki proseslər, termik və buz rejimi. Göldə müşahidə edilən dinamiki proseslərdən biri külək dalğalarıdır. Küləyin sürəti 1 m/s- dən az olduqda hündürlüyü 3-4 mm, uzunluğu m olan kapilyar dalğalar yaranır. Küləyin sürəti artdıqca kapilyar dalğalar qravitasion dalğalara çevrilir. Dalğanın əsas ünsürləri aşağdakılardır: yal-statik səviyyədən yuxarıda qalan dalğa hissəsi; zirvə- yalın ən hündür nöqtəsi; dalğa çökəklliyi iki qonşu yal arasında qalan hissə daban dalğanın çökək hissəsinin ən alçaq nöqtəsi; dalğanın hündürlüyü (h) daban ilə zirvə arasında şaquli məsafə; dalğanın uzunluğu (λ) – iki qonşu təpə və ya daban arasında məsafə; dalğanın dövrü fəzanın eyni bir nöqtəsindən ardıcıl iki dalğa zirvəsinin keçmə müddəti; dalğanın yayılma və ya fəza sürəti eyni bir dalğa zirvəsinin hərəkət sürəti; dalğanın dərinliyi dalğanın hündürlüyünün onun uzunluğuna nisbəti; dalğanın cəbhəsi dalğanın yalı boyu keçən üfüqi xətt. Dalğanın sürəti (C), uzunluğu ( λ ) və dövrü (τ ) arasındakı asılıq belə ifadə olunur. λ C = τ Göl və su anbarlarındakı dinamiki proseslərdən biri də seyşdir. Seyş durğun sərbəst dalğadır. Onun yaranma səbəbi təzyiqin sututarın bir hissəsində ciddi dəyişməsi, qeyri -dövrü qovma gətirmə hadisəsi, gölün məhdud akvatoriyasında külli miqdarda yağış yağmasıdır. Seyşlər bir-iki və çoxqovşaqlı olurlar. Göl və su anbarlarında su kükləsinin hərəkəti axın adlanır. Axınlar istiqamətləri və sürətləri ilə səciyyələnir. Onların müxtəlif növləri var: külək, sıxlıq, axım və ətalət axınları. Dəyişkənliyə və fəaliyyət xarakterinə görə daimi, dövrü və müvəqqti axınlar ayrılır. Külək axınları qeyri-sabitliyi ilə səciyyələnir. Axım nəticəsində yaranan axınları sututara tökülən çaylar əmələ gətirir. Sıxlıq axını su kütləsinin qeyribircins olması nəticəsində yaranır. Sahil zonada külək dalğası hidrostatik təzyiq qüvvəsinin dəyişməsi ilə əlaqədar kompensasion axın yaradır. İri sututarlarda sahilboyu sabit axınlar müşahidə olunur. 1

83 Göllərin termik və buz rejimi. Göl və su anbarlarının termik rejimi konvektiv qarışma ilə sıx əlaqədardır. Bu su obyektlərinin müxtəlif dərinliklərində temperatur əhəmiyyətli dərəcədə fərqlidir. Bunun səbəbi suyun istilikkeçirmə qabiliyyətinin zəif, istilik tutumunun isə böyük olmasıdır. Mülayim qurşaqda payız fəslində konveksiya nəticəsində suyun temperaturu dərinlik boyu bərabərləşərək 4 0 C-yə çatır. Beləliklə, payız homotermiyası yaranır (şəkil 4.4). Su soyuduqca konveksiya kəsilir, nazik səth qatı donur və qışda temperatur dərinlik boyu artır (0 0 C-dən 4 0 C-yə qədər). Su layında temperaturun belə paylanması əks termik stratifikasiya adlanır. Yazda sututar buzdan azad olunduqdan sonra yaz konveksiyası başlanır. Temperatur dərinlik boyu təqribən bərabər olmaqla (4 0 ) yaz homotermiyası yaranır. Yay dövrü səthin temperaturu artır. Konvektiv qarışma kəsilir, temperatur dərinlik artdıqca azalır və bu düz termik stratifikasiya adlanır. Gecə vaxtı su soyuduqdan və küləyin fəaliyyəti nəticəsində qarışma baş vermədiyindən yuxarı su qatında temperatur nisbətən bərabərləşir və bundan aşağı qatda temperatur azalır. Bu prosesin nəticəsində sıçrayış qatı əmələ gəlir. Sututarlarda termik (temperatur) zonalar mövcuddur. Sıçrayış qatı su kütləsini bir-birindən fərqli üç laya ayırır: epilimnion, metalimnion, hipolimnion. Epilimnion sıçrayış qatından yuxarı hissədir. Burada suyun xassələri demək olar ki, bircinsdir. Metalimnion sıçrayış qatıdır. Bu aralıq zonada dərinlik boyu hidroloji şərait dəyişir və suyun bütün xassələrinin böyük qradiyentləri müşahidə edilir. Hipolimnion sıçrayış qatından aşağıda yerləşir. Burada suyun xassələri bircins və sabitdir. Termik rejimə görə göllər üç tipə bölünürlər: tropik göllər-il boyu düz termik stratifikasiya müşahidə olunur; 2

84 qütb göllər-il boyu əks termik stratifikasiya mövcuddur; mülayim göllər-yaz və payızda homotermiya, yayda düz, qışda isə əks termik stratifikasiya müşahidə edilir. Gölün müxtəlif dərinliklərində temperaturun aylar üzrə paylanması şəkil 4.5- də göstərilmişdir. Göllərdə buzun ilkin formaları (sahil, buzu, piy, xəşələ buzu və s.) əmələ gəlir. Bəzi göllərdə sudaxili buz da yaranır. Küləyin təsiri nəticəsində axınlarla sərbəst buz axını baş verir. Göl səthinin buz bağlaması iki-üç ay çəkir. Buz örtüyü sahil buzunun inkişaf edərək birləşməsi nəticəsində formalaşır.buzdan azad olma isə sahildən başlayır. Tədricən buz örtüyü parçalanır və buz axını başlayır. 3

85 21. Bataqlıqların əmələ gəlməsi və təsnifatı. Daima ifrat nəmlənmiş, oksigen çatışmamazlığına uyğunlaşmış, nəmliyi sevən bitki ilə örtülmüş, torf əmələgəlmə prosesi ilə səciyyələnən və torf layının qalınlığı 30 sm-dən çox olan quru sahəsi bataqlıq adlanır. Torf layının qalınlığı göstərilən qiymətdən az olarsa, həmin sahə bataqlaşmış mineral torpaq sahəsi adlanır. İfrat nəmlənmiş torpaqlarda məsamələrdən hava tamamilə çıxır və onlar su ilə dolmuş olur. Belə torpaqlar kənd təsərrüfatı üçün yararsız sayılır. Bataqlıqlarda bitkilərin kökləri mineral qrunta çatmır. Sərhəddi torf qatı sıfır olan yerdən keçirilmiş qapalı kontur daxilində yerləşən bataqlıqlara bataqlıq massivi deyilir. Bataqlıqlar suayırıcılarda, dayazlaşan və bitki basmış göl və sututarlarda, meşə yanğınlarından sonra əmələ gəlir. Quruda bataqlığın əmələ gəlməsi üçün axını zəiflədən müvafiq fiziki-coğrafi şərait olmalıdır. Həmin şəraitdə axın zəif olduğundan, su yer səthində və torpaqqruntda yığılaraq daima və ya uzun müddət dövrü olaraq ifrat nəmlik yaradır. İynəyarpaqlı meşələrdə göstərilən şəraitdə əvvəlcə yaşıl mamır, sonra isə sfaqnum mamırı əmələ Göllər əlir. Bu ağacların köklərinin oksigenlə təchizatını kəskin azaldır. Nəticədə ağaclar məhv olur və meşə bataqlığa çevrilir. Daimi donuşluq yayılmış rayonlarda bataqlaşmanın əmələ gəlməsinin səbəbi suyun donmuş qrunt layından süzülə bilməməsidir. İfrat rütubətli zonada illik yağıntının miqdarı buxarlanmadan artıq olduğu üçün bataqlıq əmələ gəlmə prosesi geniş yayılmışdır. Dəyişən rütubətli zonada bataqlıqlar əsasən çökək yerlərdə və çay dərələrində əmələ gəlir. Rütubət çatışmayan ərazilərdə isə bataqlıqlar subasarlarda və dərin çay dərələrində əmələ gəlir. Buna səbəb daşqınlar və yeraltı suların səthə çıxmasıdır. Sututar dayazlaşdıqda da bataqlıqlar əmələ gəlir. Sututarın çalasında çöküntülərin yığılması ilə əlaqədar olaraq kənarlardan mərkəzə doğru dayazlaşma prosesi gedir. Bu prosesin sürəti sututarın yaşından və su balansı ünsürlərinin nisbətindən asılıdır. Sututar dayazlaşdıqca su bitkiləri məhv olub dibdə yığılır və dayazlaşma prosesi sürətlənir. Zaman keçdikcə sututarları (gölləri, axmazları və s.) bataqlığa məxsus susevər bitkilər basır və bataqlıq əmələ Göllər əlir. Belə bataqlıqlara torf qatının aşağı hissəsi sopropel çöküntülərdən ibarət olur. Bu cür bataqlıqlar Şərqi Sibirdə, Belarus və Ukraniya Polyesində, Rusiyanın Pskov vilayətində və s. yerlərdə daha çoxdur. Bataqlıqlar qidalanma xüsusiyyətlərinə, inkişaf mərhələsinə, bitki örtüyünə, səthinin vəziyyətinə görə aşağıdakı tiplərə bölünür: 1. Alt bataqlıqlar nisbətən mineral maddələrlə zəngin olur və buna görə orada ot bitkilərindən cil, qamış, qatırquyruğu və yaşıl mamır bitir. Bataqlıqlara suayrıcındakı çökək yerlərdə, köhnə göl və ya subasarlarda rast gəlmək olar. Alt bataqlıqlarda torf bir o qədər də çox olmur (4-8 m). Onları yeftrof və ya ot bataqlıqları da adlandırırlar. Alt bataqlıqların (yeftrof) səthləri ya batıq, ya da düz olur. Qidalanmasında atmosfer yağıntılarından başqa səth və yeraltı sular da iştirak edir. 1

86 2. Keçid bataqlıqlarda torf layının qalınlığı artdıqca mineral maddələr azalır və bitki örtüyünün növü də dəyişir. Bu bataqlıq üçün qarışıq qidalanma səciyyəvidir və o, mezotrof bitkilərlə zəngin olur (cil, kol və ağac bitkiləri). Keçid bataqlıqları mezotrof və ya meşə bataqlıqları da adlanırlar. 3. Üst bataqlıqlarda mineral maddələrin miqdarı keçid bataqlıqlara nisbətən daha da azalır, üzvi maddələrin miqdarı isə artır. Mineral duzların azalması ilə əlaqədar olaraq sfaqnum mamırı yayılmağa başlayır. Sfaqnum bataqlığın mərkəzində tez artıb inkişaf etdiyi üçün səthi qabarıq şəkildə olur. Bataqlığın mərkəzi kənarlardan 5 m, bəzən 7-8 m hündür olur. Üst bataqlıqlar ancaq atmosfer yağıntıları ilə qidalanır. Orada qidaya tələbatı az olan oliqatrof bitkilərdən sfaqnum mamırı, süpürgə kolu, ladan ağacı, quşüzümü və s. bitir. Göründüyü kimi müxtəlif inkişaf mərhələlərində bataqlıqların qidalanma xüsusiyyətləri və bitki örtükləri dəyişir. Alt bataqlıqların ilk inkişaf mərhələsində ot bitkiləri əsas yer tutur, qidalanma isə qarışıq olur, yəni atmosfer yağıntılarının səth sularının (daşqın zamanı vəgursulu dövrdə) və yeraltı suların hesabına baş verir. Bataqlıq səthinin getdikcə qalxması və torfun miqdarının artması ilə əlaqədar olaraq onların qidalanma xüsusiyyətləri dəyişir. Cil və başqa ot bitkilərinə lazım olan mineral duzların da miqdarı azalır, onlar kolluq və ağac bitkiləri ilə əvəz olunur. Bataqlıqların səthinin qalxması davam edərsə, bu zaman onlar ancaq atmosfer yağıntıları ilə qidalanır və bu mineral maddələrin daha da azalmasına Göllər ətirib çıxarır. Kol və ağac bitkiləri əvəzinə bataqlıq tamamilə sfaqnum mamırı ilə örtülür. Beləliklə, alt bataqlıqlar getdikcə üst bataqlıqlara çevrilir. Əmələ gəldikləri yerdən asılı olaraq bataqlıqlar bir neçə tipə bölünürlər: subasar, dərə, yamac, suayrıcı və terrasyanı bataqlıqlar. Bataqlıqlar atmosfer yağıntıları, yeraltı və səth suları ilə qidalanır. Onların hidroloji rejimləri çay və göllərin rejimindən fərqlənir. Bu onunla bağlıdır ki, torf bataqlıqlarında su ümumi çəkinin 89-94%-ni təşkil edir. Qurutma işləri aparıldıqda, yəni kollektor-direnaj şəbəkəsi vasitəsilə suyu bataqlığın ərazisindən kənar etdikdə, torfdakı suyun miqdarı azalır. Bataqlıqlarda suyun azalması həm də buxarlanmanın bilavasitə təsiri nəticəsində baş verir. Bataqlıqların rejimi torfun quruluşu və xassələri, torf qatında suyun hərəkəti, qrunt sularının səviyyəsinin tərəddüdü, buxarlanma və bataqlıqdan axın ilə əlaqədardır. Bataqlıqda olan suları aşağıdakı toplananlara bölmək olar: 1. Sərbəst su: torfdan ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında ayrılır; 2. Torfla əlaqəli su: onu ağırlıq qüvvəsinin təsiri ilə ayırmaq olur. Əlaqəli su öz növbəsində 4 yerə bölünür: a) səthi gərilmə qüvvəsinin təsiri ilə dar məsamələrdə aşağı və yuxarı hərəkət edən kapilyar sular. Bu sular torfdan bitkilər və torfun səthindən gedən buxarlanma nəticəsində ayrıla bilir. b) su və xırda torf hissəciklərindən təşkil olunmuş kalloid qarışığında olan sular. Bu sular torf qurudulduqda ondan ayrılır; 2

87 c) dağılmış bitki hüceyrələrində olan osmotik su. Bu suyu ancaq bitki hüceyrələrinin qabığını kimyəvi yolla dağıtdıqda kənar etmək olar; d) torf maddəsinin kimyəvi tərkibində olan hidrat su. Bataqlıqda daim fəaliyyət göstərən göllərdə, xırda çaylarda yığılmış və atmosfer yağıntıları nəticəsində əmələ gəlmiş sular sərbəst sulardır. Belə sular hər torf yatağından aşağıda linza və ya yatağın daxilində damarlar şəklində yığılır. Sərbəst suları bataqlıqlardan qurutma şəbəkəsi vasitəsilə kənar edirlər. Bataqlıqlarda sərbəst və əlaqəli sular arasında aralıq vəziyyət tutan qravitasiya suları da olur. Onları da təbii və süni məcralar vasitəsilə bataqlıqdan kənar etmək olur. Sərbəst axım şəraitində qruntun məsamələrində saxlana bilən ən böyük su miqdarına tam nəmlik tutumu deyilir. Otlu bataqlıqların nəmlik tutumu kq/m 3, sfaqnumlu bataqlıqlarda isə 900 kq/m 3 -ə qədərdir. Müqayisə üçün qeyd etmək lazımdır ki, qumun tam nəmlik tutumu 250 kq/m 3, gillicə torpaqlarınkı isə 620 kq/m 3 -dur. Torfun su xassələrinə onun sukeçirmə qabiliyyəti də aiddir. Torfun sukeçirmə qabiliyyəti süzülmə əmsalı ilə səciyyələndirilir. Bu əmsal bataqlığın növündən və torfun ayrılma dərəcəsindən asılıdır. Üst qatda yerləşən və az sıxılmış torf layı ən böyük süzülmə əmsalına malikdir. Aşağı qatlarda yerləşən və sıx torf laylarının sukeçirmə qabiliyyəti sıfra yaxındır. Torfun çəki və həcm nəmliyi də təyin olunur. torfun çəki nəmliyi onda olan suyun çəkisinin, torf nümunəsinin su ilə birlikdə ümumi çəkisinə nisbətidir. O, onluq kəsr və ya faizlə ifadə olunur: ρ s δ =, ρ burada, ρ s -nümunədəki suyun çəkisi; ρ-su ilə maddənin birlikdə çəkisidir. Torfun həcm nəmliyi nümunədəki suyun həcminin nümunənin tam həcminə olan nisbətidir və faizlə ifadə olunur: V η = s 100%, V burada, V s -nümunədəki suyun həcmi; V-nümunənin həcmidir. Torfun sukeçirmə qabiliyyətinin zəif və bataqlıqlardakı yeraltı suların aynasının meyilliyinin az olması nəticəsində torfun daxilində suyun hərəkət sürəti demək olar ki, sıfra yaxın olur. Torf yatağının üst layının məsaməliyi çox, süzülmə əmsalı böyük olur. Səthdən dibə doğru torf sıxlaşdığı üçün həm məsaməlik azalır, həm də süzülmə əmsalının qiyməti sıfra yaxınlaşır. Torf yatağında suyun hərəkəti başlıca olaraq üst layda süzülmə yolu ilə baş verir. Həmin lay fəal lay, ondan aşağıda yerləşən laylar isə ətalətli laylar adlanır. Fəal lay daxilində qrunt sularının səviyyəsi tərəddüd edir və nəmlik dəyişkən olur. Burada süzülmə əmsalı böyük olur, çünki mamır örtüyünün süzülmə əmsalı 300 sm/sutka qədər ola bilər. Ətalətli layda torf zəif su keçirmə qabiliyyətinə malikdir və suyun tərkibi sabitdir. Buna görə də torf yatağından çaya ancaq fəal layda yığılmış sərbəst su axıb gedə bilər. Bataqlıqlarda sərbəst suyun hərəkəti laminar rejimdə baş verir. Qrunt sularının səviyyəsinin dəyişməsinə bataqlığın relyefi, iqlim, bitki örtüyünün növü və qurutma tərəddüdünün gedişatı meteoroloji ünsürlərin illik 3

88 gedişatına müvafiqdir. Belə ki, yazda qar əriməyə başladıqda səviyyə qalxır (yaz maksimumu), yayda isə havanın temperaturunun və buxarlanmanın artması, bitkilərin inkişaf etməsi ilə əlaqədar olaraq qrunt sularının səviyyəsi tədricən düşür və minimuma çatır (yay maksimumu). Payızda yağıntıların miqdarı artır, buxarlanma azalır və səviyyə yenidən artmağa başlayır (payız maksimumu). Payız maksimumu əksər hallarda yaz maksimumundan kiçik olur. Qışda bataqlıqlar səth suları ilə qidalanır və səviyyə yenidən düşür (qış minimumu). Qrunt sularının fəsillik gedişatına yağışlar və qışda havanın birdən isinməsi təsir göstərə bilər. A.D.Dübaxın apardığı tədqiqatlar göstərmişdir ki, 1 mm yağış qrunt sularının qısa müddətdə 5 mm-ə yaxın qalxmasına səbəb olur. Yağışdan əvvəl qrunt suları bataqlığın səthindən sm aşağıda olduqda, onların səviyyəsi daha kəskin qalxır. Bu, torfun üst layının məsaməliyinin böyük olması ilə izah olunur. torfun istilikkeçirmə qabiliyyəti az olduğu üçün o, mineral qruntlara nisbətən az dərinlikdə donur. Şərqi Avropanın orta qurşağında bataqlıq sm dərinlikdə donur. Yazda isə bataqlıqların donuşluğunun açılması qruntlara nisbətən gec baş verir daha uzun müddət davam edir. (10-12 gün). K.Y.İvanovun tədqiqatlarına görə bataqlıqlarda buxarlanma müxtəlifdir və yerli şəraitdən, bataqlığın vəziyyətindən asılıdır. Buxarlanmaya təsir göstərən əsas amillər aşağıdakılardır: qrunt sularının bataqlığın səthinə yaxın olması; bataqlığın üst qatının quruluşu; bataqlıq bitkilərinin tərkibi və fizioloji xüsusiyyətləri. Bataqlığın səthi daima və ya dövrü olaraq su ilə örtülürsə, o zaman buxarlanma açıq su səthindən olan buxarlanma şəraitinə oxşar olacaqdır. Əgər bataqlıqda olan bitkilər 1 m və daha artıq hündürlükdə onun səthindən qalxırsa, buxarlanma bitki basmış sututarlardakı kimi baş verir. Bataqlığın səthi sudan azad olan hallarda, buxarlanma ot bitkiləri ilə örtülmüş torpaqdan gedən buxarlanma kimi olur. Mamır batqlıqlarda orta illik buxarlanma may-sentyabr aylarında 400 mm,, keçid bataqlıqlarında isə 421 mm-dir. Çayların qidalanmasında bataqlıqların rolu müxtəlifdir. Üst bataqlıqlarda qrunt sularının səviyyəsi fəal laydan aşağı düşdükdə çaya axım kəsilir. Belə ki, qış və yay aylarında üst bataqlıqlar çayların qidalanmasında demək olar ki, iştirak etmir. Alt bataqlıqlarda axım yeraltı və səth sularının hesabına əmələ gəlir və belə bataqlıqlar üst bataqlıqlardan fərqli olaraq yayda çayların qidalanmasında daima iştirak edir. Yaz gursululuğunun maksimal axımına bataqlığın təsiri onun tipindən və hövzənin bataqlaşma dərəcəsindən asılıdır. N.N.Zaxarovskayanın apardığı təcrübələr göstərir ki, hövzənin 35%-ə qədəri bataqlaşmış olduqda gursululuğun axım modulu azalır. Sutoplayıcının bataqlaşması 35%-dən artıq olduqda maksimal axım modulu artmağa başlayır və % olduqda maksimal axım modulu mataqlıqlaşmış sutoplayıcıdakından böyük olur. Yağışdan sonra bataqlıqlar axım, yağış layından və qrunt sularının səviyyəsindən asılı olaraq əmələ gəlir. 4

89 Bataqlıqların çay axımına təsiri birmənalı deyildir və onların tipindən, yerləşdikləri ərazinin iqlim və hidroloji şəraitindən, bataqlığın səthinin xarakterindən və s. asılıdır. Bataqlıqlar da göllər kimi hövzəyə düşən yağıntıların bir hissəsini akkumlyasiya edərək çayın axımını tənzimləyir. Lakin onların tənzimləyici rolu göllərə nisbətən zəifdir. Bataqlıqdan axım, onun fəal layının su ehtiyatı tükənənə qədər davam edir. Bataqlıq sularının səviyyəsi ətalətli laydan aşağı düşdükdə bataqlıqdan axım kəsilir. Belə hallarda hövzəyə düşən yağıntılar əvvəlcə ətalərli, sonra isə fəal layın su ehtiyatlarının bərpasına sərf olunur və axımın bir hissəsi çay şəbəkəsinə gəlib çatmır. Bataqlıqların səthindən buxarlanma çay axımına, xüsusilə arid zonada böyük təsir göstərir. Bataqlıqların illik axıma təsiri onlar yerləşən ərazidə qurudan və su səthindən buxarlanmanın nisbətindən çox asılıdır. İfrat rütubətli zonada bataqlığın səthində suyun kondensasiyası müşahidə olunur və bu, illik axımı bəzən 30%-ə qədər artırır. Rütubət kifayət qədər olan zonada bataqlıqlı çay hövzələrindən illik axım elə zonal axıma bərabərdir, yəni dəyişmir. Rütubət kifayət qədər olmayan sahədə isə bataqlıqlardan intensiv buxarlanma axımı azaldır. Ərinti və yağış sularının bataqlıqların səthindəki mənfi relyef formalarında yığılması nəticəsində gursululuq və daşqın dövrləri uzanır, maksimal su sərfləri azalır. Bataqlıqlar yay daşqınlarını bütünlüklə akkumlyasiya edə bilər. Azsulu illərdə hövzəsində bataqlıqlar olan çayların yay aralıq faza axımı zonal axıma nisbətən az olur. Bataqlıqların minimal axıma təsiri həm müsbət, həm də mənfi ola bilər. Əslində bu təsiri aşkar etmək çox çətindir. Rusiyanın Avropa hissəsinin şimalqərbində və Kareliyada bataqlıqlar minimal axımı azaldır. Tundra və meşə zonalarında bataqlıqlaşma daha böyükdür. Meşə-çöl zonasında bataqlıqlaşma əsasən çay dərələrində müşahidə olunur. Çöl, yarımsəhra və səhra zonalarında isə bataqlıqlaşmaya çox az rast gəlinir. Burada onlar əsasən iri çayların subasarlarında yaranır. Dağlıq ərazilərdə böyük bataqlıqlar olmur və onlar ancaq yetaltı suların yer səthinə çıxdığı yerlərdə əmələ gəlir. Şərqi Avropada Pripyat, Ob, Peçora, Svir, Qərbi Dvina, Dnepr və s. çaylarının hövzələri daha çox bataqlaşmışdır. Şərqi Avropa düzənliyində ən böyük bataqlıqlar Polesyedə, Koreliyada və Baltikyanı ölkələrdədir. Bataqlıqların su balansının gəlir hissəsini müxtəlif mənbələrdən daxil olan sular və yağıntılar, çıxar hissəsini isə bataqlıqdan axım və buxarlanma təşkil edir. Üst bataqlıqların su balansında əsas rolu yağıntılar, buxarlanma və bataqlıqdan axım oynayır. Alt bataqlıqların su balansında çayların daşması zamanı bataqlığa gələn suların rolu böyükdür. Alt və keçid bataqlıqlarda xeyli miqdarda qidalı maddələrin olması, onları qurutduqdan sonra kənd təsərrüfatında istifadə etməyə imkan verir və bu az xərc tələb edir. Üst bataqlıqları qurutduqdan sonra istifadə etmək nisbətən çox xərc tələb edir. 5

90 Qeyd etmək lazımdır ki, iri bataqlıqların qurudulması nəticəsində meşələr məhv olmağa başlamış, çayların sululuğu azalmışdır. Buna görə də bəzi regionlarda bataqlıq ekosistemlərini bərpa etməyə çalışır. 6

91 22. Buzlaqların hidrologiyası. İqlim şəraitindən asılı olaraq yer səthinə sülb halında düşən illik yağıntının əriməyə və buxarlanmaya tam sərf olunduğu sıfır balans səviyyəsi iqlim qar xətti adlanır. Qar xəttindən yuxarıda qar ilin isti dövründə tam ərimir. Qar xəttinin yüksəkliyi hava temperaturundan və yağıntıların miqdarından asılı oaraq böyük intervalda dəyişir: qütb shələrində m yüksəklikdə, ekvatorda m- də, Qafqazda m-də, subtropiklərdə 6400 m-dək (şəkil 6.1).İqlim qar xəttindən başqa fəsli və oroqrafik qar xətləri anlayışları da vardır. Dağlıq ərazilərdə qar xətti şimal yamacda cənub yamaca nisbətən aşağıdan keçir. Havanın temperaturunun fəsli tərəddüdü nəticəsində qar xəttinin yüksəkliyi qışda aşağıda, yayda isə yuxarıda olur. Qafqazda fəsli qar xətti hətta m- dək aşağı düşür. Qar xəttindən yuxarıda yığılan qarın alt qatı üstdəki qarın təzyiqi nəticəsində tədricən sıxılır və sıxlığı kq/m 3 olan firn buzu yaranər. Bu isə sonradan sıxlığı kq/m 3 olan göy buzlaq buzuna (qletçer) çevrilir. Qar xəttindən yuxarı buz materialları yığılan ərazi buzlağın qida zonası, buzlaq əriyən ərazi isə ablyasiya zonası adlanır. Dağ buzlaqlarında qar xəttindən aşağı enmiş əriyən sahə buzlaq dili adlanır. Buzlağın ölçüləri artdıqca ağırlıq qüvvəsinin təsiri nəticəsində firn örtüyü altlından buzlaq dağ yamacı ilə hərəkət edərək qar xəttindən aşağı enir. Buzun hərəkət sürəti orta hesabla 0.5 m/sutkadır. Buzlağın ən böyük hərəkət sürəti Qrenlandiyada müşahidə edilmişdir (10-40 m/sutka). 1

İzahlı lüğət

[yun. hydor və geologiya] Geologiyanın və hidrologiyanın, yeraltı suların mənşəyini, hərəkətini və fiziki-kimyəvi xassələrini öyrənən sahəsi.

Paylaşın – Hamı bilsin
Sual və cavabı bəyəndinizsə “Bəyən” və ya “Like”düyməsini tıklayın!
Öz fikrinizi bildirin

Bu məqaləyə aid şərhlər yazılmayıb. Öz şərhlərinizi göndərmək üçün aşağıdakı bölmədən istifadə edin.!

HAÇANDAN-HAÇANA

HAQLAŞMA

HALQALANMA

HAMBAL

HARAYLAŞMA

HASARLAMAQ

HAŞİYƏLƏMƏ

HAŞİYƏLİ

HAY-KÜYSÜZ

HAYQIRIŞMA

HESABLANMA

HEYİFSİLƏNMƏ

HEYRƏTLİ

HEYVANDARLIQ

HƏFTƏAŞIRI

HƏQİR

HƏLƏ-HƏLBƏT

HƏLİM1

HƏMAHƏNG

HƏMDİN

HƏMİYYƏTLİ

HƏRARƏTLİ

HƏRBƏ

HƏRBƏLƏMƏ

HƏRBƏLƏMƏK

HƏRBƏ-ZORBA

HƏRBİLƏŞDİRİLMƏK

HƏRLƏNMƏ

HƏVƏS

HƏYASIZ

HƏYATİLİK

HƏYƏCANLI

HƏYƏTARASI

HIÇQIRIQ

HİDROFON

HİDROGEOLOQ

HİDROLOGİYA

HİFZ

HİL

HİN2

HOMOSEKSUALIZM

HOPLAŞMA

HOPMA

HOSPİTAL

HÖRÜLMÜŞ

HÖVLNAK

HUŞYAR

HÜBAB

HÜRÜŞMƏK

HÜZNAVƏR

Haqqımızda

Bu portalı yaradılmasında məqsədimiz ən tez yenilənən təhsil xəbərlərı məkanı yaratmaq idi. Burada sizlər heç yerdə olmayan testlər, sınaqlar, gündəlik dərslərin yoxlanılması imkanı tapacaqsınız.

Əlaqə

• Azərbaycan, Bakı şəhəri
• +994 50 686 86 44
• sbabanli@yahoo.com

Abunə

Xüsusi kampaniyalar, endirimlər, sınaqlar haqqında ən birinci məlumat almaq üçün abunə olun (PULSUZDUR)

© Bütün hüquqlar qorunur.

Ümumi hidrogeologiya

(+994 12) 493 30 77

• Fəlsəfə
• Tarix
• Azərbaycan tarixi
• Sosiologiya
• Etnoqrafiya
• İqtisadiyyat
• Dövlət və hüquq
• Siyasət. Siyasi elmlər
• Elm və təhsil

• Mədəniyyət
• Kitabxana işi
• Psixologiya
• Dilçilik
• Ədəbiyyatşünaslıq
• Folklor
• Bədii ədəbiyyat
• İncəsənət
• Kütləvi informasiya vasitələri

Ümumi hidrogeologiya fənnindən laboratoriya işləri və onların yerinə yetirilməsinə dair metodiki göstəriş

Abunə

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə “Rusiya Federasiyasının Qanunvericilik Bazası” təqdim olunur.

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə bütün elm sahələri üzrə 5 000 e-kitabdan ibarət elektron kitabxana – Elektron Kitabxana Sistemi İPR Books təqdim olunur.

Polpred.com Medianin İcmalı. Hər gün minlərlə xəbərlər, Rus dilində tam mətn, son 15 ilin informasiya agentliklərinin və işgüzar nəşrlərin ən yaxşı milyon mövzusu.

Bannerlər

Əlaqə

Ünvan: AZ1005, Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri,
Nizami küçəsi 58

Tel.: (+99412) 596-26-13

İş vaxtı:
Bazar ertəsi – Cumə: 9:00-18:00
Fasilə: 13:00-14:00
İstirahət günləri: Şənbə, Bazar

Copyright © 2013 Prezident Kitabxanası. Bütün hüquqlar qorunur.
Məlumatlardan istifadə zamanı istinad vacibdir.