Ümumi kimya liyev

Modern Educator – Vali Aliyev

Ümumi Kimya

Kimya: Maddənin tərkibini, quruluşunu, xassələrini, çevrilməsini və bu çevrilmələr zamanı baş verən hadisələri öyrənən təbiət elmidir. Kimyanın mühüm vəzifələrinə zəruri maddələrin alınması, maddələrin çevrilməsi və bu çevrilmələri müşahidə edən hadisələri öyrənmək, ətraf mühitin mühafizəsi və s. kimi vəzifələr aiddir.

Bizi əhatə edən maddi aləm materiya adlanır. Materiya, duyğularımız vasitəsilə qavradığımız obyektiv reallıqdır. Materiyanın varlıq forması, maddə və sahədir. Mövcud olan hər bir şey hərəkətdə olan materiyanın müxtəlif formalarıdır, hansı ki, daim hərəkətdə, dəyişilmədə və inkişafdadır

Maddə xüsusi kütləsi olan hissəcik ( elementar hissəciklər, atom, molekul, qaz, maye, bərk maddələr və s.), sahə (qravitasiya, elektromaqnit, nüvə daxili qüvvələr və s.) isə kütləsi olsa da əsasən enerji ilə xarakterizə olunan materiyadır.

Maddə materiyanın ayrı-ayrı növü olub, sabit fiziki xassələrə malikdir. Maddələr təmiz və qarışıq halda olurlar. Təmiz maddə eynicinsli, qarışıqlar isə eyni və müxtəlifcinsli olurlar.

Kimya nədir?

Kimya öncə təbiətşünaslıq elmlərindən biridir. Kimya maddələrin tərkibini, xassələrini, quruluşunu və çevrilmələrini öyrənir.

Kimyanın yaranması və inkişaf tarixi çox qədim olub, ərəb ölkələri: Misir, Çin, Hindistan, Yunanıstanla bağlıdır.

Kimya sözünün əmələ gəlməsi haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürülür. Eramızdan 100 il əvvəl yunan tarixçisi Plutarxın fikrincə kimya “kemia” sözündən əmələ gəlmişdir, bu da qədim Misirin adıdır. Belə də güman edilir ki, kimya yunanca tökmə metal mənasını verən “kima” sözündən yaranmışdır.

Ərəblər 641-ci ildə Misiri, 711-ci ildə isə İspaniyanı işğal etdikdən sonra kimya haqqında biliklər Avropaya yayılmağa başladı. Ona görə də bu dövr kimyanın dirçəliş dövrü adlandırıldı. Onlar Kimya sözünün önünə “əl” şəkilçisi əlavə etməklə kimyanı özlərinin ki etdilər və əlkimya adlandırdılar.

Azərbaycanda kimyanın inkişaf tarixi qədimdir. Azərbaycanın ilk kimyaçı alimi Almaniyada təhsil almış Mövsümbəy Xanlarov olmuşdur. Ali məktəbdə tədris ilə bağlı alimimiz isə ADU-nin kafedra müdiri professor Sadıx Hüseynov olmuşdur. O, qeyri-üzvi kimyanın tədrisi ilə əlaqədar bir çox kitabların müəllifi olmuşdur. Bununla əlaqədar kimyanın tədrisi ilə bağlı prof. Məmməd Mövsümzadənin, prof. Həbibulla Şaxtaxtinskinin adlarını göstərmək olar.

Azərbaycanda kimyanın elmi əsasını qoyanlardan Yusif Məmmədəliyevin, Əli Quliyevin, Ələddin Quliyevin, İbrahim Şıxıyevin, Murtuza Nağıyevin, Toğrul Şaxtaxtinskinin, Sahib Əliyevin və başqalarının adlarını fəxrlə çəkmək olar.

Yazar: Zeynəb Fərhadlı

• ← Vətənin qürurlu övladları
• Eşitmə funksiyası pozulmuş uşaqların idrak proseslərinin xüsusiyyətləri →

Ümumi kimya liyev

“FİZİKİ- KİMYA” İXTİSASI ÜZRƏ KİMYADAN FƏLSƏFƏ DOKTORU MİNİMUM İMTAHANININ SUALLARI 1. Atomun quruluşu. Atomun nuklear modeli. 2. Nüvə reaksiyaları. Süni radioaktivlilik. Radioaktiv elementlər kimyası. 3. Atomların elektron örtükləri. Atomların elektron örtüklərinin kimyada rolu. 4. İonlaşma potensialı və ionlaşma enerjisi. 5. Əsas kvant ədədləri:baş, orbital, maqnit, spin kvant ədədi. 6. Kvant ədədləri məcmusu. Qadağan qaydası. 7. Kimyəvi rabitənin əmələ gəlməsinin elektron buludlarının bir birini örtməsi ilə izahı. 8. Hidrogen, oksigen və azot molekullarında kimyəvi rabitənin (MOM) Molekulyar Orbitallar Metodu ilə yaranmasının energetik sxemləri. 9. Enerji kvantları. İçıq kvantları (fotonlar). Fotoelektrik effekti. Enşteyn qanunu. 10. De-Broyl nəzəriyyəsi. 11. Kvant mexanikası. Şredinger tənliyi. 12. Kvant mexanikasının statistik xarakteri. 13. Termodinamikanın I-ci qanunu. Termodinamikanın analitik ifadəsi. 14. Kimyəvi reaksiyaların istilik effekti. Hess qanunu. Kimyəvi birləşmənin əmələgəlmə istiliyi. 15. Kimyəvi reaksiyaların istilik effektinin temperaturdan asılılığı. Kirxhof düsturu. 16. Dönən proseslər tarazlıq hallarının nəticəsi kimi. 17. Termodinamikanın II-ci qanunu. Entropiya. İzolə olunmuş sistemin entropiyasının dəyişməsi və prosesin istiqaməti. 18. Plank postulatı (termodinamikanın III-ci qanunu). 19. Xarakterik funksiyalar: daxili enerji, entalpiya, izoxor və izobar potensiallar. 20. Maksimal işin tənliyi. Hibbs – Helmhols tənliyi. 21. Tarazlıq şərti. Le Şatelye – Braunun tarazlıq şərti. 22. Fərdi maddələrdə faza keçidləri. Klapeyron – Klauzius tənliyi. 23. Maye və bərk maddələrdə doymuş buxar təzyiqi əyriləri. 24. Gizli buxarlanma istiliyi, Truton qaydası. İkinci növ faza keçidi haqqında anlayış. 25. Kimyəvi reaksiyanın gedişinin energetik sxemi 26. Kristallik quruluş. Maddələrin kristallik quruluşu. 27. Polimorfizm. Kristallik formanın kimyəvi tərkiblə əlaqəsi. 28. Kristallik qəfəsin davamlılığı. Rabitənin xarakteri. İon qəfəsinin enerjisi. 29. Mayelərin fiziki xassələri. 30. Özlülük. Səthi gərilmə, kapillyarlıq. 31. Paraxor. Buxar təzyiqi. Buxar təzyiqinin kinetik izahı. 32. Mayelərin quruluşu. Maye kristallar. 33. Molekulun quruluşu və kimyəvi rabitə. Molekulun polyarlaşması. 34. Dipol momenti və molekulun quruluşu. 35. Məhlulun donma və qaynama temperaturunun dəyişməsi. Krioskopiya və ebuloskopiya sabitləri 36. Səth enerjisi və səthi gərilmə. 37. Dispers (kolloid) sistemlər. Kolloid sistemlərdə sedimentasiyon – diffusion tarazlıq. Dispers sistemlərin optiki xassələri. Fazaların ayrılan səth və səth layının xassələri. 38. Adsorbsiya. 39. Adsorbentin xüsusi səthi. 40. Qazların adsorbsiya izotermi. Tomson düsturu və kapillyar kondensləşmə. 41. Hibbsin adsorbsiya tənliyi. 42. Səthi aktiv və qeyri-aktiv maddələr. İş və adsobsiya halı. Lenqmür və Freqdlix izotermləri. 43. Məhlullardan adsorbsiya, bərk səthdə adsorbsiya. Səthi aktiv maddələrin adsorbsiya layının quruluşu. 44. İslatma hadisəsi. 45. Dispers (kolloid) sistemlərin növləri, emulsiya, suspenziya, aerozol. 46. Kolloid elektrolitlər və qeyri-elektrolitlər. 47. Dispers sistemlərin aqreqativ davamlılığı. 48. Kolloid məhlulların elektrolitlərlə koaqulyasiyası. 49. Bəsit maddənin hal diaqramı. Suyun hal diaqra 50. İkikomponentli sistemlərin hal diaqramının əsas tipləri. Evtektik tipli, birləşmə, maye və bərk məhlul əmələ gələn sistemlər. 51. Reaksiyanın molekulyarlığı və tərkibi haqqında anlayış. 52. Elementar mono-, bi- və trimolekulyar reaksiyalar. 53. Sərbəst atom və radikalların iştirakı ilə gedən reaksiyalar. 54. Reaksiya sürətinin birtərəfli sabiti. 55. Kimyəvi reaksiyaların tərkiblərinin təyini və mürəkkəb kimyəvi proseslərin mexanizmi. 56. Reaksiya sürətinə temperaturun təsiri. Vant-Hoff qaydası. Arrenius tənliyi, 57. Təcrübi aktivləşmə enerjisi, eksperimental məlumatlara əsasən onun təyini. 58. Aktiv toqquşmaların sayı. İki sərbəst tərtib üçün enerjinin paylanması qanunu. 59. Bimolekulyar reaksiyanın sürət sabitinin nəzəri hesablanması. 60. N.N.Semenovun sadə və şaxəli zəncirlər nəzəriyyəsi. 61. Heterogen sistemlərdə kimyəvi prosesin sürəti. Diffuziya sürəti. 62. Kristal qəfəsin enerjisi və solvatlaşma enerjisi. 63. Arreniusun elektrolitik nəzəriyyəsi. Elektrolitlərin elektrostatik nəzəriyyəsi. 64. İon atmosferi. 65. Elektrolitlərin elektrik keçiriciliyi. 66. İonların hərəkəti və onların hərəkətinin məhlulun tərkibindən və temperaturundan asılılığı. 67. Yüksək gərginlik sahəsində məhlulların elektrik keçiriciliyi və elektrik keçiriciliyinin elektrik sahəsinin tezliyindən asılılığı. 68. Eektrolit məhlullarında natamam dissosiasiya. Susuz məhlullarda elektrik keçiriciliyi. 69. İki faza arasında ikiqat elektrik təbəqəsi və onun olmasının sübut olunması. 70. Nerst formulu. Polyarlaşan və polyarlaşmayan elektrodlar. 71. Qalvanik dövrələr. 72. EHQ-nin mütləq potensial sıçrayışı və reaksiyanın sərbəst enerjisi. Dönən elektrodların tipləri. 73. Qalvanik dövrələrin termodinamikası. 74. Elektrokimyəvi sistemlərə Gibs-Helmholts tənliyinin tətbiqi. 75. Daşıyıcılı və daşıyıcısız dövrələr. Elektrokimyəvi cərəyan mənbəyi. 76. Korroziya proseslərinin növləri. Korroziya proseslərinin termodinamikası və kinetikası. 77. Dönməyən elektrod potensialı. 78. Korroziya prosesinin diaqramı. 79. Metalların passivliyi. Lokal korroziya prosesləri (əsas növləri və xüsusiyyətləri). 80. Metalların korroziyadan əsas mühafizə metodları (elektrokimyəvi polyarizasiya, ingibitorlar, metallik və qeyri-metallik örtüklər). 81. Katalizin kimyada rolu. Katalitik reaksiyaların mexanizmi. 82. Homogen kataliz. 83. Brensted tənliyi və onun katalitik reaksiyaların kinetikasında rolu. 84. Keçid metalların kompleks birləşmələri ilə katalizi. 85. Fermentativ kataliz. 86. Fermentativ reaksiyaların kinetika və mexanizmi haqqında ümumi anlayış. 87. Kinetik parametrlərin pH-dan asılılığı. Kinetik parametrlərin temperaturdan asılılığı. 88. Fermentlərin substrat xüsusiyyətləri. 89. Fermentlərin aktiv və adsorbsiya mərkəzləri. Fermentativ katalizin mexanizmi. 90. Heterogen kataliz. 91. Heterogen katalitik reaksiyaların sürətinin təyini. 92. Xüsusi və atom aktivliyi. 93. Katalizatorların zəhərlənmə halları. 94. Katalizatorların aktivliyi və selektivliyi. 95. Heterogen katalizatorların aktiv mərkəzləri. 96. Nanoobyektlərin fiziki-kimyasının spesifikliyi 97. Femtokimyanın əsas analayışları 98. Molekulyar dinamika və metadinamika analayışları 99. Kimyəvi reaksiyaların idarə olunması üsulları. 100. Estremal kimyanın əsas istiqamətləri ƏDƏBİYYAT 1. Universitetlərin kimya fakultələri üçün yazılmış dərsliklər. 2. Babanlı M.B.,İlyaslı T.M.,Sadıqov F.M.,Yusibov Y.Ə. Fiziki-kimyəvi analizin əsasları. Bakı.”Azərbaycan”.2015. 3. Dilqəm Tağıyev, Asif Məmmədov. Tək atomdan supramolekulyar kimyaya. Bakı: Elm, 2015 4. Zevayl Ə.H. Zaman içrə səyahət:Nobel mükafatına doğru addımlar /Redaktor Akad.Tofiq M. Nağıyev. Tərcüməci f.d. Seyfəl H.Həsənov. Bakı, Azərbaycan Milli Ensklopediyası” Elmi Mərkəzi, “Şərq-Qərb”Nəşriyyat evi, 2012, 256 s. 5. Тагиев Д.Б., Мамедов А.Н. Перспективные направления современной химии. Баку: Элм, 2014, 328 c. “KİMYƏVİ KİNETİKA VƏ KATALİZ” İXTİSASI ÜZRƏ FƏLSƏFƏ DOKTORU MİNİMUM İMTAHAN SUALLARI 2020 – Kimyəvi kinetikanın əsas postulatı. Kimyəvi reaksiyanın sürəti və ona təsir edən amillər. – Reaksiyaların molekulyarlığı və tərtibi. I və II tərtib reaksiyaların sürət sabitlərinin ölçü vahidləri. Reaksiyaların tərtibinin təyini. – Temperaturun reaksiyanın sürətinə təsiri. Arrenius tənliyi. Aktivləşmə enerjisi və onun təcrübi təyini – Sıfır və birinci tərtib dönməyən sadə reaksiyalar və onların kinetik tənlikləri. – Birinci tərtib dönməyən reaksiyanın kinetik tənliyi. – İkinci tərtib dönməyən reaksiyanın kinetik tənliyinin çıxarışı. – Bir tərtibli dönən B reaksiya üçün kinetik tənliyin çıxarılışı. – Paralel reaksiyalar, kinetik tənliyi. Bu reaksiyaların qrafik təsfiri. – Ardıcıl reaksiyalar, aralıq və son reaksiya məhsullarının miqdarının təyini üçün kinetik tənliklər. Ardıcıl reaksiyaların qrafik təsfiri. – Axından gedən reaksiyaların kinetikası. – Reaksiyanın hər hansı maddəyə görə selektivliyi nədir və necə hesablanır. Paralel, ardıcıl və ardıcıl-paralel reaksiyalar üçün hər hansı maddəyə görə selektivliyin ümumi şəkildə ifadəsi. – Zəncirvari reaksiyalar, zəncirin yaranması, davamiyyəti və qırılması. – Sərbəst radikallar, onların əmələ gəlməsi və tədqiqi üsulları. – Zəncirin divarda qırılmasının kinetikası. – Şaxələnməyən zəncirvari reaksiyalar və ümumi kinetik tənliyin çıxarılışı. Qatılıqların stasionarlığı metodu (Bodenşteyn metodu). – Şaxələnən zəncirvari reaksiyalar, onların kinetikası. – Şaxələnən zəncirvari reaksiyalarda alışma və ya partlayış hədləri. – Fotokimyanın əsas qanunları. – Enşteynin fotokimyəvi ekvivalentlik qanunu. – Fotokimyəvi reaksiyalar. Kvant çıxımı. – Fotokimyəvi reaksiyaların kinetikası. – Hemilüminessensiya. Hemilüminessens reaksiyalara nümunələr. – Qoşulmuş (əlaqəli) reaksiylar. Kimyəvi induksiya. – Kimyəvi reaksiyanın istilik effekti. Hess qanunu. – İstilik effektinin temperatur asılılığı. Kirxhof qanunu. – Kimyəvi reaksiyanın mümkünlüyü. Gibbs enerjisi. – Axar sistemlərdə ideal sıxışdırma rejimində kimyəvi reaksiyanın aktivləşmə enerjisinin hesablaşması. – Reynolds kriteriyası. – Aktiv toqquşmalar nəzərıyyəsinə görə aktiv toqquşmalar sayının ifadəsi (eyni növ molekulların toqquşması ilə gedən reaksiyalar üçün). – İki müxtəlif növ molekullar arasında gedən reaksiyalar üçün aktiv toqquşmalar nəzəriyyəsi. Reaksiyanın sürəti, sürət sabiti və Arenius tənliyi. – Aktiv kompleks nəzəriyyəsi. Aktiv kompleks nəzəriyyəsinə görə reaksiyanın sürət sabitinin tənliyi. – Aktivləşmiş toqquşmalar və aktiv komplekslər nəzəriyyəsinə ğörə iki atomun qarşılıqlı təsirinin ifadəsi. – Aktivləşmiş komplekslərin çevrilmə sürəti. – Roys- Rams Perger – Kassel – Markus nəzəriyyəsi. – Kassel nəzəriyyəsinə görə monomolekulyar reaksiyaların sürət sabiti. – Qaz fazada monomolekulyar reaksiyaların bimolekulyar aktivləşmə mexanizmi. Landemon nəzəriyyəsi. – Aktiv kompleks nəzəriyyəsinin monomolekulyar reaksiyalara tətbiqi. – Toqquşmalar nəzəriyyəsinin məhlullarda gedən reaksiyalara tətbiqı. – Məhlullarda baş verən “sürətli” və “yavaş” gedən reaksiyalar, sterik faktorları. – Aktiv kompleks anlayışı və aktivləşmə enerjisinin reaksiya zamanı sistemin potensial enerjisinin dəyişməsini əks etdirən qrafik vasitəsilə izahı. – Hidrogen bromidin besit maddələrdən əmələ gəlmə reaksiyasının kinetikası. – Katalizin əsas anlayışları. Katalizatorun təsir xüsusiyyətləri. – Katalizatorun xüsusi aktivliyi və xüsusi səthi. – Homogen kataliz. Homogen katalitik reaksiyaların kinetikası. – Məhlullarda turşu və əsasi kataliz. – Brensted və Lyuisə görə katalizdə turşu və əsas anlayışları. – Qammetin turşuluq funksiyası. – Qaz fazasında homogen kataliz. – Hidrogen ionlarının iştirakı ilə saxarozanın hidrolizi. – Avtokatalitik reaksiyalar. – Məhlullarda gedən reaksiyalarda solvatlaşma. – Solvatlaşma enerjisi. – Məhlullarda gedən reaksiyalarda “qəfəs” effekti. – Fermentativ katalitik reaksiyalar. – Fermentlərin spesifik xüsusuyyətləri, kofermentlik. – Fermentlərin quruluşları. Zülallar,onların tərkibi və prostetik qruplar. – Zülalların polipeptid II və III fəza quruluşları. – Fermentativ reaksiyaların sürətinə temperaturun və pH mühitin təsiri. – Fermentativ reaksiyaların kinetikası. Mixaelis-Menten tənliyi. – Laynuver-Berk koordinat sistemində Mixaelis-Menten tənliyinin həlli. – Fermetativ reaksiyaların modelləşdirilməsi. Biomimetik kataliz. – Biomimetik katalizin fermentativ katalizdən fərqi. – Heterogen kataliz. Heterogen katalitik proseslərin əsas xüsusiyyətləri. – Heterogen katalizdə adsorbsiyanın rolu. – Heterogen katalitik reaksiyalarda aktivləşmə enerjisi. – Katalizatorun səthi, diffuziya təbəqəsi. – Xarici diffuziya. Fik qanunu. – Qazların bərk səthdə diffuziyası. Stefan – Maksvell tənliyi. – Diffuzyion sahədə baş verən reaksiyalarda aktivləşmə enerjisi. – Heterogen katalitik reaksiyalarda xemosorbsiya mərhələsi. – Lengmürün adsorbsiya izoterm əyriləri. – BET metodu ilə adsorbsiya izoterminə görə katalizatorun aktiv səth sahəsinin təyini. – Lengmürün adsorbsiya nəzəriyyəsi. Bərk səthin adsorbsiyadan tutulmuş hissəsinin təyini. – Katalizator səthinin bircinsli olması və olmamasının rolu. – Katalizdə real bərk cismin səthində defektlərin rolu. – Heterogen katalitik proseslərin kinetik və diffuziya sahələri. – Heterogen katalitik reaksiyaların kinetikası. – Heterogen katalitik reaksiyaların həqiqi və zahiri aktivləşmə enerjisi. – Katalitik reaksiyalarda aktivləşmə enerjisinin azalması. – Katalizator vasitəsilə reaksiya tarazlığının yaranmasının sürətlənməsi. – Heterogen katalitik proseslərə temperaturun və təzyiqin təsiri. – Heterogen katalizatorla qaz fazalı reaksiyalarda həcmi sürət və kantakt müddəti. – Heterogen katalitik reaksiyaların mexanizmi. Katalizdə elektron keçidləri. – Heterogen katalizator səthində Lenqmür-Xunşelvud mexanizmi. – Katalizator səthində heterogen reaksiyanın Ridel-İl mexanizmi. – Balandinin multiplet nəzəriyyəsi. – Heterogen katalizdə struktur və uyğunluq prinsipləri. – Kobozevin “aktiv ansambllar” nəzəriyyəsi. – Volkenşteynin yarım keçiricilərdə katalizin elektron nəzəriyyəsi. – Katalizatorun zəhərlənməsi və zəhərlənmə izotermi. – Görkəmli Azərbaycan alimlərinin kataliz sahəsində rolları: akad. M.F. Nağıyev, akad.Y.H. Məmmədəliyev və.s. – Parafinlərin katalitik krekinqi. Krekinq katalizatorları. – Katalitik reforminq, istifadə olunan katalizatorlar. – Katalitik izomerləşmə, istifadə olunan sənaye katalizatorları. – Alkilləşmə prosesləri. – Kimyəvi proseslərin riyazi modelləşdirilməsi. Ədəbiyyat
1. T.M.Нагиев. Взаимодействие синхронных реакций в химии и биологии. Б. Элм, 2001.404с. 2. Т.М. Нагиев. Имитационный катализ; имитационное моделирование энзимного катализа. Ж. физ. химии, 1996, Т 70, № 6, С.967-976. 3. Т.М. Нагиев. Механизм каталазной реакции. Вестн. Моск. Ун – та. Сер. 2. Химия, 1990, Т.31. 4. Т.М. Nagiev, Coherent Synchronized Oxidation Reactions by Hydrogen Peroxide. Amsterdam: Elsevier, 325 p.
5. А.А. Штейман. Железосодержащие оксигеназы; структура, механизм действия и моделирования. Успехи химии, 2008, Т.77, № 11, с.1013 – 1053 6. О.М.Полторак, Е.С.Чухрай. Физико-химические основы-ферментативного катализа.
7. М.Ф.Нагиев, Основы химической кинетики промышленных систем, 1950 8. Т.М.Нагиев, Химическое сопряжение, М.: Наука 1989, 216с. 9. D.B.Tağıyev, H.M.Əlimərdanov, S.İ.Abasov, Kinetika və kataliz, Bakı: Elm, 2014, 616s. 10. E.İ.Əhmədov, S.E.Məmmədov, Y.İ.Cəfərov, N.A.Rzayeva , Fiziki Kimya II hissə, Bakı 2014, 412s.
11. K.Y.Əcəmov, Kinetika və Kataliz, Bakı: Elm, 2004, 329s.
12. A.A.Кубасов, Химическая кинетика и катализ, М.: Изд-во Московского Университета, 2004, том 1 и 2, 143с и 155с
13. Г.М.Панченков, В.П.Лебедев, Химическая кинетика и катализ, М.: Химия, 1985, 592с. 14. Н.М.Эмануэль, Д.Г.Кнорре, Курс химической кинетики, М.: Высшая школа, 1974, 400с. 15. Б.В.Романовский, Основы химической кинетики, М.: 2006, 415с.
16. Н.Н.Семёнов, Цепные реакции, М., “Наука”, 1986, 535с.

“QEYRİ-ÜZVİ KİMYA” İXTİSASI ÜZRƏ KİMYADAN FƏLSƏFƏ DOKTORU

MİNİMUM İMTAHANIN SUALLARI

– Atomun quruluşuna dair əsas anlayışlar. Kvant ədədləri, atom orbitalları (s-, p-, d- və f-AO), onların enerjiləri və sərhəd səthləri. Elektronların atom orbitalları üzrə paylanması. Minimum enerji prinsipi, Pauli prinsipi və Hund qaydası. – Dövri qanunun müasir ifadəsi, Mozli qanunu, dövri sistemin quruluşu. Dövrlər və qruplar. Dövri cədvəlin qısa və uzun dövr variantları. – Dövri sistemdə atomların mühüm xüsusiyyətlərindəki dəyişikliklərin qanuna­uyğunluq­ları: atom və ion radiusları, ionlaşma potensialı, elektrona hərislik enerjisi və elektro­mənfilik. – Dövri sistemdə bəsit maddələrin və mühüm kimyəvi birləşmələrin – oksid, hidroksid, hidrid, halogenid, sulfid və s.-in xassələrinin dəyişməsində dövrililik və onun səbəbləri. – Kimyəvi rabitənin təbiəti haqqında anlayış. Kimyəvi rabitənin mühüm xüsusiyyətləri: uzunluğu, enerjisi, istiqamətliliyi, polyarlığı, tərtibi. Kimyəvi rabitənin əsas növləri. – Valent rabitələr üsulunun (VRÜ) əsas müddəaları. – Orbitalların hibridləşdirməsi. Kovalent rabitənin istiqamətliliyi, doymuşluğu və polyarlaşması. – Bölünməyən elektron cütlərinin molekulların quruluşuna təsiri, Gillespi modeli. – Molekulyar orbital üsulunun (MOÜ) əsas müddəaları. İkimərkəzli ikielektronlu molekulyar orbitallar. – İkiatomlu homonüvəli və heteronüvəli molekulların molekulyar orbitallarının energetik diaqramları. İonlaşma enerjisi, molekulların maqnit və optik xassələri. – İon rabitəsi. Kristalların quruluşunun ion modeli, ion kristallarının əmələ gəlməsi. İon radiusu. Kristal quruluşların əsas növləri, Madelung sabiti, ion qəfəsinin enerjisi. – Molekullararası qarşılıqlı təsir – oriyentasion, induksion və dispers qarşılıqlı təsirlər. Hidrogen rabitəsi, onun təbiəti. – Zonalar (zolaqlar) nəzəriyyəsinə giriş. Atom və molekulyar orbitallardan valent və keçiricilik zolaqlarının əmələ gəlməsi, qadağan olunmuş zolaq. Metal və dielektriklər. Zolaq nəzəriyyəsinin tətbiqinin sərhədləri. – Koordinasiya nəzəriyyəsinin əsas anlayışları. Liqandların təsnifatına, koordinasiya sferasının yükünə, mərkəzi atomların sayına görə kompleks birləşmələrin növləri. – Kompleks birləşmələrin nomenklaturası. Kompleks birləşmələrin izomerliyi. – İon modeli və Lyuis anlayışları çərçivəsində koordinasiya birləşmələrinin əmələ gəlməsi. Pirsonun yumşaq və sərt turşular və əsaslar nəzəriyyəsi. – Məhlulda komplekslərin davamlılığı və onu təyin edən əsas amillər. Komplekslərin davamlılıq sabitləri. Komplekslərin energetik davamlılığına entropiyanın töhfəsi, solvatasiya və xelat effektləri, L.A.Çuqaevin tsikllər qaydaları. – Kompleks birləşmələrdə kimyəvi rabitənin təbiəti. Kristal sahə nəzəriyyəsinin əsas müddəaları. d-orbitalların oktaedrik və tetraedrik sahələrdə parçalanması. – d-orbitalların parçalanma enerjisi, elektronların cütləşməsi enerjisi və kristal sahənin stabilləşdirmə enerjisi. Liqandların spektrokimyəvi sırası. Yan-Teller nəzəriyyəsi haqqında anlayış, oktaedrik komplekslərin tetraqonal təhrifi. – Kompleks birləşmələrin molekulyar orbitallarının energetik diaqramı. Kompleks birləş­mələrin optik və maqnit xassələrinin izah edilməsində kristal sahə nəzəriyyəsinin və molekulyar orbitallar üsulunun tətbiqi. Çoxelektronlu sistemlər üçün Tanabe-Suqano diaqramları. – Karbonil, metalkarbonil, metalosen və fulleridlər. – Makrotsiklik ligandlarla komplekslər. Çoxnüvəli komplekslər. İzo- və hetero­poli­birləşmələr. Keçid və qeyri-keçid elementlər əsasında klasterlər. Metal-metal rabitəsinin tərtibi, d-rabitə haqqında anlayış. – Kompleks birləşmələrin reaksiyalarının mexanizmləri. Liqandın əvəzolunması, ayrılması (qopması) və birləşməsi, oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları. – Koordinasiya sferasında liqandların qarşılıqlı təsiri. I.I.Çernyaevin trans-təsiri, A.A.Grenberqin cis-effekti. Liqandların sferadaxili reaksiyaları. – Kompleks birləşmələrin kimyəvi texnologiyada, katalizdə, tibbdə və ekologiyada tətbiqi. – Kimyəvi termodinamikanın əsas anlayışları və vəzifələri. Termodinamik sistem, sistemin parametrləri və vəziyyətinin (halının) funksiyaları. Termodinamikanın birinci qanunu. Daxili enerji, kimyəvi və faza çevrilmələr zamanı onun dəyişməsi. – Entalpiya. Kimyəvi reaksiyaların standart vəziyyəti (halı) və standart istilik effektləri. Maddənin əmələgəlmə istiliyi və entalpiyası. Hess qanunu. Kimyəvi rabitənin enerjisi. İstilik tutumu, Kirxqoff tənliyi. – Dönən və dönməyən proseslər. Termodinamikanın ikinci qanunu. Entropiya və onun fiziki mənası, Boltsman tənliyi. Standart entropiya. Entropiyanın hal (vəziyyət) parametrlərindən asılılığı. – Gibbs enerjisi. Kimyəvi proseslərin istiqaməti, təcrid olunmuş və açıq sistemlərdə reaksiyaların özbaşına gedişinin meyarları. – Kimyəvi potensial. Kimyəvi tarazlığın şərti, tarazlıq sabiti. Kimyəvi reaksiyanın izotermi. Faza tarazlığı, sərbəstlik dərəcələrinin sayı, Gibbs faza qaydası. Bir- və ikikomponentli sistemlərin faza diaqramları. – Kimyəvi reaksiyanın sürəti, onun reagentlərin təbiətindən və qatılığından, həmçinin temperaturdan asılılığı. Kütlələrin təsiri qanunu. Reaksiyanın tərtibi. – Sürət sabiti və onun temperaturdan asılılığı. Arrenius tənliyi. Aktivləşmə enerjisi və aktivləşdirilmiş kompleks anlayışı. – Dönən reaksiyalar. Katalizatorun reaksiya sürətinə təsiri. Homogen və heterogen kataliz. Zəncirvari və rəqsi reaksiyalar anlayışı. – Məhlulların təbiəti haqqında müasir təsəvvürlər. Maye məhlulların xüsusiyyətləri. Mayelərdə nizamlılıq, suyun və sulu məhlulların quruluşu. Sulu və qeyri-su məhlullarda reaksiyaların spesifikliyi. – Elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsi. Suyun ion hasili və onun temperaturdan asılılığı. Hidrogen göstəricisi pH. – Turşu və əsaslar. Brensted-Louri protolitik nəzəriyyə. Qoşulmuş turşu və əsaslar. Hidroliz. – Turşu və əsasların təbiəti haqqında müasir təsəvvürlər. – Güclü və zəif elektrolitlər. Elektrolitik dissosiasiya dərəcəsinin qatılığdan, tempera­turdan, həlledicinin və kənar elektrolitlərin təbiətindən asılılığı. – Ostvaldın durulaşdırma qanunu. Debay-Hükkelin güclü elektrolitlər nəzəriyyəsinin əsas anlayışları. – Həllolma hasili. Zəif həll olunan güclü elektrolitlərin doymuş məhlullarında dinamik tarazlıq və onun yerdəyişməsinə səbəb olan amillər. – Məhlulların elektrokimyəvi xassələri. Qoşulmuş oksidləşmə-reduksiya cütləri. Elektrod potensialı. – Oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları və onların istiqaməti. Nernst tənliyi. Elektroliz. – Elektrolit və qeyri-elektrolit məhlullarının kolliqativ xassələri. İzotonik əmsal. Raul qanunu. Krioskopiya və ebulioskopiya, osmos. – Bəsit maddələrdən binar birləşmələrin birbaşa sintezi. İntermetal birləşmələr, amal­qamlar, halogenidlər, sulfidlər, selenidlər, fosfidlər, arsenidlər, qələvi və qələvi-torpaq metallarının birləşmələri. – Suda məhlulda qeyri-üzvi birləşmələrin sintezi (oksidləşmə-reduksiya, ion mübadiləsi və kompleksəmələ­gətirmə reaksiyaları üzrə). Məhlullardan bərk fazın çökməsinin ümumi xüsusiyyətləri. Çökdürmə şəraitinin (ifratlıq dərəcəsinin, temperaturun və s.) bərk faz hissəciklərinin əmələ gəlməsinə və böyüməsinə təsiri. – Qeyri-üzvikolloid sistemlərin sintezinin xüsusiyyətləri. Qeyri-üzvi maddələrin (sorbent, katalizator, sintetik seolit, məsaməli keramika, nazik təbəqə, liflər və s.) alınmasında zol-gel prosesinin tətbiqi. – Qazların iştirakı ilə qeyri-üzvi birləşmələrin sintezi. Qazla bərk maddələr arasında reaksiyalar. Oksigen, halogen və digər qazvari və bərk maddələrin qarşılıqlı təsirindən oksid, halogenid, sulfid, nitrid və karbidlərin alınması. Qaz fazasında kimyəvi çökdürmə üsulu (praktik əhəmiyyəti olan reaksiyalar, qazların daşınması reaksiyalarının həyata keçirilmə texnologiyası). Metalüzvi birləşmələrin aerozollarının pirolizi. – Bərk fazada sintez və onun xüsusiyyətləri; bərk maddələrin termiki parçalanması, bərk maddə-bərk maddə arasında reaksiyalar. Bərk aqreqat halında olan məhsullar qarışığının ay­rılması problemi (bir neçə fazanın qarışığı, bərk məhlulların, şüşələrin əmələgəlməsi və s.). – Fotokimyəvi (nitrozobirləşmələrin bəzi növlərinin alınması, gümüş kationlarının nano­hissəciklərə reduksiyası) və elektrokimyəvi (xlorat və perxlorat turşuları, perxloratlar, pirosulfat turşusu və persulfatların alınması) sintez metodları. ə. Ərintilərdə reaksiyalar. Ərintilərdən kristallaşma prosesinin xüsusiyyətləri. Stexiometri­yaya tabe olmayan qeyri-molekulyar kristal birləşmələrin – binar (oksid, xalkogenidlər və s.) və üçlü birləşmələrin sintezinin şəraitini müəyyənləşdirmək üçün faza diaqramlarından istifadə edilməsi. Termit reaksiyaları. Bridjmen, Çoxralski üsulları ilə monokristalların alınması. – Sintezdə yüksək təzyiq və vakuumdan istifadə edilməsi. Yüksək təzyiqdə reaksiyalar­dan, məsələn hidrotermal reaksiyalardan monokristalların yetişdirilməsində və yenidən kristallaşmasında tətbiqi. Qrafitin birbaşa almaza çevrilməsinin və karbonun ifrat doymuş məhlulundan almazın kristallaşmasının termodinamik əsasları. Vakuumda elementlərin asan parçalana bilən birləşmələrinin əldə edilməsi. – Maddələrin ayrılması və təmizlənməsinin əsas üsulları. Monokristalların yetişdirmə üsulları və onların təsnifatı. Maddələrin sintezi və təmizlənməsində kimyəvi daşınma reaksiyaları. – s-elementlərin dövri cədvəldə yeri, onların atomlarının elektron konfiqurasiyanın xüsusiyyətləri. Səciyyəvi oksidləşmə dərəcələri. – Hidrogen. Dövri cədvəldə hidrogenin xüsusi mövqeyi. Hidrogenin izotopları. Orto- və para-hidrogen. Hidrogenin alınma üsulları. Hidrogenin fiziki-kimyəvi xassələri. Hidridlər və onların təsnifatı. Hidrogenin oksidləşmə-reduksiya xassələri. – Su, onun molekulunun və maye halının quruluşu. Buzun quruluşu, klatratlar. Hidrogen peroksid, onun alınması, quruluşu və oksidləşmə-reduksiya xassələri. – IA qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Kimyəvi birləşmələrin əsas sinifləri; alınması və xassələri. Həllolmayan duzları. Litium kimyasının xüsusiyyətləri. Qələvi metalların və onların birləşmələrinin tətbiqi. – IIA qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Kimyəvi birləşmələrinin əsas sinifləri; alınması və xassələri. s-metalların kompleksəmələgətirməsinin xüsusiyyətləri. – IIA qrupunun elementləri. Berillium, maqnezium və radium kimyasının xüsusiyyətləri. Berillium və litium kimyasının oxşarlığı. Berillium, qələvi-torpaq metallarının və onların birləşmələrinin tətbiqi. – p-elementlərin dövri cədvəldə yeri. Atomların elektron konfiqurasiyanın xüsusiyyətləri. Səciyyəvi oksidləşmə dərəcələri. p-elementləri arasında metal, qeyri-metal və metalloidlər. 2 və 3 dövrlərdə xassələrinin dəyişməsindəki qanunauyğunluqlar. – IIIA qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Bor kimyasının xüsusiyyətləri. Borhidridlər, kompleks hidroboratlar, borun klaster birləşmələri, borazol, bor nitrid: quruluşlarının xüsusiyyətləri və xassələri. – IIIA qrupunun elementləri. Alüminium oksidi. Aluminatlar və hidroksoaluminatlar. Alüminium-halogenidləri. Alüminiumun kompleks birləşmələri. Alüminium ərintiləri. Alümotermiya. – IIIA qrupunun elementləri. Qallium, indium və tallium oksidlərinin amfoterliyi. Tl(I) kimyasının xüsusiyyətləri. Bor, alüminium, qallium, indium və talliumun, həmçinin onların birləşmələrinin tətbiqi. – IVA qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Karbonun allotropik modifikasiya­larının kimyasının xüsusiyyətləri. Fullerenlər və onların törəmələri. Nanoborular. – IVA qrupunun elementləri. Metal karbidlər. Sian turşusu, sianidlər, disian. Rodanid turşusu və rodanidlər. Karbon-disülfid. Freonlar və onların tətbiqi. Karbon oksidləri. Karbonillər. Karbonatlar. – IVA qrupunun elementləri. Silisium, germanium, qalay və qurğuşun oksidləri. Kvars və onun polimorf modifikasiyaları. Silikat turşusu və silikatlar. Halogenidlər. Heksaflüorsilikat turşusu. Silisium-karbid. f. IVA qrupunun elementləri. Qalay və qurğuşunun kompleks birləşmələri. IVA qrup elementlərinin bəsit maddələrinin və birləşmələrinin tətbiqi. Yarımkeçiricilər haqqında anlayış. Qurğuşun akkumulyatoru. – VA qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Qrupda birqat və çoxqat (iki- və üçqat) rabitələrin əmələgəlməsinin qanunauyğunluqları və möhkəmliyi. Azot kimyasının xüsusiyyətləri. Molekulyar azotun birləşmələrə çevrilməsi problemi. Fosforun allotropik modifikasiyalarının xüsusiyyətləri. – VA qrupunun elementləri. VA qrup elementlərinin hidridləri: alınması, molekullarının quruluşu, xassələri. Ammonium duzları. Maye ammonyak həlledici kimi. Hidrazin, hidroksilamin, azid turşusu. VA qrup elementlərin halogenidləri, alınması və hidrolizi. – VA qrupunun elementləri. Azotun oksigenli birləşmələri. NO və NO₂ kimyasının xüsusiyyətləri. Nitrat, nitrit turşuları və onların duzları: alınması, xassələri və oksidləşmə-reduksiya qabiliyyətləri. – VA qrupunun elementləri. Fosforun oksigenli birləşmələri: oksidlər, turşular və onların duzları. Müxtəlif oksidləşmə dərəcələrinə malik fosforun oksigenli turşularının xassələrinin müqayisəsi. – VA qrupunun elementləri. Arsen, stibium və bismut oksidləri, arsen və stibiumun oksigenli turşuları və onların duzları. Qrupda turşuların gücünün müqayisəsi. Sulfidlər və tioduzlar. – VA qrupunun elementləri. VA qrup elementlərin bəsit maddələrinin və birləşmələrinin tətbiqi. Gübrələr. – VIA qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Oksigen kimyasının xüsusiyyətləri. Oksigen molekulunun quruluşu, onun paramaqnetizminin izahı. Ozon və ozonidlər. Kükürdün allotrop modifikasiyaları və onların quruluşu. – VIA qrupunun elementləri. Oksidlərin təsnifatı. Sadə və mürəkkəb oksidlər, oksidlərin qeyri-stexiometriyası. Hidroksidlər və turşular. Peroksidlər, superoksidlər. – VIA qrupunun elementləri. Hidrogen-sulfid və sulfidlər. Polisulfidlər. Sulfanlar. Kükürd oksidləri, turşuları və onların duzları. Politionat turşuları və politionatlar. – VIA qrupunun elementləri. Selen və tellurun oksigenli birləşmələri. Qrupda oksigen turşularının gücünün, davamlılığının və oksidləşmə-reduksiya xassələrinin müqayisəsi. – VIA qrupunun elementləri. Kükürd, selen və tellurun halogenidləri. VIА qrup elementlərinin bəsit maddələrin və birləşmələrinin tətbiqi. – VIIA qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Flüor və astat kimyasının xüsusiyyətləri. Halogenlərin oksidləşdirici xassələri. Halogenlərin su ilə qarşılıqlı təsiri. – VIIA qrupunun elementləri. Hidrogen-halogenidlər. Alınması, xassələri. Qrupda hidrogen-halogenid turşularının xassələrindəki dəyişikliklərin qanunauyğunluğu. Halogenidlərin təsnifatı. Halogenlərarası birləşmələr: quruluşu və xassələri. – VIIA qrupunun elementləri. Halogenlərin oksigenli birləşmələri. Xlor oksidlərinin xüsusiyyətləri. Halogenlərin oksigenli turşuları və onların duzları. Halogenlərin oksigenli turşularının gücünün, davamlılığının və oksidləşmə-reduksiya xassələrinin müqayisəsi. Halogenlərin və onların birləşmələrinin tətbiqi. – VIIIA qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Nəcib qazların birləşmələri və bu birləşmələrdə kimyəvi rabitənin təbiəti. Nəcib qazların hidratları. Nəcib qazların flüoridləri və oksigenli birləşmələri. Nəcib qazların tətbiqi. 2.3. d-elementlərin kimyası – d-elementlərinin dövri cədvəldə yeri. Atomlarının elektron quruluşu və əsas oksidləşmə dərəcələri. d-elementlərinin kompleksəmələgətirmə qabiliyyəti. 4-cü–6-cı dövrlərdə d-metalların xassələrindəki dəyişikliklərin qanunauyğunluqları. d-sıxılmanın təbiəti və onun nəticələri. – IIIB qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. IIIB qrup metallarının oksid, hidroksid və flüoridləri; alınması və xassələri. Kompleks birləşmələri. – IIIB qrupunun elementləri. IIIA və IIIB qrup elementlərinin kimyasının müqayisəsi. IIIB qrup metalların və onların birləşmələrinin tətbiqi. – IVB qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Titan və zirkonium oksidləri və hidroksidləri. Titanatlar və zirkonatlar. Titanil və zirkonil duzları. Halogenidlər. Kompleksəmələgətirmə qabiliyyəti. Müxtəlif oksidləşmə dərəcələrinin davamlılığının qanunauyğunluqları. – IVB qrupunun elementləri. Lantanoid sıxılmasının hafniumun xassələrinə təsiri. IVA və IVB qrup metalların kimyasının müqayisəsi. Titan və zirkoniumun, həmçinin onların birləşmələrinin tətbiqi. – VB qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Oksidlər və halogenidlər. Vanadat, niobat və tantalatlar. Kompleksəmələgətirmə və klasterlər yaratmaq qabiliyyəti. Müxtəlif oksidləşmə dərəcələrinin davamlılığındakı qanunauyğunluqlar. – VB qrupunun elementləri. Vanadium(V) və fosfor(V) birləşmələrinin xassələrinin müqayisəsi. Vanadium, niobium və tantalın, həmçinin onların birləşmələrinin tətbiqi. – VIB qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Oksidlər, halogenidlər və sulfidlər. Xromat, molibdenat və volframat turşularının və onların duzlarının xassələrinin müqayisəsi. Kompleks­əmələgətirmənin xüsusiyyətləri. Klasterlər. Politurşular və onların duzları. Peroksidlər. – VIB qrupunun elementləri. Xrom birləşmələrinin oksidləşmə-reduksiya xassələri, müxtəlif oksidləşmə dərəcələrinin davamlılığındakı qanunauyğunluqlar. VIА və VIB qrup elementlərinin kimyasının müqayisəsi. Xrom, molibden və volframın, həmçinin onların birləşmələrinin tətbiqi. – VIIB qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Manqanın oksigenli birləşmələri, onların turşu-əsasi və oksidləşmə-reduksiya xassələri. Manqan birləşmələrinin müxtəlif oksidləşmə dərəcələrində davamlılığı. – VIIB qrupunun elementləri. Texnesium və renium kimyasının xüsusiyyətləri. Perrenat turşusu və perrenatlar. VIIA və VIIB qrup elementlərinin kimyasının müqayisəsi. Manqan və reniumun tətbiqi. – VIIIB qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Elementlərin dəmir və platin metalları ailələrinə bölünməsinin əsaslandırılması. – VIIIB qrupunun elementləri. Dəmir ailəsi: dəmir, kobalt və nikelin alınması və fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri. Oksidlər və hidroksidlər, halogenidlər və sulfidlər. – VIIIB qrupunun elementləri. Dəmir, kobalt və nikelin yüksək oksidləşmə dərəcələrinə uyğun birləşmələri. Kompleks birləşmələr, d 6 -konfiqurasiyaya malik mərkəzi atomun komplekslərinin xüsusiyyətləri. Dəmirin korroziyası və ona qarşı mübarizə. Dəmir, kobalt və nikelin tətbiqi. – VIIIB qrupunun elementləri. Platin metalları: platin metallarının kompleks birləşmə­lərinin əsas sinifləri. Platin birləşmələrinin oksid və halogenidləri. Platin metallarının tətbiqi. – IB qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Oksid, hidroksid və halogenidləri. Qrupda elementlərin oksidləşmə dərəcələrinin davamlılığının dəyişməsi. Kompleks birləşmələr. – IB qrupunun elementləri. IA və IB qrup elementlərinin kimyasının müqayisəsi. Mis, gümüş və qızılın tətbiqi. – IIB qrupunun elementləri. Qrupun ümumi icmalı. Keçid və qeyri-keçid metallar arasında aralıq yarımqrup kimi sink yarımqrupunun xüsusiyyətləri. Oksid, hidroksid, halogenid və sulfidlər. Amalqamaları. +1 oksidləşmə dərəcəsinə malik civənin birləşmələrinin xüsusiy­yətləri. – IIB qrupunun elementləri. Sink, kadmium və civənin kompleksəmələgətirmə qabiliy­yəti və onların komplekslərinin əsas növləri. IIA və IIB qrup elementlərinin kimyasının müqayisəsi. Sink, kadmium və civənin tətbiqi. – f-elementlərinin ümumi icmalı.* Atomlarının elektron təbəqələrinin quruluş xüsusiyyət­ləri. Lantanoid və aktinoid sıxılması. Lantanoid və aktinoidlər arasında oxşarlıq və fərqlər.Lantanoid və aktinoidlər ailələrində daxili dövrililik. – Lantanoidlər ailəsi. Metalların alınması, ayrılması və fiziki-kimyəvi xassələri. Elementlərin oksidləşmə dərəcələri və onların sıra üzrə dəyişmə qanunauyğunluqları. – Lantanoidlər ailəsi. Kimyəvi birləşmələrin əsas sinifləri; alınması və xassələri. Lantanoidlərin kompleks birləşmələri. – Lantanoidlər ailəsi. Serium və evropium kimyasının xüsusiyyətləri. III qrupun d- və f-elementlərinin müqayisəsi. Lantanoidlərin tətbiqi. – Aktinoidlər ailəsi. Aktinoid nəzəriyyəsinin əsaslandırılması. Aktinoidlərin alınması üsulları və fiziki-kimyəvi xassələri. Aktinoidlərin ayrılmasının xüsusiyyətləri. – Aktinoidlər ailəsi. Aktinoidlərin oksidləşmə dərəcələri və onların sıra üzrə dəyişməsinin qanunauyğunluqları. Aktinoidlərin kimyəvi birləşmələrinin əsas sinifləri; alınması və xassələri. Aktinoidlərin kompleks birləşmələri. – Aktinoidlər ailəsi. Torium və urannın kimyasının xüsusiyyətləri. Aktinoidlərin 6-cı dövrün d-elementləri ilə müqayisəsi. Aktinidlərin və onların birləşmələrinin tətbiqi. – Difraksiya tədqiqat metodları: rentgen faza və rentgen quruluş analizləri, neytrono­qrafiya və elektronoqrafiya. – Spektral tədqiqat metodları: görünən və ultrabənövşəyi (UV) sahədə elektron spektrlər. Rəqsi (titrəmə) spektroskopiyası – infraqırmızı (İQ) və kombinasion səpələnmə (Raman) spektroskopiyası. – Spektral tədqiqat metodları: Elektron paramaqnit rezonans (EPR), nüvə maqnit rezonans (NMR), nüvə kvadrupol rezonans (NQR) spektroskopiyaları. – Elektrik keçiriciliyi və maqnit nüfüzluğunun tədqiqi. – Optik və elektron mikroskopiya. Termoqravimetriya və kütlə spektrometriyası. – Rentgen və fotoelektron spektroskopiya, həmçinin oje-spektroskopiya və s. usullarla səthin tədqiqi. ƏSAS ƏDƏBİYYAT Azərbaycan dilində 1. Babanlı M.B., İlyaslı T.M., Sadıqov F.M., Yusibov Y.Ə. Fiziki-kimyəvi analizin əsas­ları. Bakı, “Azərbaycan”. 2015. 2. Tağıyev D.B., Məmmədov A.N.Tək atomdan supramolekulyar kimyaya. Bakı: Elm, 2015. 3. Əliyev Ö. M., Əliyev V.Ö., Bayramova C.T. Qeyri-üzvi kimya kursu. 3 c. 2010-2013. 4. Əhmədov E.L. Ümumi kimyadan mühazirələr. (Dərs vəsaiti). Bakı-2017 5. Əhmədov E.L. d-Elementlər kimyası. (Dərs vəsaiti). Bakı-2015. 6. Əhmədov E.L. Kompleks birləşmələr. (Dərs vəsaiti). Bakı-2014. 7. Əhmədov E.L. Molekulyar optiki spektroskopiya. (Dərs vəsaiti). Bakı-2000. 8. Quliyev A.C. Kompleks birləşmələr kimyası. Ali məktəblər üçün dərslik. «Elm və təhsil» nəşriyyatı. Bakı. 2010. 9. Quliyev A.C. Qeyri-üzvi kimyanın nəzəri əsasları. Ali məktəblər üçün dərslik «Elm və təhsil» nəşriyyatı. Bakı. 2014. 10. T.M.İlyaslı, J.M.Seyfullayeva. Qeyri-üzvi Kimya . Bakı 2009. 11. Qafarov Ş.Ə. Nüvə Maqnit Rezonansı. “Elm” nəşriyyatı Bakı – 1999 (Dərs vəsaiti; kiril əlifbası ilə). 12. Əliyev Ə.B., Həsənov J.H., Sadıqzadə C.İ. Ümumi və qeyri-üzvi kimya. Bakı-1987. Xarici dildə 1. Третьяков Ю.Д. Неорганическая химия. Химия элементов: учебник для вузов: в 2-х книгах. М.: Академкнига. 2013. 2. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия. М.: Высш. шк., 2008. – 743 с. 3. Третьяков Ю.Д. Неорганическая химия элементов. Химия элементов: Учебник в 2- х томах / Ю.Д.Третьяков, Л.И.Мартыненко, А.Н.Григорьев, А.Ю.Цивадзе. – М.: Изд-во МГУ; ИКЦ «Академкнига», 2007. – 537 с., 670 с. 4. Неорганическая химия: в 3-х томах / Под ред. Ю.Д.Третьякова. Т.1: Физико­-хими­ческие основы неорганической химии / М.Е.Тамм, Ю.Д.Третьяков. – М.: Издатель­ский центр « Академия», 2004. – 240 с. 5. Неорганическая химия: в 3-х томах / Под ред. Ю.Д.Третьякова. Т.2: Химия непереходных элементов / А.А.Дроздов, В.П.Золманов, Г.Н.Мазо, Ф.М. Спиридо­нов. – М.: Издательский центр «Академия», 2004. – 368 с. 6. Карапетьянц М.Х., Дракин С.И. Общая и неорганическая химия. М.: Химия, 2001. 7. Суворов А.В., Никольский А.Б. Общая химия. М.: Мир, 1997. 8. Степин Б.В. и др. Методы получения особо чистых неорганических веществ. Л.: Химия, 1989. 9. Хьюи Дж. Неорганическая химия: строение вещества и реакционная способ­ ность. М.: Химия, 1987. 10. Позин М.Е. и др. Физико-химические основы неорганической технологии. Л.: Химия, 1985. 11. Вассерман И.М., Химическое осаждение из растворов. Л.: Химия, 1980. 12. Коттон Ф. Основы неорганической химии / Ф.Коттон, Дж.Уилкинсон. – М.: Мир, 1979. – 678 с. 13. Коттон Ф., Уилкинсон Дж. Современная неорганическая химия. Т. 1–3. М.: Мир, 1969.

ƏLAVƏ ƏDƏBİYYAT

1. Гиллеспи Р., Харгиттаи. И. Модель отталкивания электронных пар валентной оболочки и строение молекул / М.: Мир, 1992.- 296 с. 2. Джонсон Д. Термодинамические аспекты неорганической химии / М.: Мир, 1985.- 326 с. 3. Драго А. Физические методы в химии. Т. 1, 2 / М.: Мир, 1981.- 424 с., 456 с. 4. Кукушкин Ю.Н. Химия координационных соединений. М.: Высш. шк., 2001. 5. Некрасов Б.В. Основы общей химии: в 2-х томах / СПб.: Изд-во «Лань», 2003. – 656 с., 688 с. 6. Скопенко В.В., Цивадзе А.Ю., СавранскийЛ.И., Грановский А.Д. Координацион­ная химия /– М.: Академкнига, 2007. – 487 с. 7. Артемова Э.К., Дмитриев Е.В. Основы общей и биоорганической химии / – М.: КНОРУС, 2011. – 248 с. 8. Киселев Ю.М., ДобрынинаН.А. Химия координационных соединений / – М.: Издательский центр«Академия», 2007. – 352 с. 9. Пиментел Дж., Кунрод Дж. Возможности химии сегодня и завтра. М.: Мир, 1992. 10. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия. М.: Высш. шк., 2001.

“ÜMUMİ KİMYA” FƏNNİ ÜZRƏ KİMYADAN FƏLSƏFƏ DOKTORU

MİNİMUM İMTAHANIN SUALLARI

– Dövri sistemdə bəsit maddələrin və mühüm kimyəvi birləşmələrin – oksid, hidroksid, hidrid, halogenid, sulfid və s.-in xassələrinin dəyişməsində dövrililik və onun səbəbləri. – Atomun quruluşuna dair əsas anlayışlar. Kvant ədədləri, atom orbitalları (s-, p-, d- və f-AO), onların enerjiləri və sərhəd səthləri. Elektronların atom orbitalları üzrə paylanması. Minimum enerji prinsipi, Pauli prinsipi və Hund qaydası. – Dövri sistemdə atomların mühüm xüsusiyyətlərindəki dəyişikliklərin qanuna­uyğunluq­ları: atom və ion radiusları, ionlaşma potensialı, elektrona hərislik enerjisi və elektro­mənfilik. – Dövri qanunun müasir ifadəsi, Mozli qanunu, dövri sistemin quruluşu. Dövrlər və qruplar. Dövri cədvəlin qısa və uzun dövr variantları. – Molekulyar orbital üsulunun (MOÜ) əsas müddəaları. İkimərkəzli ikielektronlu molekulyar orbitallar. – Valent rabitələr üsulunun (VRÜ) əsas müddəaları. – Molekullararası qarşılıqlı təsir – oriyentasion, induksion və dispers qarşılıqlı təsirlər. Hidrogen rabitəsi, onun təbiəti. – Bölünməyən elektron cütlərinin molekulların quruluşuna təsiri, Gillespi modeli. – Orbitalların hibridləşdirməsi. Kovalent rabitənin istiqamətliliyi, doymuşluğu və polyarlaşması. – Kimyəvi rabitənin təbiəti haqqında anlayış. Kimyəvi rabitənin mühüm xüsusiyyətləri: uzunluğu, enerjisi, istiqamətliliyi, polyarlığı, tərtibi. Kimyəvi rabitənin əsas növləri. – İkiatomlu homonüvəli və heteronüvəli molekulların molekulyar orbitallarının energetik diaqramları. İonlaşma enerjisi, molekulların maqnit və optik xassələri. – İon rabitəsi. Kristalların quruluşunun ion modeli, ion kristallarının əmələ gəlməsi. İon radiusu. Kristal quruluşların əsas növləri, Madelung sabiti, ion qəfəsinin enerjisi. – Koordinasiya nəzəriyyəsinin əsas anlayışları. Liqandların təsnifatına, koordinasiya sferasının yükünə, mərkəzi atomların sayına görə kompleks birləşmələrin növləri. – Zonalar (zolaqlar) nəzəriyyəsinə giriş. Atom və molekulyar orbitallardan valent və keçiricilik zolaqlarının əmələ gəlməsi, qadağan olunmuş zolaq. Metal və dielektriklər. Zolaq nəzəriyyəsinin tətbiqinin sərhədləri. – Kompleks birləşmələrin nomenklaturası. Kompleks birləşmələrin izomerliyi. – İon modeli və Lyuis anlayışları çərçivəsində koordinasiya birləşmələrinin əmələ gəlməsi. Pirsonun yumşaq və sərt turşular və əsaslar nəzəriyyəsi. – Məhlulda komplekslərin davamlılığı və onu təyin edən əsas amillər. Komplekslərin davamlılıq sabitləri. Komplekslərin energetik davamlılığına entropiyanın töhfəsi, solvatasiya və xelat effektləri, L.A.Çuqaevin tsikllər qaydaları. – Kompleks birləşmələrdə kimyəvi rabitənin təbiəti. Kristal sahə nəzəriyyəsinin əsas müddəaları. d-orbitalların oktaedrik və tetraedrik sahələrdə parçalanması. – d-orbitalların parçalanma enerjisi, elektronların cütləşməsi enerjisi və kristal sahənin stabilləşdirmə enerjisi. Liqandların spektrokimyəvi sırası. Yan-Teller nəzəriyyəsi haqqında anlayış, oktaedrik komplekslərin tetraqonal təhrifi. – Kompleks birləşmələrin molekulyar orbitallarının energetik diaqramı. Kompleks birləş­mələrin optik və maqnit xassələrinin izah edilməsində kristal sahə nəzəriyyəsinin və molekulyar orbitallar üsulunun tətbiqi. Çoxelektronlu sistemlər üçün Tanabe-Suqano diaqramları. – Karbonil, metalkarbonil, metalosen və fulleridlər. – Makrotsiklik ligandlarla komplekslər. Çoxnüvəli komplekslər. İzo- və hetero­poli­birləşmələr. Keçid və qeyri-keçid elementlər əsasında klasterlər. Metal-metal rabitəsinin tərtibi, d-rabitə haqqında anlayış. – Kompleks birləşmələrin reaksiyalarının mexanizmləri. Liqandın əvəzolunması, ayrılması (qopması) və birləşməsi, oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları. – Koordinasiya sferasında liqandların qarşılıqlı təsiri. I.I.Çernyaevin trans-təsiri, A.A.Grenberqin cis-effekti. Liqandların sferadaxili reaksiyaları. – Kompleks birləşmələrin kimyəvi texnologiyada, katalizdə, tibbdə və ekologiyada tətbiqi. – Kimyəvi termodinamikanın əsas anlayışları və vəzifələri. Termodinamik sistem, sistemin parametrləri və vəziyyətinin (halının) funksiyaları. Termodinamikanın birinci qanunu. Daxili enerji, kimyəvi və faza çevrilmələr zamanı onun dəyişməsi. – Entalpiya. Kimyəvi reaksiyaların standart vəziyyəti (halı) və standart istilik effektləri. Maddənin əmələgəlmə istiliyi və entalpiyası. Hess qanunu. Kimyəvi rabitənin enerjisi. İstilik tutumu, Kirxqoff tənliyi. – Dönən və dönməyən proseslər. Termodinamikanın ikinci qanunu. Entropiya və onun fiziki mənası, Boltsman tənliyi. Standart entropiya. Entropiyanın hal (vəziyyət) parametrlərindən asılılığı. – Gibbs enerjisi. Kimyəvi proseslərin istiqaməti, təcrid olunmuş və açıq sistemlərdə reaksiyaların özbaşına gedişinin meyarları. – Kimyəvi potensial. Kimyəvi tarazlığın şərti, tarazlıq sabiti. Kimyəvi reaksiyanın izotermi. Faza tarazlığı, sərbəstlik dərəcələrinin sayı, Gibbs faza qaydası. Bir- və ikikomponentli sistemlərin faza diaqramları. – Kimyəvi reaksiyanın sürəti, onun reagentlərin təbiətindən və qatılığından, həmçinin temperaturdan asılılığı. Kütlələrin təsiri qanunu. Reaksiyanın tərtibi. – Sürət sabiti və onun temperaturdan asılılığı. Arrenius tənliyi. Aktivləşmə enerjisi və aktivləşdirilmiş kompleks anlayışı. – Dönən reaksiyalar. Katalizatorun reaksiya sürətinə təsiri. Homogen və heterogen kataliz. Zəncirvari və rəqsi reaksiyalar anlayışı. – Məhlulların təbiəti haqqında müasir təsəvvürlər. Maye məhlulların xüsusiyyətləri. Mayelərdə nizamlılıq, suyun və sulu məhlulların quruluşu. Sulu və qeyri-su məhlullarda reaksiyaların spesifikliyi. – Elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsi. Suyun ion hasili və onun temperaturdan asılılığı. Hidrogen göstəricisi pH. – Turşu və əsaslar. Brensted-Louri protolitik nəzəriyyə. Qoşulmuş turşu və əsaslar. Hidroliz. – Turşu və əsasların təbiəti haqqında müasir təsəvvürlər. – Güclü və zəif elektrolitlər. Elektrolitik dissosiasiya dərəcəsinin qatılığdan, tempera­turdan, həlledicinin və kənar elektrolitlərin təbiətindən asılılığı. – Ostvaldın durulaşdırma qanunu. Debay-Hükkelin güclü elektrolitlər nəzəriyyəsinin əsas anlayışları. – Həllolma hasili. Zəif həll olunan güclü elektrolitlərin doymuş məhlullarında dinamik tarazlıq və onun yerdəyişməsinə səbəb olan amillər. – Məhlulların elektrokimyəvi xassələri. Qoşulmuş oksidləşmə-reduksiya cütləri. Elektrod potensialı. – Oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları və onların istiqaməti. Nernst tənliyi. Elektroliz. – Elektrolit və qeyri-elektrolit məhlullarının kolliqativ xassələri. İzotonik əmsal. Raul qanunu. Krioskopiya və ebulioskopiya, osmos. – Difraksiya tədqiqat metodları: rentgen faza və rentgen quruluş analizləri, neytrono­qrafiya və elektronoqrafiya. – Spektral tədqiqat metodları: görünən və ultrabənövşəyi (UV) sahədə elektron spektrlər. Rəqsi (titrəmə) spektroskopiyası – infraqırmızı (İQ) və kombinasion səpələnmə (Raman) spektroskopiyası. – Spektral tədqiqat metodları: Elektron paramaqnit rezonans (EPR), nüvə maqnit rezonans (NMR), nüvə kvadrupol rezonans (NQR) spektroskopiyaları. – Elektrik keçiriciliyi və maqnit nüfüzluğunun tədqiqi. – Optik və elektron mikroskopiya. Termoqravimetriya və kütlə spektrometriyası. – Rentgen və fotoelektron spektroskopiya, həmçinin oje-spektroskopiya və s. usullarla səthin tədqiqi. ƏSAS ƏDƏBİYYAT (Azərbaycan dilində) 1. Babanlı M.B., İlyaslı T.M., Sadıqov F.M., Yusibov Y.Ə. Fiziki-kimyəvi analizin əsas­ları. Bakı, “Azərbaycan”. 2015. 2. Tağıyev D.B., Məmmədov A.N.Tək atomdan supramolekulyar kimyaya. Bakı: Elm, 2015. 3. Əliyev Ö. M., Əliyev V.Ö., Bayramova C.T. Qeyri-üzvi kimya kursu. 3 c. 2010-2013. 4. Əhmədov E.L. Ümumi kimyadan mühazirələr. (Dərs vəsaiti). Bakı-2017 5. Əhmədov E.L. d-Elementlər kimyası. (Dərs vəsaiti). Bakı-2015. 6. Əhmədov E.L. Kompleks birləşmələr. (Dərs vəsaiti). Bakı-2014. 7. Əhmədov E.L. Molekulyar optiki spektroskopiya. (Dərs vəsaiti). Bakı-2000. 8. Quliyev A.C. Kompleks birləşmələr kimyası. Ali məktəblər üçün dərslik. «Elm və təhsil» nəşriyyatı. Bakı. 2010. 9. Quliyev A.C. Qeyri-üzvi kimyanın nəzəri əsasları. Ali məktəblər üçün dərslik «Elm və təhsil» nəşriyyatı. Bakı. 2014. 10. T.M.İlyaslı, J.M.Seyfullayeva. Qeyri-üzvi Kimya. Bakı 2009. 11. Qafarov Ş.Ə. Nüvə Maqnit Rezonansı. “Elm” nəşriyyatı Bakı – 1999 (Dərs vəsaiti; kiril əlifbası ilə). 12. Əliyev Ə.B., Həsənov J.H., Sadıqzadə C.İ. Ümumi və qeyri-üzvi kimya. Bakı-1987. Xarici dildə 1. Третьяков Ю.Д. Неорганическая химия. Химия элементов: учебник для вузов: в 2-х книгах. М.: Академкнига. 2013. 2. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия. М.: Высш. шк., 2008. – 743 с. 3. Третьяков Ю.Д. Неорганическая химия элементов. Химия элементов: Учебник в 2- х томах / Ю.Д.Третьяков, Л.И.Мартыненко, А.Н.Григорьев, А.Ю.Цивадзе. – М.: Изд-во МГУ; ИКЦ «Академкнига», 2007. – 537 с., 670 с. 4. Неорганическая химия: в 3-х томах / Под ред. Ю.Д.Третьякова. Т.1: Физико­-хими­ческие основы неорганической химии / М.Е.Тамм, Ю.Д.Третьяков. – М.: Издатель­ский центр « Академия», 2004. – 240 с. 5. Неорганическая химия: в 3-х томах / Под ред. Ю.Д.Третьякова. Т.2: Химия непереходных элементов / А.А.Дроздов, В.П.Золманов, Г.Н.Мазо, Ф.М. Спиридо­нов. – М.: Издательский центр «Академия», 2004. – 368 с. 6. Карапетьянц М.Х., Дракин С.И. Общая и неорганическая химия. М.: Химия, 2001. 7. Суворов А.В., Никольский А.Б. Общая химия. М.: Мир, 1997. 8. Степин Б.В. и др. Методы получения особо чистых неорганических веществ. Л.: Химия, 1989. 9. Хьюи Дж. Неорганическая химия: строение вещества и реакционная способ­ ность. М.: Химия, 1987. 10. Позин М.Е. и др. Физико-химические основы неорганической технологии. Л.: Химия, 1985. 11. Вассерман И.М., Химическое осаждение из растворов. Л.: Химия, 1980. 12. Коттон Ф. Основы неорганической химии / Ф.Коттон, Дж.Уилкинсон. – М.: Мир, 1979. – 678 с. 13. Коттон Ф., Уилкинсон Дж. Современная неорганическая химия. Т. 1–3. М.: Мир, 1969.

ƏLAVƏ ƏDƏBİYYAT

1. Гиллеспи Р., Харгиттаи. И. Модель отталкивания электронных пар валентной оболочки и строение молекул / М.: Мир, 1992.- 296 с. 2. Джонсон Д. Термодинамические аспекты неорганической химии / М.: Мир, 1985.- 326 с. 3. Драго А. Физические методы в химии. Т. 1, 2 / М.: Мир, 1981.- 424 с., 456 с. 4. Кукушкин Ю.Н. Химия координационных соединений. М.: Высш. шк., 2001. 5. Некрасов Б.В. Основы общей химии: в 2-х томах / СПб.: Изд-во «Лань», 2003. –656 с., 688 с. 6. Скопенко В.В., Цивадзе А.Ю., СавранскийЛ.И., Грановский А.Д. Координацион­ ная химия /– М.: Академкнига, 2007. – 487 с. 7. Артемова Э.К., Дмитриев Е.В. Основы общей и биоорганической химии / – М.: КНОРУС, 2011. – 248 с. 8. Киселев Ю.М., ДобрынинаН.А. Химия координационных соединений / – М.: Издательский центр«Академия», 2007. – 352 с. 9. Пиментел Дж., Кунрод Дж. Возможности химии сегодня и завтра. М.: Мир, 1992. 10. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия. М.: Высш. шк., 2001.

Ümumi̇ ki̇mya

Bezpieczeństwo ludzi starych w kontekście badań nad kapitałem społecznym na p.

Andrzej Klimczuk

3. Stosowanie leków w leczeniu chorób jamy ustnej

Kamil Kiełczewski

Biogazownie cz 1

ProAkademia

Video cv prezentacja

halinajedrejek

Tętniak aorty brzusznej – leczenie

Przetwarzanie biomasy szymon szufa

ProAkademia

Show related SlideShares at end

WordPress Shortcode

Top clipped slide

Ümumi̇ ki̇mya

Aug. 11, 2015

• 0 likes • 2,509 views

Download Now Download

Download to read offline

Advertisement

Recommended

Oksigen.ozon.su sh

Shabala Aliyev

Hidrogen.hidrogen peroksidsh..pptx 001

Shabala Aliyev

Kimya nəyi öyrənir

Veli Aliyev

10cu sinif tursu ve esaslarin qurulusunun xasselerine tesiri

Elmir Manafov

Alkenlər sh

Shabala Aliyev

9 aldehidler, adlandirilmasi, izomerliyi

Elmir Manafov

52 skuteczne-psychorady

Gucio Silva

206 slides

Standardy higieny-w-placówkach-gastronomicznych infografika

Advertisement

Advertisement

Recommended

Oksigen.ozon.su sh

Shabala Aliyev

Hidrogen.hidrogen peroksidsh..pptx 001

Shabala Aliyev

Kimya nəyi öyrənir

Veli Aliyev

10cu sinif tursu ve esaslarin qurulusunun xasselerine tesiri

Elmir Manafov

Alkenlər sh

Shabala Aliyev

9 aldehidler, adlandirilmasi, izomerliyi

Elmir Manafov

More Related Content

Viewers also liked (7)

Bezpieczeństwo ludzi starych w kontekście badań nad kapitałem społecznym na p.

Andrzej Klimczuk

3. Stosowanie leków w leczeniu chorób jamy ustnej

Kamil Kiełczewski

Biogazownie cz 1

ProAkademia

Video cv prezentacja

halinajedrejek

Tętniak aorty brzusznej – leczenie

16.6k views

Przetwarzanie biomasy szymon szufa

ProAkademia

Bezpieczeństwo ludzi starych w kontekście badań nad kapitałem społecznym na p.

Andrzej Klimczuk

3. Stosowanie leków w leczeniu chorób jamy ustnej

Kamil Kiełczewski

Biogazownie cz 1

ProAkademia

106 slides

Video cv prezentacja

halinajedrejek

Tętniak aorty brzusznej – leczenie

16.6k views

Recently uploaded (20)

Qeyri-üzvi birləşmələrin sinifləri arasında genetik əlaqə.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Saf maddələr və qarışıqlar.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

TalehNasirov2

Ərintidə və məhlulda elektroliz.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Kvant ədədləri.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Kimyəvi reaksiyaların sürəti.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Meyve ve terevezler.pptx

Turşular.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

RİKNE4 muhazire.docx

ekizlerekizler

Oksidlər.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Pauli prinsipi və Hund qaydası.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Tarixde iz qoymuslar.pptx

Kimyəvi tarazlıq.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Duygusal zəka.pptx

ehmedyusifli

ZƏRƏRLİ QİDALAR.pptx

ssuser5305c0

Katalizatorlar və katalitik reaksiyalar.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Qazlarla bağlı hesablamalar.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Duzların adlandırılması.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Duzların hidrolizi.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Qeyri-üzvi birləşmələrin sinifləri arasında genetik əlaqə.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Saf maddələr və qarışıqlar.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

TalehNasirov2

Ərintidə və məhlulda elektroliz.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Kvant ədədləri.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Kimyəvi reaksiyaların sürəti.pptx

Modern Educator – Vali Aliyev

Advertisement

Ümumi̇ ki̇mya

1. 1. 1 ÜMUMİ KİMYA 1.ƏSAS KİMYƏVİ ANLAYIŞLAR.MADDƏ Təbiətin bütün maddi obyektləri-fiziki cisimlər müəyyən fiziki və kimyəvi xassələrə malik maddələrdən əmələ gəlmişlər. Fiziki xassələrə- aqreqat hal(bərk,maye ,qaz),sıxlıq,həllolma qabiliyyəti,istilik keçiriçiliyi,elektrik keçiriciliyi,dielektrik nüfuzluğu,axıcılıq,özlülük,radioaktiflik,hidrofillik və hidrofobluq,ərimə temperaturu,qaynama temperaturu,bərklik və s.aiddir. Qeyd.Sıxlıq,ərimə temperaturu,qaynama temperaturu,həllolma qabilyyəti kimi fiziki xassələr,maddənin kütləsindən asıli deyil.Belə xassələr intensiv xassələr adlanır. ᵨ ᵖ V m V m m ᵨ1 ᵨ2 ᵨ3 ᵨ1>ᵨ2 >ᵨ3 V Elektrik keçiriciliyi,rəngin tündlüyü,həcm,daxili enerji maddəənin kütləsindən asılıdır.Belə xassələr ekstensiv xassələr adlanir. Kimyəvi xassə-bir maddənin digər maddəyə çevrilməsi qabiliyyətidir. Təbiətdə baş verən bütün dəyişiliklərə təbii hadisələr deyilir.Fiziki və kimyəvi hadisələr ayırd edilir. Fiziki hadisələr zamanı(aqreqat halının dəyişilməsi,elektromaqnetizmin təzahürü, distillə,elektrik lampasının işıq saçması,durulma,suzulmə,sinma,xırdalanma və s.),maddənin molekulları dəyişmir. Kimyəvi hadisə zamanı,atomlarin nüvələri dəyişmədən bir maddə digərinə çevrilir.Kimyəvi hadisələrin fiziki əlamətləri-rəngin,aqreqat halın(çöküntünün,qazın əmələ gəlməsi) dəyişilməsi,istiliyin ayrılması,işığın yaranması və s.dir.Hidroliz,elektroliz,fotosintez,xemosintez, krekinq,piroliz,riforminq,neytrallaşma,korroziya, qıcqirma və s.kimyəvi hadisələrdir. MADDƏ. Materiya-təbiətdə mövcud olan hər hansı bir obyektdir.Materiyanin əsas növlərindən biri maddədir.Fiziki cisimlər maddə və ya maddələrdən əmələ gəlir. Fəzada müəyyən yer tutan ,kütlə və ətalətə malik bütün varlıqlar maddədir.Kütlə və həcm bütün maddələrin ümümi xassələridir.Maddələr atomlardan ibarətdir.Müəyyən növ atomlara kimyəvi element deyilir.Kimyəvi rabitələr vasitəsilə atomlar birləşərək bəsit(homonüvəli) və mürəkkəb(heteronüvəli)maddələri əmələ gətirir. İki və daha çox atomdan əmələ gələn,sabittərkib və xassəyəmalik olan,maddənin kimyəvi xassələrini daşıyan vəonu təşkil edən ən kiçik hissəciyəmolekul deyilir. Molekullarin kimyəvi xassələri onları əmələ gətirən atomlarin növündən,atomlar arasında yaranan kimyəvi rabitələrin təbiətindən və molekulun fəza quruluşundan asılıdır. Atom və ya molekul elektron verib,elektron almaqla iona çevrilir.Müsbət yüklü ion -kation,mənfi yüklü ion anion adlanır.İonun xassələri onun əmələ gəldiyi atom və ya moıekulun xassələrindən fərqlənir. Atom,molekul və ion quruluşlu maddələr mövcuddur. KİMYƏVİ İŞARƏLƏR VƏ FORMULLAR. Hər kimyəvi elementin öz işarəsi var.Elementin kimtəvi işarəsi onun latınca adının hərflərindən yaranir.Məs:H(Hidrogenium),He (Helium),Li (Lithium) və s.:Be,B,C,N,O,F. Onlardan kinyəvi elementləri qeyd etmək ,bəsit(H2 ,S8 ,W) və mürəkkəb(HCI,Mg(NO3)2 ,C6H6 ) maddələrin formullarını tərtib etmək üçün istifadəedilir. Maddə tərkibinin kimyəvi işarələr və indekslər vasitəsiləşərti yazılışına kimyəvi formul deyilir Məsələn,ortofosfat turşusunun formulu H3PO4 kimidir.H,P,O latin hərfləri elementlərin işarələri,3 və 4 rəqəmləri isə indekslərdir.(1 indeksi yazılmır)
2. 2. 2 İndeks-bəsit və mürəkkəb maddələrin tərkibinə daxil olan ayrı-ayri atomlarin sayini göstərir. kimyəvi işarələr H3PO4 indekslər İonun formulunda alt indeksdən əlavə onun yükünü göstərən üst indeks də yazılır: SO4 2- – sulfat ionu,Ca2+kalsiumionu,OH–hidroksil ionu,NO- 3-nitrat ionu. FORMUL VAHİDİ Bütün maddələr molekulyar quruluşda deyil.Atom və ion tərkibli maddələr də mövcuddur.Məsələn təsirsiz qazlar bir atomlu maddələrdir,xörək duzu kristalları ionlardan əmələ gəlmişdir,suda həll olaraq ionlara parçalanir.belə maddələrin tərkibini göstərmək üçün formul vahidlərindən istifadə edilir. Formul vahidi-maddənin ən kiçik tərkib hissəsidir.Bu kimyəvi formulun yazılmasına kömək edən atom,molekul,ion və onlarin məcmuyu ola bilər.Formul vahidi maddənin quruluşunu deyil,onun elementar tərkibini göstərir.Beləliklə formul fahidi kimyəvi formulun yazılmasına yardım edir və onun empirik-ən sadə formuluna uyğun gəlir. * mis üçün(atomar quruluşlu maddə) formul vahidi mis(kuprum) atomudur (Cu) *Silisium(IV)oksid üçün (SiO2), atomar quruluşlu maddədir,formul vahidi,bir atom silisium(Si),iki atom oksigenin(O) məcmuyundan ibarətdir. *Dəmir(III)sulfat üçün formul fahidi iki dəmir(III) (Fe3+)və üç sulfat ionunun( SO4 2-) məcmuyundan ibarətdir *Etil spirti (C2H6O) (molekulyar quruluşlu maddə) üçün formul vahidi iki atom karbon(C),altı atom hidrogen(H),bir atom oksigenin məcmuyundan ibarətdir. Atomar və ion tərkibli maddələrdə indekslər, onlarin tərkibinə daxil olan atom və ya ionların nisbətini göstərir. Kimyada kimyəvi formulların aşağıdakı növlərindən istifadə edilir:molekulyar,empirik,elekton,quruluş,qrafik. Formulun növü N ə y i g ö s t ə r i r Nümunələr Molekulyar -brutto formul -səmərəli formul Maddənin vəsfi vəmiqdari tərkibini göstərir.Yəni maddəhansı əmələgəlmişdir,vəbir molekulunda ayrı- ayrı atomlarınsayı nəqədərdir. Maddənin hansısinfəmənsub oldugunu bildirir. C2H6O,C2H4O2,C2H6 CH3COOH C2H5OH Sirkə turşusu etanol Empirik formul (ən sadə formul) Maddənin ən sadə formulu olub,onun tərkibinə daxil olan atomların ən kiçik say nisbətini göstərir. CH C2H2,C6H6 CH2 C2H4,C4H8 Elektron formul Maddəmolekulunda kimyəvirabitələrinyaranma mexanizminigöstərir.(rabitənin yaranmasında iştirak edən elektroncütləri nöqtələrləgöstərilir) (ammonyak) Quruluş formulu Molekulda atomların birləşmə ardıcıllığını göstərir,molekul və ionların fəza qurulyşu barədə məlumat verir. (ammonium ionu,tetaedrik formadadadir Qrafik formul Molekulda atomların birləşmə ardıcıllığını,və hər bir elementin valentliyini göstərir.(Valentlik xətlə göstərilir,hər xətt bir valentlıyə uyğun gəlir) (sulfat turşusu)
3. 3. 3 Valentlk Valenlik M e t a l l ar Q e y r i- m e a l l a r Sabit valentli Dəyişkən valentli Sabit valentli Dəyişkən valentli I Na,K,Li,Cs Cu,Ag H,F CIBr,J, II Mg,Ca,Ba,Be,Zn,Sr,Ra Cu,Fe,Pb,Cr,Mn O S,C III Al Fe,Cr P IV Mn,Pb S,C V P VI Mn,Cr S VII Mn CI,Br,J Valentlik-element atomunun digər elemenlərin müəyyən sayını özünə birləşdirə bilməsi qabiliytyətidir.Valentlik-atomun yarada biləcəyi kimyəvi rabitələrin sayıdır.Valentlik roma rəqəmləriilə (I,II,III. )və elementin kimyəvi işarəsinin üzərində yazılır. *Binar birləşmədə(iki elemendən əmələ gələn) atomların valentlik vahidləri həmişə bərabərdir. *Valentlik vahidi molekulun tərkibinə daxil olan atomun indeksilə onun valentliyinin hasilinə bərabərdir. * Verilmiş maddə üçün: ma=nb.,Burada m,n valentlikıər,a,b indekslərdir.ma=nb tənliyinin sonsuz həlli var,ən kiçik tam həlli X və y elementlərinin indeks vbə valentliklərini verir.Yəni bu tənliyə əsasən maddənin formulunu tərtib etməkolar və valentlikıərini müəyyən etmək olar. İonların yükündən və adlarından istifadə etməklə maddələrin formullarının tərtibi və onların adlandırılması
4. 4. 4 *Əvvəlcə+yüklü ionun,sonra onunla yanaşı – yüklü ionun işarəsi yazılır. *İonların yüyüklərinin cəbri cəmi 0-a bərabər olsa formul tərtib edimiş hesab olunur. Məsələn:Mg2+S2- +2+(-2)=0, deməli maddənin formulu- MgS *ionların yüklərinin cəbri cəmi 0-dan fərqli olarsa,yüklər ideksəlin yerində çarpaz yazılır. *Əgər indekslər ixtisar olunarsa,ixtisar olunur. Məsələn:Fe3+CI- +3+(-1)≠ 0, Fe3+CI→FeCI3 İon mürəkkəb olsa mötərizədə yazılır: Fe3+SO4 2−→ Fe2(SO4)3 Mn4+S2−→Mn2S4→MnS2 *Madələri adlandırmaq üçün ionların cədvəldəki adları ardıcıl deyilir. Məsələn:Na2O narium-oksid,FeCI3 dəmir(III)xlorid,Cu(OH)2-mis(II) hidroksid və s.
5. 5. 5 Bəsit və mürəkkəb maddələr.Allotropiya Maddələr bəsit və ya mürəkkəbolur. *Bəsit maddələreynielementin atomlarından əmələgəlir.Bəsitmaddələr atomar və ya molekulyarquruluşdaolur.Ağ fosfor(P4),ozon(O3),kristallikkükürddənbaşqamolekulyarquruluşlumaddələrinmolekullarıiki atomludur. Molekulyar quruluşlu maddələr Atomar quruluşlu bəsit maddələr Atomlar arasında rabitə mövcuddur Atomlar arasinda rabitə yoxdur Oksigen(O2),ozon(O3) Hidrogen(H2),kükürd(S8) Xlor(CI2),yod(J2),flüor(F2) Ağ fosfor(P4) Metallar:mis(Cu),alüminium(AI), Gümüş(Ag).dəmir(Fe),kalium(K) Qeyri- metallar:qrafit,almaz(C),bor(B),qirmizi fosfor(P),silisium(Si) Təsirsizqazlar: Helium(He) Neon(Ne), Arqon(Ar), Kripton(Kr) Ksenon(Xe) Hər birkimyəvelementminimumbirbəsitmaddəəmələ gətirir.Lakinbirsira elementlər-kükürd,karbon,fosforvə s.birneçə bəsitmaddə əmələ gətirirlər.Hazırda500-ə yaxınbəsit maddəməlumdir. Bir kimyəvi elementinbir neçə bəsitmaddə əmələ gətirməsinə allotropiyadeyilir.Həminbəsitmaddələrəallotropik şəkildəyişilmələrdeyilir. Elementlər Əmələ gətirdiyi bəsitmaddələr,vəonlarınadları Karbon Qrafit,almaz,karbin,fülleren Oksigen Oksigen(O2),ozon(O3) kükürd Rombikkükürd(S8),monoklinikkükürd(S8),plastikkükürd(Sn) Fosfor Ag fosfor(P4),qırmızı,qarafosforlar(Pn) 11 kimyəvi elementin(H,He,N,O,F,CI,Ar,Kr,Xe,Rn,Ne)əmələgətirdiyi bəsitmaddələradi şəraitdə qaz,ikisinin(Br,Hg)əmələgətirdiyi bəsitmaddələrmayedir,qalanbəsitmaddələradi şəraitdəbərk haldadırlar. Mürəkkəb maddələr-iki və dahaçox müxtəlifelement atomlarındanəmələgəlir. Məsələn:su(H2O),sulfatturşusu(H2SO4),ammonyak(NH3) vəs. 2012-ci ilinməlumatınaəsasən68miyondançox maddə məlumdur. Nisbi atomkütləsi,Nisbi molekul kütləsi Atomun kütləsi qramla çox kiçik kəmiyyətdir.Məsələnhidrogenatomununmütləqkütləsi 1,673∗ ����−����q,okisigenin-2,667∗ ����−����q,kükurdün- 5,31∗ ����−����q. Dir vəs.Buisə hesablama prosesində müəyyən çətinlikyaradır.buna görə də kimtada nisbiatom və nisbi molekul kütləsindənistifadə olunur. Bunun üçün atom kütlə vahidi (a.k.v.) anlayışı elmə daxil edilmişdir. 1a.k.v. karbon-12 atomununkütləsinin �� ���� -i dir. 1a.k.v.= �� ���� ma(C)= �� ���� x1,994∗ ����−����=1,66∗ ����−����q Nisbi atomkütləsi element atoimununkütləsinin1a.k.v.-yəolannisbətidir.Elementinnisbi atomkütləsi,onunatom kütləsinin1a.k.v.dənneçə dəfə çox olmasını göstərir. Ar(X)= ����(��) ����.��.�� ma(X) –X atomunun mütləqkütləsidir. Məsələn: Nisbi molekul kütləsi maddəninmolekul kütləsinin1`a.k.v.-yəolannisbətidir.Nisbi molekul kütləsi maddənin molekul kütləsinin1ak.v.dənneçə dəfə çox olduğunugöstərir. .