Fənn (kod, adı, kreditlər)

Davamiyyət tələbələrin bütün dərslərdə iştirakı vacibdir. Yalnız üzürlü səbəb olduqda dekanlığa və müəllimə xəbərdarlıq etməklə dərs buraxıla bilər.

ümumi kimya

Vəsait Kimya Kursunun ümumi (nəzəri) və üzaü hissəsini əhatə edir. MetodİKİ vəsaitin yazılmasında qoyulan məqsəd Kİmya Kursunun geniş tələbə auditoriyası üçün, o cümlədən qiyabiçi tələbələr üçün yağcam və sadə anlaşıqlı bir səviyyədə izah olunmasıdır. Təqdim olunan dərs vəsaiti texnİKİ ixtisaslar üçün Kİmya Kursunun son illər hazırlanmış proqramı üzrə Azərbaycan Dövlət Dəniz AKademiyasında oxunan mühazirələr əsasmda yazılmışdır.

p ^701000000 – 850 ^ 655 (07) – 2001

© “Elııı” neşriyyatı, 2001 :

I. 1. G İ R İ Ş Müasir cəmiyyətin inKİşafma, elmi-texnİKİ tərəqqisinə xidmət edən fundamental elmi sahələrdən biri olan Kİmya öİKəmizdə maddi-texnİKİ bazanın yaradılmasında mühüm rol oynayır. Kimya təbiət elmlərindən biri olub, maddələrdən, o n l a r m çevrilmələrindən və bu çevrilmələr zamanı baş verən proseslərdən bəhs edir. Müəyyən şəraitdə öz fizİKİ xassəsini saxlayan materianın ayrı-ayrı növünə maddə deyilir. Hal-hazırda milyondan a r t ı q maddə və 500 minə qədər qeyri-üzvü maddə məlumdur. Maddələrin bir-birinə oxşadan və fərqləndirən əlamətlərə o n l a r m xassələri deyilir. Kimyəvi çevrilmələr zamanı maddələrin fizİKİ və Kİmyəvi xassələri dəyişir. Maddənin tərKİbi dəyişmədən yalnız formasının dəyişməsi ilə gedən hadisələrə fizİKİ hadisə deyilir. Məsələn suyun buxar və buz halına Keçməsi, bu zaman suyun fizİKİ halı dəyişir, laKİn yeni maddə əmələ gəlmir. Bir maddənin başqa bir məddəyə Keçməsi ilə, yəni maddə tərKİbinin və xassəsinin dəyişməsi ilə gedən hadisələrə Kİmyəvi hadisələr və ya Kİmyəvi reaKsiyalar deyilir. Məsələn, mis lövhəni qızdırdıqca qaralır. Lövhənin üzərinin qaralması qara rəngli CuO əmələ gəlməsidir. Rütubətli havada dəmir uzun müddət saxlandıqda, onun tərKİbi dəyişərəK, xassəcə dəmirdən fərqlənən qonur-qırmızı rəngli pasa sevrilir. Kimya elmi inKİşaf etdİKCƏ onun digər təbiət elmləri ilə yaxxnlaşması baş verir. Kimyanm digər təbiət elmləri ilə, yeni biologiya, geoKİmya, KristallOKİmya, radiasiya Kİmyası, fotoKİmya və s. elmi istiqamətləri ayrılması baş vermişdir. Hal3

hazırda insan fəaliyyətinin elə bir sahəsi yoxdur Kİ, orada Kİmyəvi yolla emal edilmiş məhsullardan istifadə olunmasın. K i m y a KauçuKİar, plastİK KÜtlələr, y a n a c a q l a r , boya m a d d ə l ə r i , d ə r m a n l a r , K.gübrələr və s. m a t e r i alları alıb, onların maşm və cihazqayırmada, tİKİntidə, x a l q istehlaKi m ə h s u l l a r ı istehsalmda, tibbdə, Kənd t ə s ə r r ü f a t ı n d a i s t i f a d ə etməK imKanını verir. K i m y a f ə n n i h ə m ç i n i n dəniz d o n a n m a s m d a r a s t gələn Kİmyəvi və eleKtroKİmyəvi p r o s e s l ə r , i z o t o p l a r KompleKS b i r l ə ş m ə l ə r , OKSİdləşmə-reduKsiya prosesləri, l i m a n və g ə m i K o n s t r u K s i y a s m d a i s t i f a d ə o l u n a n m e t a l və q e y r i – ü z v ü m a d d ə l ə r , g ə m i t ə m i r i z a m a n ı metallİK örtÜKİərin çəKİlməsində a p a r ı l a n qalvanİK p r o s e s l ə r , Kİmyəvi yÜKİərin K o r r o z i y a y a u ğ r a m a s ı səbəbləri, m e t a l l a r ı n Korroziyaya u ğ r a m a s ı n ı n dəniz d o n a n m a s ı n a z ə r ə r i , d ə n i z d o n a n m a s ı n d a işlədilən y a n a c a q , sürtKÜ y a ğ l a r ı , p o l i m e r və plastmass KÜtlələrin tərKİbi h a q q m d a bilİK v e r i r .

MÜNDƏRİCAT Ü m u m i Kİmya Kursu ü z r ə mühazirələr. I. II.

1. Giriş 2. Kimyanın əsas anlayışları və stexometrİK qanunları. Kimyada atom-moleKul tə’limi. 3. Nisbi atom KÜtləsi. 4. Nisbi m o l e K U İ KÜtləsi. 5. Molyar KÜtlə III. 6. StexiometrİK qanunlar. Maddə KÜtləsinin saxlanması qanunu. TərKİbin sabitlİK qanunu. EKvivalentlər (Kİmyəvi) qanunu. Avaqadro qanunu və qazların qram-moleKUİ həcmi. IV. 7. TermoKİmya. Kimyəvi reaKsiyanın enerjisi. 8. TermoKİmyəvi q a n u n l a r . V. 9. Atomların q u r u l u ş u n u n mürəKKəbliyi. 10. A t o m u n Rezerford modeli. 11. Bor postulatları. 12. Atom eleKtron örtÜKİərinin q u r u l u ş u . K v a n t ədədləri. Pauli prinsipi. 13. A t o m l a r m eleKtron və qrafİK f o r m u l l a r ı . IV. 14. Eiementlərin dövri sistemi və dövri q a n u n u . 15. Elementlərin dövri sistemi. 16. Nüvənin q u r u l u ş u n u n proton-neytron modeli. İzotoplar. 17. Atomun ionlaşma enerjisi. EleKtron qohumluğu. EleKtromənfilİK. VII. 18. Kimyəvi rabitənin növləri. İon rabitəsi. Kovalent rabitə. Donor-aKseptor rabitəsi. Hidrogen rabitəsi. Polyar və qeyri-polyar moleKullar. Metal rabitəsi. VIII. 19. OKsidiəşmə-reduKsiya reaKsiyaları. IX. 20. Kimyəvi KİnetİKa. Kimyəvi reaKsiyanm s ü r ‘ əti. Qatılığm reaKsiya sürətinə t ə ‘ s i r i . Temperat u r u n reaKsiya s ü r ‘ ə t i n ə tə’siri. K a t a l i z a t o r u n 99

reansiya s ü r ‘ ə t i n ə t ə ‘ s i r i . Kataliz. Homogen nataliz. Heterogen Kataliz. 21. Dönən və dönməyən reaKsiyalar. Kimyəvi tarazlıq. Le-Şatelye prinsipi. X. 22. Dispers sistemlər. Məhlullar. Maddələrin həll olması. 23. Məhlullarm qatılığı. Faizli, molyar, normal, molyal t i t r l i qatılıq. 24. Məhlullarm b u x a r təzyiqi. R a u l u n birinci qanunu. 25. Məhlulun doma və qaynama t e m p e r a t u r u . R a u l u n İKİnci q a n u n u . 26. EleKtrolitlər və qeyri-eleKtrolitlər. EleKtrolitİK dissosiasiya. 27. Dissosiasiya sabiti. 28. Əsas, t u r ş u və d u z l a r m dissosiasiyası. XI. 29. Su, xassələri. A ğ ı r su, Kristal suyu. Cod su. Suyun codluğu və onun aradan qaldırılmısı. 30. Suyun ion hasili. Hidrogen ( p H ) göstəricisi. 31. D u z l a r m hidrolizi. XII. 32. EleKtroKİmyəvi proseslər. 33. QalvonİK elementlər. 34. Metallarm gərginlİK sırası. 35. EleKtroliz. 36. EleKtroliz qanunları. 37. AKKumulyatorlar. XIII.38. Metallar. Metallarm dövri sistemdə mövqeyi. 39. Metallarxn ü m u m i fizİKİ xassələri. 40. Metallar və xəlitələr (ərintilər). tntermetallİK birləşmələr. 41. Metallarxn alxnmasx. 42. Metallarxn ü m u m i Kİmyəvi xassələri. 43. Metallarxn Korroziyasx. Kimyəvi Korroziya. EleKtroKİmyəvi Korroziya. 44. Metallarxn Korroziyadan mühafizə üsullarx. EleKtroKİmyəvi Korroziya üsullarx. 100

XIV. 45. Karbohidrogenlər. Doymuş Karbohidrogenlər. Alınması. FizİKİ xassəsi. Kimyəvi xassəsi. Tətbiqi.c 46. Doymamış Karbohidrogenlər. Etilen Karbohidrogenləri. Alınmısı. FizİKİ xassəsi. Kimyəvi xassəsi. Tətbiqi. 47. Dien Karbohidrogenləri (təbii və sintetİK K Ə U Ç U K monomerləri). Alınması. FizİKİ xassəsi. Kimyəvi xassəsi. Tətbiqi. 48. Asetilen Karbohidrogenləri. Alınması. FizİKİ xassəsi. Kimyəvi xassəsi. Tətbiqi. 49. AromatİK Karbohidrogenlər. Homoloqları. Alınması. F İ Z İ K İ xassəsi. Kimyəvi xassəsi. 50. Karbohidrogenlərin təbii mənbələri. N e f t və onun e ‘ m a l m ı n əsas məhsulları. OKtan ədədi. 51. Polimer maddələr. PlastİK KÜtlələr. A l m m a sı. Xassələri. Tətbiqi. 52. İ s t i f a d ə olunan ədəbiyyat.

Fənn (kod, adı, kreditlər)

Davamiyyət tələbələrin bütün dərslərdə iştirakı vacibdir. Yalnız üzürlü səbəb olduqda dekanlığa və müəllimə xəbərdarlıq etməklə dərs buraxıla bilər.

Gecikmə Tələbə dərsə 10 dəqiqədən artıq gecikmişdirsə ,onun dərs otağına daxil olması və dərsə maneçilik törətməsinə icazə verilmir.

İmtahanlar İmtahanda iştirak etməmə yalnız dekanlığın icazəsi ilə mümkündür. İctimai fəaliyyətlə əlaqədar imtahanlardan yayınma hallarına yol verilmir . İmtahanlar kumulyativ xarakterli olmalıdır . Son imtahanda sualların əksəriyyəti aralıq imtahandan sonra keçirilmiş materialların əsasında tərtib olunur.

Tələbənin kursu başa vurması 60% və daha artıq bal toplamış tələbə kursu bitirmiş hesab olunur. Əks halda tələbə bu kursu yenidən keçməlidir.

Pozuntu halları Aralıq və son imtahanlarda mövcud qayadaların pozulması ( köçürmə cəhdləri və digər qanunsuz hərəkətlər ) hallarında tələbənin imtahan işi ləğv olunur .

Ümumi kimya mövzuları

Ümumi kimya maddənin, enerjinin və ikisinin qarşılıqlı təsirinin öyrənilməsidir. Kimyanın əsas mövzularına turşular və əsaslar, atom quruluşu, dövri cədvəl, kimyəvi bağlar və kimyəvi reaksiyalar daxildir.

Turşular, əsaslar və pH

Turşular, əsaslar və pH sulu məhlullara (suda olan məhlullara) aid anlayışlardır. pH hidrogen ion konsentrasiyasına və ya bir növün proton və ya elektronları bağışlamaq / qəbul etmək qabiliyyətinə aiddir. Turşular və əsaslar hidrogen ionlarının və ya proton / elektron donorlarının və ya qəbuledicilərin nisbi mövcudluğunu əks etdirir. Turşu əsas reaksiyaları canlı hüceyrələrdə və sənaye proseslərində son dərəcə vacibdir.

Atom quruluşu

Atomlar proton, neytron və elektrondan ibarətdir.Protonlar və neytronlar hər atomun nüvəsini təşkil edir, elektronlar bu nüvənin ətrafında hərəkət edirlər. Atom quruluşunun öyrənilməsi atomların, izotopların və ionların tərkibini anlamaqdan ibarətdir.

Elektrokimya

Elektrokimya ilk növbədə oksidləşmə-azalma reaksiyaları və ya redoks reaksiyaları ilə əlaqədardır. Bu reaksiyalar ionlar istehsal edir və elektrodlar və batareyalar istehsal etmək üçün istifadə edilə bilər. Elektrokimya bir reaksiyanın meydana çıxacağını və hansı istiqamətdə elektronların axacağını təxmin etmək üçün istifadə olunur.

Bölmələr və Ölçmə

Kimya təcrübəyə əsaslanan bir elmdir ki, bu da tez-tez ölçmələr aparmağı və həmin ölçmələr əsasında hesablamalar aparmağı özündə cəmləşdirir. Ölçmə vahidləri və fərqli vahidlər arasında dəyişmə yolları ilə tanış olmaq vacibdir.

Termokimya

Termokimya termodinamikaya aid olan ümumi kimya sahəsidir. Buna bəzən fiziki kimya deyilir. Termokimya entropiya, entalpiya, Gibbs pulsuz enerji, standart vəziyyət şərtləri və enerji diaqramları anlayışlarını əhatə edir. Buraya temperatur, kalorimetriya, endotermik reaksiyalar və ekzotermik reaksiyaların öyrənilməsi də daxildir.

Kimyəvi bağlama

Atomlar və molekullar ion və kovalent bağlanma yolu ilə birləşirlər. Bağlı mövzulara, elektronitet, oksidləşmə nömrələri və Lewis elektron nöqtə quruluşu daxildir.

Dövri Cədvəl

Dövri cədvəl kimyəvi elementlərin təşkilində sistematik bir yoldur. Elementlər, xüsusiyyətlərini proqnozlaşdırmaq üçün istifadə edilə bilən dövri xüsusiyyətlər, o cümlədən birləşmələrin meydana gəlməsi və kimyəvi reaksiyalarda iştirak etmə ehtimalını nümayiş etdirir.

Tənliklər və Stokiometriya

Kimyəvi tənliklərin necə tarazlaşdırılacağını və fərqli amillərin kimyəvi reaksiyaların sürətinə və gəlirliliyinə necə təsir etdiyini öyrənmək vacibdir.

Həlllər və qarışıqlar

Ümumi kimyanın vacib bir hissəsi müxtəlif növ məhlullar və qarışıqlar və konsentrasiyaların necə hesablanacağını öyrənməkdir. Bu kateqoriyaya kolloidlər, asqılar və seyreltmələr kimi mövzular daxildir.