Urbanizasiya. Bu yaxşıdır, yoxsa pis

İtaliya- Turin, Milan, Genuya

Dünyada yaşayış məskənləri-URBANİZASİYA

Dünyada əhali məskunlaşmasının 2 əsas forması mövcuddur: kənd və şəhər. Kənd yaşayış məntəqələri qrup və dağınıq formalarda olur. Qrup və ya kənd yaşayış məntəqələri Avropa, Asiya və Afrika, həmçinin Azərbaycanda geniş yayılmışdır.

Dağınıq və ya ferma tipli kənd yaşayış məntəqələrində bir və ya bir neçə ailə yaşayır. Fermalar (ranço, fazenda) bir-birindən uzaq məsafədə yerləşir. Onlar daha çox Amerika, Avstraliya və Şimali Avropa ölkələrində yayılmışdır. Müasir dövrdə əhalinin yerləşməsi daha çox şəhərlərin coğrafiyası ilə müəyyən edilir. Dünya ölkələri üçün vahid şəhər anlayışı mövcud deyil. Məsələn, Şimali Avropanın əksər ölkələrində əhalisinin sayı 200 nəfər, Kanada və Avstraliyada 1000 nəfər, ABŞ və Meksikada 2,5 min nəfər, Hindistan və İranda 5 min nəfər, Yaponiyada isə 30 min nəfərdən çox olan yaşayış məntəqəsi şəhər sayılır.

Şəhərlərin və şəhər əhalisinin çoxalması, şəhər həyat tərzinin yayılması prosesi urbanizasiya adlanır.

Müasir urbanizasiya prosesinin 3 əsas xüsusiyyəti vardır:

1) şəhər əhalisinin artım sürətinin yüksək olması;

2) əhalinin və təsərrüfatın, əsasən, böyük şəhərlərdə cəmləşməsi;

3) şəhərlərin genişlənərək aqlomerasiyalara (meqapolis) və meqalopolislərə çevrilməsi.

Aqlomerasiya – əsasən, şəhərtipli yaşayış məntəqələrinin kompakt ərazidə toplanmasıdır. Onun mərkəzində böyük şəhər – “nüvə”, kənarlarında isə nisbətən kiçik şəhər və kənd yaşayış məntəqələri – “peyk şəhərlər” yerləşir. Dünyanın 6 ölkəsi – Çin, Hindistan, ABŞ, Braziliya, Rusiya və Meksika şəhər aqlomerasiyalarının çoxluğuna görə fərqlənir. Dünyanın ən iri şəhər aqlomerasiyaları Tokio (38 mln. nəfərdən çox), Mexiko, Nyu-York, San-Pauludur.

Qeyd: Avstaliya və Okeaniyada iri şəhər aqlomerasiyası yoxdur

Aqlomerasiyalar böyüyərək meqalopolisə çevrilir. Meqalopolis – şəhər aqlomerasiyalarının ölkənin müəyyən hissəsində toplanması, qovuşması nəticəsində yaranan iri şəhər məskunlaşma formasıdır.

ABŞ-da

Atlantik sahil və ya Bosvaş – Boston, Filadeyfiya, Nyu-York, Baltimor, Vaşinqton.

Göllər atrafı və ya Çipits – Çikaqo, Detryord, Klivlend, Pitsburq.

Sakit okean və ya San-san San – Frasnisko, San Dieqo, Los- Ancels

Avropada – London və Reynsahili;

Yaponiyada- Tokaydo

Şəhərləşmə prosesi ümumi xüsusiyyətlərə malik olsa da, müxtəlif regionlar və ölkələr üzrə kəskin fərqlər mövcuddur. Daha çox fərq yüksək və zəif inkişaf etmiş ölkələr arasında müşahidə olunur. İnkişaf etmiş ölkələrdə şəhər əhalisinin payı 75%, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə 41 % təşkil edir.

Urbanizasiyanın artım sürəti, əsasən, onun səviyyəsindən asılıdır. Yüksək urbanizasiya səviyyəsinə malik inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində son dövrlərdə şəhər əhalisi yavaş artır. Hazırda bu ölkələrdə şəhərlərin sakinləri onların mərkəzində deyil, şəhərkənarı ərazilər və kənd yerlərində yaşamağa üstünlük verirlər. Şəhərlərə isə yalnız işləmək üçün gəlirlər. İnkişaf etmiş ölkələrdə əhalinin şəhərlərin mərkəzindən şəhər kənarları və kəndlərə köçməsi prosesinə suburbanizasiya deyilir. Bu, iri şəhərlərdə bir sıra ekoloji, sosial, psixoloji amillərin təsiri ilə əlaqədardır.

Suburbanizasiya prosesində şəhərlərin “dərininə inkişafı” baş verir. Urbanizasiya səviyyəsinin aşağı olduğu inkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu proses “eninə” inkişaf edir, şəhər əhalisi isə sürətlə artır. Bu ölkələrdə əhali iş yerləri tapmaq məqsədilə sürətlə kəndlərdən şəhərlərə köçür. Onlar, əsasən, şəhər ətrafında məskunlaşaraq məişət şəraiti əlverişsiz olan kasıb rayonlar hesabına şəhərin genişlənməsinə səbəb olurlar. Belə rayonları Afrikada bidonvil, Latın Amerikasında favel, Türkiyədə gecəqondular adlandırırlar. Gecəqonduların sakinləri, əslində, kənd həyat tərzi keçirir. Bu səbəbdən kasıb ölkələrdə kənd əhalisinin şəhər ətrafına köçməsi prosesinə

Yalançı urbanizasiya-eninə inkişaf deyilir. Şəhərə köçən əhalinin sayı burada iş yerlərinin sayını və şəhərlərin inkişaf sürətini ötüb-keçir.

Göy Banan meqapolisi

Böyük Britaniya– London, Liverpul, Mançester, Birminhem

Belçika– Brussel, Antverpen

Niderland- Amsterdam, Haaqa, Rotterdam

Lüksenburq-

Almaniya– Reyn-Rur, Franfurt-Mayn, Münhen, Nürnerq, Ştutqart
Fransa- Paris, Strasburq, Lill

İsveçrə- Sürix, Bazel

İtaliya- Turin, Milan, Genuya

Müasir dövrdə urbanizasiya prosesi ətraf mühitə güclü təsir edən amillərdən birinə çevrilmişdir. Ətraf mühitin çirklənməsinin 3/4 hissəsi urbanizasiya ilə bağlıdır. Şəhərlər qurunun cəmi 2-3% ərazisini tutsa da, əhalinin və istehsalın yarıdan çoxu onların payına düşür. İri şəhər aqlomerasiyalarında havanın çirklənməsi nəticəsində tüstü dumanı – smoq yaranır. Dünyanın ən çirkli şəhərləri Çin, Hindistan, Rusiya və bəzi Afrika ölkələrində yerləşir.

Dünyanın bütün şəhərləri ətraf mühitə ildə orta hesabla 3 mlrd, ton sənaye və məişət tullantıları atır. Bu rəqəm təqribən Yer kürəsində olan bütün fəal vulkanların püskürdüyü lava, kül, qaz və su buxarının kütləsinə bərabərdir.

Şəhərlərin böyüməsi ilə bərabər, əhalinin sıxlığı artır, bununla əlaqədar problemlərin də miqyası böyüyür. Nəticədə ekoloji (səs-küy, tıxac, zibil, tüstü, su qıtlığı və s.), sosial, psixoloji problemlər kəskin xarakter alır

Bu problemləri həll etmək üçün memarlar, sosioloqlar, coğrafiyaçılar, fantast yazıçılar müxtəlif şəhər modellərinin layihələrini hazırlamağı təklif edirlər. Belə futurustik (gələcək) layihələrə su hövzəsində, quruda, kosmik fəzada yerləşən gələcək şəhər modelləri aiddir.

Hazırladı: Osman Eminov

Urbanizasiya. Bu yaxşıdır, yoxsa pis?

Statistik demoqrafiyada urbanizasiya bir şəhər quruluşunun inkişafıdır. Ərazinin artması və əhalinin sayının artması ilə xarakterizə olunur. Bir neçə əsrdir ki, bu konsepsiya müxtəlif sosial-iqtisadi göstəricilərə və sistemlərə malik ölkələr üçün inkişaf strategiyası kimi istifadə olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, urbanizasiya müxtəlif amillərdən asılı olan prosesdir: siyasi, etnik, iqtisadi, psixoloji, dini və s. 19-cu əsrdən etibarən şəhər artımı və əhali artımında dramatik artım olmuşdur. Əgər 1800-cü ildə dünya üzrə şəhər sakinlərinin sayı 5% idisə, 1980-ci ilə qədər bu rəqəm 8 dəfə artmışdır.

“Urbanizasiya” – bu terminin tərifi ilk dəfə 1867-ci ildə İspaniyada yaranıb. Bu prosesin səbəbi nədir? Sosial-fəlsəfi baxımdan urbanizasiya ənənəvi sosial sistemdən yeni sənaye sisteminə keçiddir. Şəhər əhalisinin artması kənd tipli yaşayış məntəqələrinin şəhərlərə çevrilməsi, yeni meqapolislərin formalaşması və miqrasiya hesabına baş verir. Bəzi böyük şəhərlərdə əhalinin artımı təkcə periferiyadan olan sakinlər hesabına deyil, həm də çox vaxt qeyri-qanuni olan xarici miqrantlar hesabına müşahidə olunur. Həmçinin, bir çox meqapolislər, ətraf ərazilərin sakinləri mərkəzə işə getdikləri zaman sarkaç miqrasiyası ilə xarakterizə olunur.

Birinci dövr 18-20-ci əsrlərə aiddir və Şimali Amerika və Qərbi Avropanın inkişaf etməkdə olan ölkələrini əhatə edir. Bu müddət ərzində urbanizasiya əhalinin 5%-dən 13%-ə qədər artmasına səbəb oldu, vətəndaşların sayı 180 milyon nəfər artdı. Bunun səbəbi Böyük Britaniya və digər Avropa dövlətlərinin müstəmləkəçilik siyasəti idi.

İkinci dövr imperializmin bərqərar olduğu dövrə (1900-1950) təsadüf edir. Bu, dünyanın əksər ölkələrinin aktiv sənaye inkişafı, böyük şəhərlərin böyüməsi ilə xarakterizə olunur. 50 il ərzində şəhər əhalisinin sayı daha 100 min nəfər artıb.

Üçüncü mərhələ “qlobal” adlanır. 20-ci əsrdən başlayaraq bu dövr elmi-texniki inqilabla sıx bağlıdır. Sənaye istehsalını və bir çox başqa sənaye sahələrini yeni, daha yüksək keyfiyyət səviyyəsinə qaldırdı.

Müasir urbanizasiya bütün dünyanın qloballaşmasının ən mühüm amillərindən biridir. Bu, əsasən ən azı 500 min əhalisi olan böyük şəhərlərə aiddir.

Təşkilati və birləşdirici – şəhərin mədəniyyətini və həyat tərzini mərkəzdən əyalətlərə yayır.

Fərqləndirmə. Ayrı-ayrı ərazilər üzrə mənəvi və maddi şəhər mədəniyyətinin nailiyyətlərinin mənimsənilməsi prosesində onların arasında çox spesifik və hətta unikal fəaliyyət növləri yaranır.

Müxtəlif tipli yaşayış məntəqələrinin (kəndlər, şəhərlər və aqlomerasiyalar) qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində sosial sferanın uyğunlaşma potensialı əhəmiyyətli dərəcədə artır, mənəvi və maddi mədəniyyət inkişaf edir.

Bununla belə, urbanizasiyanın mənfi cəhətləri də var. Bu, mərkəzi şəhərlərin və periferiyanın qeyri-bərabər inkişafı, ətraf mühitin çirklənməsi, insanların normal həyatı üçün nəzərdə tutulmuş məkanın sürətlə artan sıxlığı səbəbindən stress və psixi pozğunluqlardır.

“Yalançı urbanizasiya” anlayışı da var – bu, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə vəziyyətin xüsusiyyətlərindən biridir. Kənd yerlərinin aqrar həddən artıq çoxalması nəticəsində onların sakinləri şəhərətrafı əraziləri tərk edərək şəhərlərdə yeni yaşayış yeri axtarmağa məcbur olurlar. Bu halda iş yerlərinin sayı bütün əhalini işlə təmin etmək üçün kifayət etmir. Şəhərə gələn kənd sakinləri də işsizlər sırasına qoşulur və onların çoxunun mənzil-məişət şəraitinin olmaması ətrafın pis vəziyyətinə, antisanitar vəziyyətə səbəb olur.