Leksika: tushuncha, xususiyatlari, turlari, misollari

Ularning funktsiyalariga qarab, ikki xil bo’lishi mumkin:

Üslublar

Üslub — dil vasitələrindən məqsədyönlü şəkildə istifadə üsuludur. Üslubları öyrənən dilçilik bölməsi üslubiyyat(stilistika) adlanır.
Üslublar həm ümumi, ictimai baxımdan, həm də xüsusi, fərdi baxımdan üzünü göstərir. Birinci halda, yəni ümumi, ictimai məzmun daşıdıqda funksional üslublar ortaya çıxır. Funksional üslublar milli ictimai təfəklcürün müxtəlif sahalərini əhətə edir, buna görə də bir neçə növə böiünür. Funksional üslublar bütövlükdə ədəbi dili təşkil edir.

Fərdi üslub xüsusi səciyyə daşıyır və əsasən, bir görkəmli şair və ya yazıçıya aid olur. Məsələn, Füzuli üslubu, Sabir üslubu və s.Fərdi üslub bədii üsiubda daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Fərdi üslub ayrı-ayrı sənətkarların ümumi dünyagörüşü, təfəkkürü ilə sıx bağlıdır. Ədəbi dilimizin tarixində Nəsimi üslubu, Füzuli uslubu, Sabir üslubu səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə daha çox məşhur olan fərdi üslublardır. Fərdi üslub bəzən bir qrup şair və ya yazıçıya da aid ola bilir. Məsələn: Molla Nəsrəddinçilər üslubu. Fərdi üslubu ictimai -tarixi şərait yetişdirir.

Azərbaycan ədəbi dilinin funksional üslubları

Azərbaycan ədəbi dilinin funksional üslublarına aşağıdakı üslublar daxildir; bədii üslub, ehni üslub, publisistik üslub, məişət üslubu, rəsmi — işgüzar üslub. Bu üslubların hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Tarixi inkişaf prosesində müəyyənləşmiş həmin xüsusiyyətlər bir üslubu başqa üslubdan fərqləndirir. Məsələn, bədii üslub obrazlılığı, bədii ifadə vasitələrinin bolluğu ilə seçildiyi kimi, elmi üslubun da əsas səciyyəvi xüsusiyyəti terminlərdən istifadəyə üstünlük verilməsidir. Bu üslublar bir — birindən nə qədər fərqlənsə də, onların hamısı ədəbi dilin üslublarıdır. Buna görə də bu üslubların hər biri ədəbi dilimizin fonetik, leksik və qrammatik nornıalarına tabe olur.

Bədii üslub

Bədii üşlub — milli bədii təfəkkürün ifadəsidir. Obrazlı, emosional nitq formasıdır. Bədii üslub ədəbi dilimzin tərkibində həmişə aparıcı olmıışdur.Funksional imkanlarının genişliyinə görə bədii üsluba ədəbi — bədii dil də deyilir. Bədii üslubun ən vacib şərti və ümumi cəhəti obrazlılıqdır. Bədii üslubun obrazlılığı həm fonetik, həm leksik, həm də qrammatik səviyyədə özünü göstərir.
Fonetik səviyyədə bədii üslubun göstəriciləri alliterasiya, assonans, təkrar və intonasiyadır. Birinci üç göstərici nitqdə ritm yaradan əsas vasitələrdir.

1. Alliterasiya eyni samit səslərin təkrarına deyilir.Məsələn: «Yaxşılığa yaxşüıq hər kişinin işidi, yamanlığa yaxsılıq ər kişinin işidi» atalar sözündə təkrar olunan y və ş samitləri nitqdə alliterasiya yaradır. Nəsiminin: «Al ilə ala gözlərin aldadı aldı könlümü; Alına bax nə al edar, kimsə irişməz alına » beytində isə 1 samitinin təkrarı alliterasiyadır.
2. Assonans isə eyni saitlərin təkrarına deyilir. Məsələn: «Azacıq aşım, ağrımaz başım» atalar sözündə a və ı saitlərinin təkrarı nitqdə assonans yaradır. Nəsiminin yuxarıdakı beytində də bu saitlərin təkrarı assonansdır.
3. Təkrar dedikdə isə ritmik (fonetik) təkrar nəzərdə tutulur. Məsələn: Ağa Kərəm,paşa Kərəm, xan Kərəm; Alış Kərəm, tutuş Kərəm, yan Kərəm “ misralarında Kərəm sözünün təkrarı xüsusi bir ritm yaradır. İntonasiya isə şerin və ya cümlənin xüsusi intonasiya ilə oxunması deməkdir.

Bədii üslubun leksik səviyyədə göstəriciləri: epitet, təşbeh, istiarə, mübaliğə, kinayə; frazeoloji birləşmələr, omonimlər, sinonimlər, antonimlər və s.

Bədii üslubun qrammatik səviyyədə göstəriciləri:

• Söz sırasının qəsdən pozulması (inversiya), qeyri-normativ quruluşlu cümlələr, ellipsis (sözlərin və ya şəkilçilərin ixtisarı).
• Bədii üslub — şer dili, nəsr dili və dramaturgiya dili formalarında özünü göstərir.
• Şer dili — müəyyən ahəngə, ölçüyə və bölgüyə malik olan və qafıyələnən dildir.
• Nəsr dili — müəyyən süjetə malik olan təhkiyənin — hekayə, povest, romanın dilidir.
• Dramaturgiya dili — monoloq və dialoqlardan ibarət olan səhnə əsərinin dilidir.

Bədii üslub başqa üslublarla müqayisədə daha qədim və daha zəngin sayılır. Başqa üslubların formalaşması, ədəbi dil normalarının müəyyənləşməsində bədii üslub həmişə aparıcı olmuşdur. Ədəbi dildə normanın yeniləşməsi, ümumxalq dili vahidlərinin yazılı dilə gəlişi bədii üslubdan başlanır.

Sözün poetik funksiyası.Sözün mətndə bədii vəzifə daşımasına, obrazlı şəkildə işlədilməsinə sözün poetik funksiyası deyilir.Mətndə poetik funksiya daşıyan söz və ya ifadə poetizm adlanır.Sözün poetik funksiyası orfun informativ (məlumat səciyyəli) vəzifəsindən fərqlənir. Məsələn: dərin qab, dərin quyu birləşmələrindəki dərin sözü informativ vəzifə daşıyır. Dərin məna, dərin düşüncə birləşmələrindəki dərin sözü isə poetik funksiyalı sözdür. Deməli, poetizm bədii sözdür. Böyük söz ustadı M. Füzuli bədii sözü (poetizmi) «diri söz» adlandırmışdır.

Bədii söz, əsasən, məcazi mənada işlənir və güclü emosiya, bədii təəssürat yaradrr. Sözün bədii imkanlarınm genişliyi birbaşa söz ustalarının istedadı və yaradıcılıq qabiliyyəti ilə bağlıdır. Bir çox sənətkarlar sözdən məharətlə istifadə yolu ilə güclü poetizmlər yaratmışlar. Zaman keçdikcə ayrı-ayrı poetizmlər hamı tərəfindən mənimsənilir və tədricən inforrnativ səciyyə daşıyır. Məsələn: daş ürək, acı söz, şirin arzu ifadələri gündəlik məişətdə tez-tez işlədilən poetizmlərdir. Frazeoloji birləşmələrin də çoxu bədii imkanlar hesabına yaranmışdır.

Bədii təsvir və ifadə vasitələri (məcazlar)

Sözün poetik funksiyası ən çox bədii təsvir və ifadə vasitələrində- məcazlarda özünü göstərir. Məcazlar birbaşa deyil, məcazi mənada işlənən söz və ifadələrdir. Məcazların əsas növləri aşağıdakılardır:

• Epitet (bədii təyin).Əşyanın əvvəlinə artırılır və onun müəyyən bir elemetini bildirir. Epitet adi təyindən fərqli olaraq, məcazi mənada işlənir. Məsələn, «ağ əllər» birləşməsindəki «ağ» sözü adi təyin, «gül əllər» birləşməsindəki «gül» sözü isə bədii təyindir. «Dərin məna», «dəmir iradə», «daş ürək», «soyuq baxış» birləşmələrindəki birinci tərəflər epitetdir: Klassik ədəbiyyatda tez-tez işlədilən «qələm qaşlı dilbər», «sərv boylu gözəl», «dağ gövdəli igid», «ahu baxışh canan» və s. ifadələrindəki birinci tərəflər də epitetdir.
• Təşbeh (bənzətmə).Bir əşyanın özündən qüvvətli başqa bir əşyaya bənzədilməsinə təşbeh deyilir. Təşbehdə, adətən, dörd ünsür olur: bənzəyən, bənzədilən, bənzətmə qoşması və bənzətmə əlaməti. Məsələn: Alma bal kimi şirindir. Təşbehin bu növü müfəssəl təşbeh adlanır. Son iki ünsürün iştirak etmədiyi təşbeh isə mükəmməl təşbeh adlanır.
  Məsələn: Qaşları kamandır, yanağı lalədir və s. Tebehə aid daha bir neçə nümunə:
  Fərhad çinar kimi ucaboylu igiddir. Əsgər aslan kimi güclüdür. Qələmi qılınc kimi itidir, ağlı dəryadır və s.
• İstiarə (metafora).Leksik (lüğəvi) mənası «köçürmə» deməkdir. Bir əşyanın əlamətinin başqa əşya üzərinə köçürülməsinə deyilir.
  Bənzətmə əsasında yarandığı üçün istiarəyə gizli təşbeh (bənzətmə) də deyilir. Təşbehdən fərqli olaraq, istiarədə bənzəyən və ya bənzədilən tərəflərdən hər ikisi yox, yalnız biri iştirak edir.Məsələn: Günəş gülümsədi. Buludlar ağladı. Quzum beşikdə mıştl-mışıl yatır. Gülüm niyə kefsizdir və s. Birinci iki cümlədə insana aid əlamət günəşin və buludun üzərinə köçürülmüşdür. Son iki nümunədə isə körpə uşaq quzuya, sevgili isə gülə bənzədilmiş, lakdn onların adı çəkilməmişdir.
  Qeyd: Epitet, təşbeh və istiarə ədəbiyyatşünaslıqda bədii təsvir vasitələrinin növləri kimi öyrənilir. Metonimiya, sinekdoxa, simvol də bura daxildir.
• Mübaliğə.Əşya və ya hadisənin həddindən artıq şişirdilməsinə deyilir. Məsələn: Qaraca Çobanın atdığı daş yerə düşməzdi. Düşsəydi də, üç il orada bitməzdi. Məcnunun ahından dağlar titrədi. Nərəsindən yer yarıldı. Göz yaşlarından çaylar axdı və s.

Kinayə.Sözün zahirən müsbət mənada deyilib, əslində isə mənfi mənada işlədilməsi kinayə adlamr. Məsələn, zəif adama pəhləvan, qorxaq adama cəsur və ya ağılsız adama alim demək, kinayədir.

Qeyd: Mübaliğə və kinayə ədəbiyyatşünaslıqda bədii ifadə vasitələrinin növləri kimi öyrənilir. Bədii sual, təzad, təkrir, inversiya da bədii ifadə vasılılərinin növləri sayılır.

Mətnaltı məna.Mətnaltı məna sözün üzdə olmayan, dərhal anlaşılmayan «gizli» mənasına deyilir.Mətnaltı məna iki məqsəddən yaranır:

1. Sözü, yaxud fıkri daha maraqlı və təsirli ifadə etmək üçün. M. Füzulinin əksər qəzəlləri buna nümunə ola bilər.Məsələn:

Çəkdi Məcnun ayağın badiyədən, teyk verir
Qanlı güllər ayağından çəkilən xar hənuz.

Beytin birbasa — lüğəvi mənası belədir: Məcnun ayağını səhradan çəkdi, lakin ayağından çəkilən tikanlar halə də qanlı güllər verir.

Beytin mətnaltı mənası isə bu cürdür: Məcnun dünyadan getsə də, bir zamanlar ayaqyalın gəzdiyi çöllərdə indi qırmızı güllər bitir. Bu gülləri onun ayağıdan axan qanlar yetirmişdir. Ona görə də bu güllər belə qanlıdır — qırmızıdır.

2. Sözün və fikrin doğuracağı təhlükədən qorunmaq məqsədi ilə gizlin verilməsi. Məsələn, M. Ə. Sabir «Beynəlmiləl» şerindəki aşağıdakı misralarda “İblis” dedikdə çar Rusiyasını nəzərdə tutmuşdur:

Fitneyi — iblisi — məlun nagəh oldu aşikar,
Gör cəhalətdən nə şəklə düşdü vəzi — ruzigar.

Müəllifin dili (təhkiyə) və tipin dili.Bədii üslubda müəllifin dili (təhkiyə) yazıçının öz üslubudur. Müəllifın dilində hadisələrin təsviri əsas yer tutur.Tipin dili dedikdə isə əsərdəki surətlərin danışıq tərzi nəzərdə tutulur.Adətən, tipin dili müəllifin dilindən fərqləndirilir. Bundan əlavə hər tipin özünəməxsus fərqli cəhətləri olur. Məsələn, C. Məmmədquluzadənin «Poçt qutusu» hekayesində Novruzəli ilə xanın danışıq tərzi üslubca bir -birindən fərqlənir.

Eləcə də müəllifin dili tiplərin dilindən seçilir. Tipin dilində bır çox hallarda dialektizmlərə, loru sözlərə, varvarizmlərə (ədəbi dildə işlənməyən başqa dillərə məxsus olan sözlərə), vulqarizmlərə (söyüşlərə) və s. rast gəlmək olur. Məsələn, C. Məmmədquluzadənin “Ölülər” komediyasındakt Şeyx Nəsrullah surətinin dili qəliz ərəb — fars ifadələri ilə (varvarizmlərlə)doludur.

Elmi üslub

Elmi üslub — milli elmi təfəkkürün ifadəsidir. O, müxtəlif elm sahalərinin dilidir. Elmi üslubun əsas xüsusiyyəti məntiqilik, dəqiqlik, ardıcıllıq və konkretlikdir. Elmin müxtəlif sahalərinə aid kitab,dərslik və məqalələr elmi üslubda yazılır. Bədii üslubun əsas göstəriciləri olan obrazlılığa, emosionallığa elmi üslubda, demək olar ki, təsadüf edilmir.

Elmi üslubun əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də onda ixtisas sözlərinin — terminlərin bol — bol işlənməsidir. Hər bir elm sahəsinin özünəməxsus terminləri vardır ki, onlar yalnız mütəxəssislər üçün tam və dəqiq şəkildə anlaşıqlı olur.

Elmi üslubda mürəkkəb cümlələr, modal sözlər çox işlənir. Elmi üslubda fikrin daha dəqiq və yığcam şəkildə ifadəsi üçün çox vaxt müxtəlif sxem və qrafiklərdən, şərti işarələrdən geniş istifadə edilir. Elmi üslubda söz və ifadələr müəyyən elmi anlayışları birmənalı şəkildə, birbaşa ifadə edir. Buna görə də elmi üslubda fikrin müxtəlif cür anlaşılmasına, mətnaltı mənaya və ya çoxmənalılığa yol verilmir.

Sözün terminoloji funksiyası.Sözün elmi üslubdakı əsas vəzifəsinə onun terminoloji funksiyası deyilir.Mətndə birbaşa terminoloji funksiya daşıyan söz və ya ifadə termin adlanır.

Başqa üslublar üçün səciyyəvi olmayan terminlər elmi üslubun əsas göstəricilərindən biridir. Elmi mətndəki hər hansı bir sözü termin kimi qəbul etmək olmaz. Termin, ilk növbədə, ayrı-ayrı elm sahəsinə aid oları və yalnız həmin elm sahəsində işləyən mütəxəssislər üçün anlaşıqlı olur.Terminin daha bir xüsusiyyəti təkmənalı olması, yəni bir anlamı ifadə etməsi və yığcamlığıdır. Dünyanın bir çox dillərində olduğu kimi, bizim dilimizdə də alınma terminologiya — beynəlmiləl səciyyə daşıyan ixtisas sözləri çoxdur. Elmi terminlərin çoxu bir sıra dünya dillərində eyni olur. Məsələn: fonetika, leksikologiya, sinus, kosinus, qravitasiya,hidrodinamika və s.

Publisistik üslub

Publisistik üslub — milli ictimai təfəkkürün ifadəsidir. Bu üslub mətbuatm (qəzetlərin, bədii — siyasi və ictimai jurnalların, elmi-kütləvi kitabların və s.), radio — televiziyanın dilidir. Publisistik üsluba bəzən «mətbuat dili» də deyilir. «Qəzet dili», «radio dili», «televiziya dili» anlayışları da bu mənada işlənir. Radio və televiziya dili publisistik üslubun şifahi forması, qəzet və jurnalların dili isə onun yazıh formasıdır. Bu iki forma arasında elə bir kəskin fərq yoxdur. Publisistik üslubun hər iki formasının əsas xüsusiyyəti fikrin hamı tərəfindən anlaşıqlı, aydın və təsirli şəkildə ifadə olunmasıdır. Publisistik üslubda yazan müəllif ilk növbədə çalışır ki, toxunduğu məsələ mümkün qədər kütləvi şəkildə hamıya çatsın və oxucularda müsbət reaksiya doğursım.

Məhz buna görə də publisistik üslubda əksəriyyət tərəfindən anlaşıları ümumişlək sözlərdən daha çox istifadə olunur. Publisistik üslub kütləvi nitq foması olduğu üçün bütün dil göstəricilərinə görə adi danışıq dilinə çox yaxın olur. Mətbuat dilində gedən proseslər (yeni yaranan sözlər və s.) ümumxalq danışıq dilinə də təsir göstərir. Publisistik üslubda başqa üslubların da xüsusiyyətləri özünü göstərir. Bu baxımdan publisistik üslubun, əsasən, iki növü var: bədii-publisistik üslub, elmi-publisistik üslub.
Bədii publisistik üslub qəzet dilidir. Bu üslub növündə publisistik üslubun əsas xüsusiyyətləri gözlənilməklə yanaşı, yeri gəldikcə obrazlılığa, bədiiliyə də yer verilir.
Elmi — publisistik üslub dedikdə isə elmi — kütləvi jurnal və kitabların dili nəzərdə tutulur.
Publisistik üslub XIX əsrin II yarısında milli qəzetlərin nəşrə başlaması ilə formalaşmışdır.

Məişət üslubu

Məişət üslubu — gündəlik həyatda insanların bir-biri ilə ünsiyyət saxladığı dildir. Məişət üslubu adi damşıq dilidir -insanların bir-biri ilə hal-əhval tutduğu dildir. Məisət üslubu kitab-qəzet dili deyil, eyni zamanda məhəlli səciyyə də daşımır. Məişət üslubu ədəbi düin gündəlik davranışda işlənən şifahi nitq formasıdır.
Məişət üslubu ədəbi dilin ən geniş yayılmış üslubudur. Məktəbdə dərs zamanı müəllim də, şagird də bu üslubda danışrr, bu üslubda öz fikirlərini ifadə edirlər. Məişət üslubu istər fonetik, istər leksik, istərsə də qrammatik xüsusiyyətlərinə görə yazılı ədəbi dildən fərqlənir. Burada sözlər orfoepik normalara uyğun şəkildə tələffüz olunur, cümlələr də quruluşuna görə yazılı ədəbi dildəki ilə müqayisədə fərqlənir.
Məişət üslubunun əsas səciyyəvi xüsusiyyəti sərbəstliyi və yığcamlığıdır. Məişət üslubunun canı dialoji nitqdir. Dialoji nitq dedikdə iki nəfərin gündəlik həyatda üzləşdiyi zaman istifadə etdiyi dil, üslub nəzər+də tutulur. Məişət üslubunun sərbəstliyi və yığcamlığı dialoji nitqdə daha qabarıq şəkildə özünü göstətirir. Dialoji nitqdə intonasiya və jest — hərəkət mühüm rol oynayır, yarımçıq cümlələr çox işləoir.
Bədii ədəbiyyatda da məişət üslubunun təsiri açıq — aşkar özünü göstərir. Bir çox şair və yazıçılar (məsələn, M.Ə. Sabir, C. Məmmədquluzadə və s.) əsərlərində məişət üslubundan — canlı danışıq dilindən uğurla bəhrələnmişlər.

Rəsmi — işgüzar üslub

Rəsmi — işgüzar üslub — rəsmi və işgüzar sənədlərin dilidir. Bu üslubda fikir müəyyən qəlibə düşmüs (standart) formalarda və olduqca yığcam şəkildə verilir. Üslubun əsas səciyyəvi xüsusiyyəti də elə budur. Rəsmi — işgüzar üslub hamı üçün eynidir — standartdır. Burada obrazlı ifadələrə, fərdi nitq xüsusiyyətlərinə rast gəlinmir. Milli rəsmi — işgüzar üslub başqa funksional üslublara nisbətən gec formalaşıbdır.
Bu üslubun lüğət tərkibi yığcam, sintaksisi məhduddur. Rəsmi — işgüzar üslubda bir sıra arxaik sözlər və köhnelmiş sintaktik qəliblər uzuu müddət qorunub saxlanılır.
Rəsmi — işgüzar üslub iki yerə ayrılır: rəsmi sənədlərin dili, işgüzar sənədlərin dili.
Dövlət, hökumət təşkilatlarının tərtib etdiyi və rəsmi qaydada təsdiq olunan sənədlər (məsələn, prezident fərmanları, hökumət sərəncamları, nazirlərin əmrləri, konstitusiya və s.) rəsmi sənədlər sayılır.
Rəsmi sənədlər mütəxəssislər tərəfindən hazırlamr, yerlərdə müzakirə edilir, sonra isə təsdiqlənir.

Rəsmi sənədlərin əsas xüsusiyyətləri bunlardır:
— dilin maksimum mükəmməlliyi;
— fikrin tam aydınlığı;
— fıkrin (sözlərin) birmənalılığı;
— fikrin hüquqi cəhətdən əsaslılığı (əsaslandırılması);
— dil yığcamlığı.
Rəsmi sənədin əsas şərti (həcmindən asılı olmayaraq) dil yığcamlığıdır. Rəsmi sənədlər millətin dövlətçilik mədəniyyətini əks etdirir. Buna görə də həmin sənədlərin mükəmməl tərtibinə xüsusi diqqət yetirilir.
İşgüzar sənədlər isə ayrı-ayrı vətəndaşlara aid olur. Ərizə, tərcüməyi-hal, akt, xasiyyətnamə, elan, reklam və s. işgüzar sənədlərdir. İşgüzar sənədlər hamı üçün eyni olan standart formalarda hazırlanır. belə sənədlər xüsusi dövlət əhəmiyyəti daşımır.
Rəsmi — işgüzar üslubun şifahi forması olmur.

Müəllif: Möhsün Nağısoylu Zellabdin oğlu, filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda şöbə müdiri, əməkdar elm xadimi.
Mənbə: Ali təhsilə hazırlıq kurslarının dinləyiciləri üçün dərs vəsaiti

• Teqlər:
• üslub
• , publisistik üslub
• , məişət üslubu
• , rəsmi-işgüzar üslub
• , elmi üslub
• , bədii üslub
• , üslublar
• , üslubiyyat
• , Azərbaycan dilinin üslubları

Leksika: tushuncha, xususiyatlari, turlari, misollari

The leksika Bu tilni tashkil etadigan va uning lug’atining bir qismi bo’lgan so’zlar to’plamidir. Bu mintaqadan mintaqaga, hattoki o’z ichida ham o’zgaradi, chunki aholining o’zlari tomonidan yaratilgan so’zlar doimo qo’shilib boriladi, ular o’zlarining ehtiyojlariga ko’ra o’zlarining ma’nosini berishadi.

Biz ispancha leksikon deb biladigan narsa, asosan, rimliklar, lotin tilining o’zgarishidan kelib chiqadi. Vaqt o’tishi bilan ispan tiliga yunon, arab va kelt so’zlari ham ta’sir ko’rsatdi, shunchaki bir nechtasini aytib o’tish kerak.

Ba’zi mutaxassislarga ega bo’lgan texnik so’zlar, ularning hududiga qarab, shuningdek, leksika hisoblanadi. Masalan, advokatning huquqiy tushunchalar va qonunlar bo’yicha o’z lingvistik atamalari mavjud. Biz ularni “texnik” deb bilamiz.

Tillar ular bilan gaplashadigan odamlarning holati, urf-odatlari va tajribalariga moslashtiriladi. Shunday qilib, biz tillar doimo o’zgarib turadi va ularni ishlatadiganlarga bo’ysunadi deb ayta olamiz. Muayyan aholi leksikasini bilish uchun siz undan foydalanishni o’rganishingiz va uning qoidalarini bilishingiz kerak.

Leksika tushunchasi

Leksika – bu tilning so’z boyligi. Bu hududning yoki ma’lum bir faoliyatning bir qismidir. Bu lug’at tarkibidagi so’zlarni tilni ifodalovchi so’zlardan tashkil topgan va o’z navbatida har bir viloyat, shahar yoki shaharning faoliyati va urf-odatlariga muvofiq ichki o’zgartirishlarni o’z ichiga olishi mumkin.

Umuman olganda, biz har bir til leksikasining butun jamiyat tomonidan hukmron bo’lgan va institutsional ravishda qabul qilingan rasmiy usulini topamiz. Shu bilan birga, biz tilning norasmiy tomonini ham topamiz, hamjamiyat, ijtimoiy tabaqa yoki mintaqadan bir guruh odamlar uchun o’ziga xos so’zlar mavjud.

Shuningdek, u amalga oshiriladigan ma’lum bir professional soha yoki faoliyat shartlariga leksikon sifatida qaraladi. Ushbu texnik so’zlarni ma’lum bir sohada o’qish va ishlashga bag’ishlangan muayyan odamlar guruhi egallaydi.

Hududlarning iboralariga ko’ra yangi so’zlar paydo bo’lishda davom etishi odatiy holdir. Vaqt o’tishi bilan ko’plab so’zlar qo’shildi, ma’ruzachilar tomonidan yaratilgan yoki tashqi tillardan olingan. O’z navbatida, tilni tashkil etuvchi har bir atama yangi avlodlar ta’sirida.

Leksik birliklarning xususiyatlari

Leksik birliklar bu ikki kishining aloqasini ta’minlovchi barcha so’zlardir. So’zlarning har biri leksik birlikdir. Odatda, ushbu birliklar 3 xil leksik xususiyatlarga ega, biz ularni quyidagicha aniqlashimiz mumkin:

Rasmiy xususiyatlar

Ular so’z turiga oid asosiy xususiyatlardir. Shuningdek, ular tarkibidagi sintaktik tarkib va ​​ushbu so’zning o’zgarishi turi to’g’risidagi ma’lumotlarni ko’rsatadilar.

Misollar

– Agar bu fe’l bo’lsa (bo’lish, ibodat qilish, borish).

– ismdan (stol, maktab, uy).

– olmoshdan (yo, tù, él).

Semantik xususiyatlari

Ushbu xususiyatlar yoki fazilatlar leksik birlik (so’z) ga ega bo’lgan ma’lumotlardan iborat. Bundan tashqari, ular tarkibida ushbu so’zning muhim xususiyatlari mavjud.

Misollar

– Sigir umurtqali, shu bilan birga qishloq xo’jaligi hayvonidir.

– Ringo Starr – Bitlz guruhining a’zosi. Ammo shu bilan birga nom bilan.

– Bahor yilning fasli. Ammo shu bilan birga bu ism.

Fonologik xususiyatlari

Nomidan ko’rinib turibdiki, u har bir so’zning tovush sifatlarini anglatadi. Bu juda keng o’rganish sohasi, ammo oddiy. Bu bizning so’z boyligimizni tashkil etuvchi har bir harfni o’z ichiga oladi.

Misol

Agar “s” harfi “m” o’rniga “p” dan oldin kelsa, so’z bilan balandroq eshitiladi. Bu shunday:

– Esperar.

– ESizerar.

Leksikaning turlari

Leksikaning kelib chiqishi va tarqalishiga qarab turlari

Faol

Ushbu turdagi leksikon juda ko’p ishlatiladigan so’zlardan iborat. Shuning uchun, u eng keng tarqalgan bo’lib, osonlikcha tushuniladi. U odatda “samarali til” deb nomlanadi.

passiv

Leksikaning bu turi kam uchraydi, chunki u kamdan kam qo’llaniladi. Shunga qaramay, u osonlikcha tushuniladigan so’zlarga ega va uni tushunish uchun maxsus bilim talab etilmaydi.

Vatanparvarlik

Ular ma’lum bir tilning so’zlari, ular uning merosining bir qismidir. Ular chet el so’zlari, boshqa tildan qabul qilingan va qabul qiluvchining bir qismi bo’lgan so’zlar ham bo’lishi mumkin.

Dialekt

Bu ma’lum bir mintaqaning xarakterli leksikonidir. Bu erda to’g’ri muhokama qilinadigan narsa.

Kultivatsiyalar

Ular og’zaki nutq so’zlari. Ba’zi hollarda, ular grammatikaga qarab, qo’poldir.

Jargon

Ular atrof-muhitga (yoshiga, kasbiga, ijtimoiy sinfiga) qarab o’zgarib turadigan standart tilning o’zgarishlari. Eng keng tarqalgan jargonlar orasida biz quyidagilarni ta’kidlashimiz mumkin:

Ijtimoiy jargon

Bu erda biz bir guruh odamlarni aniqlaydigan va ularni boshqalardan farq qiladigan bir qator o’zgarishlarni topishimiz mumkin. Ular orasida biz bor: yoshlar, sportchilar, kompyuter olimlari, shunchaki bir nechtasini aytib o’tish mumkin.

Professional jargon

Nomidan ko’rinib turibdiki, ular professional foydalanish uchun. Muayyan kasbga xos bo’lgan texnik so’zlardan foydalaniladi. Masalan, faylasuflar, matematiklar, dengizchilar, olimlar va boshqalar.

Leksikaning funktsiyasiga ko’ra turlari

Ularning funktsiyalariga qarab, ikki xil bo’lishi mumkin:

Leksik toifalar

Bular sifatlarni berish yoki yangi ob’ektlarni nomlash uchun yangi so’zlarni yaratishga imkon beradi (tarkibi, kelib chiqishi va boshqalar qatorida). Shuning uchun ular ochiq sinf deb aytiladi, chunki inventarizatsiya cheklanmagan. Ushbu turdagi so’zlar havola ma’nosiga ega va ular xususiyatlarni, jarayonlarni yoki harakatlarni tavsiflaydi.

Ushbu guruh orasida biz quyidagilarni topishimiz mumkin:

So’zlarni yaratish usullari

Leksik kategoriyani tashkil etuvchi so’zlarni birlashtirib, yangi so’zlarni yaratish mumkin. Buning uchun quyidagi shakllardan foydalaniladi:

– hosil qilish (lingvistik).

Funktsional toifalar

Ushbu tur jumlalardagi bog’lanish uchun ishlatiladi, shuning uchun ular qat’iy grammatik funktsiyaga ega so’zlar deb aytiladi. Oldingisidan farqli o’laroq, bu katalogning yopiq katalogiga ega va bu sinfda boshqa elementlarga ruxsat berilmaydi. Ular orasida quyidagilarni ta’kidlashimiz mumkin:

Leksik misollar

Huquqiy masalalarda texnik leksika

• Bekor qilish: nizomni yoki qonunni bekor qilish.
• Xarajat qilinadigan tovarlar: ishlatilgandan keyin yo’q bo’lib ketadigan yoki vaqt o’tishi bilan buzilgan tovarlar.
• Sohil: da’voni ko’rib chiqish jarayonida yuzaga keladigan xarajatlarni nazarda tutadi. Bu sud protseduralari xarajatlariga ham tegishli.

Kompyuter texnik leksikasi

• Chat: har qanday kibernetik vositalar bilan sodir bo’ladigan suhbatni anglatadi.
• Shifrlash: bu maxsus shifrlash yordamida ma’lumotlarni himoya qilishga imkon beruvchi jarayon.
• Qo’lda: Bu mini-kompyuter. U juda kichkina, uni kaftingizda olib yurishingiz mumkin.

Lotin Amerikasi ijtimoiy jargonidan

• Korduroy: do’stiga ishora qiladi. U butun hududda keng qo’llaniladi.
• Jeva: qiz do’sti yoki sherigiga ishora qiladi. Bundan tashqari, u norasmiy ijtimoiy qatlamlarda ham keng qo’llaniladi.
• Perol: “narsa” so’zining sinonimidir. Ushbu so’z har qanday ob’ektni belgilash uchun ishlatiladi. Misol: “Menga o’sha qozonni uzat”, stulni nazarda tutadi.

Adabiyotlar

1. Leksika. (2020). Ispaniya: Vikipediya. Qayta tiklandi: es.wikipedia.org.
2. Leksika. (2019). Ispaniya: Qirollik Ispaniya akademiyasining lug’ati. Qayta tiklandi: rae.es.
3. Leksika. (S. f.). (Yo’q): Euston. Qayta tiklandi: euston96.com.
4. Leksika. (2006). Ispaniya: Bepul lug’at. Qayta tiklandi: es.thefreedictionary.com.
5. Leksika. (S. f.). (Yo’q): Leksika. Lexico.com saytidan tiklandi.

Nitq mədəniyyəti/Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat

Nitqin uslublari | başlıq nitq mədəniyyəti | müəllif = S Azadov | keçidsiz müəllif =S Azadov | tərcüməçi = | keçidsiz tərcüməçi = | bölmə = | əvvəlki = İşgüzar ünsiyyət mədəniyyəti | növbəti = Nitqin növləri (monoloji və dialoji) | il = | qeydlər = | vikipediya_keçidi = | vikisitat_keçidi = | commons_keçidi = >>

Mədəni nitqə yiyələnmək üçün dilin yalnız leksik-qrammatik normalarını gözləmək kifayət etmir. Bunun üçün nitq üslubi cəhətdən də düzgün qurulmalıdır. Yəni danışarkən elə sözlər seçilməli, cümlələr elə qurulmalıdır ki, fikir dəqiq və aydın ifadə oluna bilsin. Danışan və ya yazan işlətdiyi hər bir sözün əhəmiyyətini, onun nəzərdə tutulan fikrin ifadəsi üçün nə dərəcədə yararlı, dəqiq olmasını nəzərə almalıdır. Həm danışıq, həm də yazıda hər hansı bir söz öz həqiqi mənasından başqa, digər mənalarda da işlənilir. Mənadan doğan forma rəngarəngliyi dilin üslubi imkanları əsasında yaranır ki, bütün bunlar dilin üslubiyyat bəhsində öyrənilir.
Natiq Azərbaycan dilinin fonetik, leksik və qrammatik imkanlarını həm nəzəri, həm də praktik cəhətdən öyrənməli, nitqin dəqiqliyi, yığcamlığı, ahəngdarlığı, bədiiliyi üçün üslubi imkanlardan yerində, ünsiyyətin tələblərinə uyğun istifadə etməyi, ədəbi dilimizin ifadə vasitələrindən konkret şəraitlə bağlı yararlanmağı bacarmalıdır.
Nitq üslubu danışanın (eləcə də yazanın) dil vasitələrindən, onun fonetik,leksik və qrammatik imkanlarından məqsəd və məqama uyğun istifadə edə bilmətərzidir, sistemidir. Bu istifadə bir sıra amillərlə, şərtlərlə (ünsiyyətin şəraiti,məqsədi, müsahibin marağı, anlama səviyyəsi və s.) bağlı olur və müxtəlifformalar kəsb edir. Bir halda danışan qarşısına müsahibindən nəyisə öyrənmək vəya ona hər hansı əşya, hadisə barədəsə məlumat vermək, başqa bir halda təbiət vəcəmiyyətdəki hadisələr, qanunauyğunluqlarla bağlı biliklərini şərh etmək, digərbir məqamda əşya və hadisənin təsvirində müsahibin hisslərinə, duyğularına təsirgöstərmək və sair məqsədlər qoyur. Üslub fərdidir, danışanların hər birininözünəməxsus nitq üslubu vardır.
Dil vahidlərinin üslubi keyfiyyətləri müxtəlifdir. Bu keyfiyyətlər dilinfo-netikası, leksikası və qrammatikasının imkanları sayəsində yaranır, nitqə üslubi çalarlıq gətirir, onu səlis, çevik, mənalı və kəsərli edir, estetik təsir gücünü artırır.Dil vahidlərinin üslubi imkanlarından danışarkən prof.Ə.Dəmirçizadə yazır:“Üslub dedikdə biz sözlərin, ifadələrin, qrammatik vasitələrin və fonetik imkanlarınməqsədəuyğunluq əsasında seçilmiş vahidlər sistemini başa düşürük”.
Fonetik, leksik, morfoloji, sintaktik normalar ədəbi dilin strukturu iləbağlı olub nitqin düzgünlüyünü təmin edirsə, üslub normaları leksik-qrammatiknormaların bir növ törəməsi olub nitqin gözəlliyini, ifadəliliyini, dəqiqliyiniartırmaqla ünsiyyəti asanlaşdırır, onun təsirli, cəlbedici olmasını, danışan, oxuyanvə dinləyənin ən incə məqamları, mətləbləri ifadə və dərk edə bilməsini təminedir.
Fonetik vasitələr nitq prosesində işlənmə yerinə, məqamına görə müəyyənüslubi mahiyyət kəsb edir ki, onlardan ən başlıcası ahəngdarlıqdır. Ahəngdarlıqnitqin səlisliyi, gözəlliyi, onun dinləyənə xoş təsir bağışlamasıdır. Dilimiz öztəbiətinə, səslənməsinə görə ahəngdar dillərdən biridir. Bu ahəngdarlığı yaradanbir sıra vasitələr, xüsusiyyətlər vardır ki, onlardan ən başlıcası lüğət tərkibinədaxil olan sözlərin özünəməxsus strukturudur, başqa sözlə, səsdüzümüdür.
Məlumdur ki, saitlər tonun, samitlər küyün iştirakı ilə yaranır. Saitlər sa-mitlərləmüqayisədə daha ahəngdardır. Samitlərdən sonorlar sədalı olduğu üçün saitlərəyaxındır. Bunlar nitqdə avazlı, müsiqili səslər hesab olunur. Sait və samitlərinsözlərdəki ahəngdar düzümü tələffüzdə asanlığı, səlisliyi təmin edir, harmoniyayaradır. Dilimizdəki təkhecalı, eləcə də çoxhecalı sözlərin müəyyən bir qismi sonhecadakı səsə görə həmqafiyə olur.
Ədəbi tələffüzdə özünü göstərən bir sıra fonetik dəyişmələr: bəzi alınmasözlərdə saitlərin uzun tələffüzü (məmur, elan, əla və s.), ədəbi dil baxımındanməqbul sayılan səsdəyişmələri (vətəndən-vətənnən, şənbə-şəmbə, başlayır-başlıyırvə s.), səsartımı (ailə-ayilə, şair-şayir, şer-şeyir və s.), tələffüzdə ağırlıq yaradanfonemin ixtisar olunması (səsdüşümü) (dost köməyi – dos köməyi, güzəşt etmək–güzəş etmək və s.), dilimizə məxsus sözlərdə iki saitin, iki və üç samitin sözdaxilində yanaşı işlənə bilməməsi, çoxhecalı sözlərin sonunda cingiltili samitlərinkarlaşaraq tələffüz olunması (uşaq bağçası-uşax baxçası, kənd həkimi-kənthəkimi, tüfəng səsi-tüfənk səsi və s.), kar samitlərin cingiltiləşərək deyilməsi(hətta-hətda, dəftər-dəfdər, bitki-bitgi, təşəkkür-təşəkgür və s.), həmcins üzvlünəqli cümlələrdə şəkilçilərin və hissəciklərin ixtisarı, tabesiz mürəkkəbcümlələrdə axırıncı xəbərin ixtisarı (məs.; gül gülü çağırır, bülbül bülbülü), ahəngqanunu, vurğu və s. fonetik faktorlar nitqdə ahəngdarlığı yaradır. İntonasiya,fasilə, vurğu, temp, tembr və s. də nitqdə ahəngdarlığı, ritm və bölgüləri yaradanvasitələrdir. Bunlar nitqin təsirini artırır, onu daha ifadəli, emosional edir. Belənitq müsiqi kimi səslənir. Bu cür ahəng-darlıq yaradan vasitələrdən biri dəalliterasiyadır. Alliterasiya ifadəni, cümləni təşkil edən sözlərin əvvəlində və yaortasında eyni, yaxud yaxın samitlərin iş-lənməsidir. Bu cür səs düzümününyaratdığı musiqi, ahəng söz birləşmələri, atalar sözləri, frazeoloji vahidlərindeyilişində özünü daha çox göstərir, başqa sözlə, həmin ifadələrin, bədii mətnlərinyaranmasında da eyni səslərin təkrarından əmələ gələn fonetik hadisənin mühümrolu olur. Məsələn, “Qalan işə qar yağar”.
Danışıq zamanı üslubieffekt və səlislik yaratmaq, lüzumsuz təkrarlara yol verməmək, fikin daha təsirli,ifadəli və dəqiq ifadə edilməsi məqsədilə rəngarəng sinonimlərdən istifadə olunurki, onlar nitqin təsir gücünü artırır, emosionallıq və ekspressivlik yaradır ki,onlar incə məqamları ifadə etmək üçün geniş və rəngarəng üslubi imkanlaramalikdir. Danışan fikir və hisslərini daha dəqiq ifadə etmək üçün sinonim cərgəyə məxsus lazımi sözü yerli-yerində elə işlədir ki, bu, nitqdə dəqiqliyi yaradır,eyni zamanda ahəngdarlıq təmin edir. Bu baxımdan Ulu öndər Heydər Əliyevin nitqitəsirli və zəngin olmuşdur. Onun dilində həyəcan-narahatlıq, arzu-istək, köməkqayğı-mənəvidayaq, bilikli-savadlı, hörmət-ehtiram-minnətdarlıq, fikir-duyğu-istəkvə s. kimi ifadələrə, sinonimlərə tez-tez rast gəlmək mümkündür ki, bu daonun dilinin leksik cəhətdən zəngin olduğunu göstərir.
Leksik vasitələrdən, o cümlədən sinonimlərdən istifadə şifahi nitqə birnöv yaradıcı xarakter verir. Natiqlər, müəllimlər və başqaları hərə öz bacarığı, nitqtutumu və lüğət ehtiyatının səviyyəsi dairəsində sinonimlər işlətməyə çalışırlar.Sinonimlər vasitəsilə yaranan rəngarənglik nitqi maraqlı edir, dinləyicilər belədanışıq tərzini rəğbətlə qarşılayırlar.
Nitq prosesində təzadlı, ziddiyyətli hadisə və əşyalarıqabarıq, obrazlı bir şəkildə təsvir etmək, qiymətləndirmək, nəzərə çarpdırmaqməqsədilə antonimlərdən istifadə olunur. Bədii təsvir vasitəsi kimi antonimlərnitqdə lakoniklik, konkretlik, obrazlılıq yaradır. Antonimlərdən dilin bütünüslublarında istifadə olunsa da, onlar üslubi vasitə kimi bədii ədəbiyyatda,poeziyada daha geniş şəkildə işlədilir.
Xalq zəkasının, müdrikliyininümumiləşdirilmiş bədii ifadəsi olan atalar sözü, zərbi-məsəl və aforizmlərdənünsiyyət prosesində geniş istifadə olunur. Bu yığcam, müdrik, obrazlı ifadələr özdərin mənaları ilə yanaşı, gözəl səslənməyə də malikdir. Orada səslərin, xüsusənsamit səslərin alliterasiyası, saitlərin assonansı deyilişdə ahəngdarlıq yaradır ki,bu da həmin ifadələri qulağayatımlı edir, ölçülü nəzm kimi səslənməsinə səbəbolur.
Nitqin üslubi rəngarəngliyinin təmin edilməsində dilin bədii təsvirvasitə-lərinin (metafora, metonimiya, sinekdoxa, epitet, müqayisə, bənzətmə,mübaliğə, tabu sözlər və s.) də rolu böyükdür.
Nitq hissələri dilimizin üslubi cəhətdən zənginləşməsində geniş imkanlaramalikdir. Onlar cümlədə həm öz morfoloji funksiyasını yerinə yetirir, həm dənitqin aydınlığını, yığcamlığını, səlisliyini, təsirliliyini təmin edir. Bu baxımdanismin imkanları daha genişdir. Bu nitq hissəsinin yaratdığı üslubi çalarlıq onunleksik məna növləri, mənsubiyyət, hal, kəmiyyət, xəbərlik kateqoriyaları üzrədəyişməsində özünü göstərir.Nitqdə yığcamlığı yaratmaq məqsədilə sahib əşyanı bildirən söz (yiyəlikhalında işlənən söz) ixtisara düşür, mənsubiyyət şəkilçili söz həm də sahib şəxsiəvəz edir.
Dilin üslubiyyatla bağlı olan bölmələrindən biri də sintaksisdir. Elə birsintaktik vahid, quruluş yoxdur ki, nitqin üslubca zənginləşməsində bu və ya digərdərəcədə iştirak etməsin. Bu baxımdan sadə cümlənin məqsəd və intonasiyayagörə növlərinin imkanları genişdir. Onlardan sual cümləsi nitqdə daha çox mənaçalarları kəsb edir.Əmr cümlələrinin işlədilməsində də fərqli məna çalarları, üslubi
məqamlar vardır. Bu cümlələr danışanın məqsədindən asılı olaraq təkid, təklif,xahiş, məsləhət, nəsihət, çağırış, arzu, istək, təskinlik, yalvarış, qəzəb və s. kimimənalar ifadə edir, müvafiq intonasiya ilə tələffüz olunur.
Bəzən fikrin məzmunundan, subyektin məqsədindən asılı olaraq cümlədə söz sırası pozulur, cümlə üzvləri öz yerlərini dəyişir. Bu dəyişiklik üslubi effekt ya-ratmaq, söz və söz birləşmələrini daha çox nəzərə çarpdırmaq məqsədi daşıyır. Beləinversiya şeir dilində özünü daha çox göstərir.
Nitqin emosionallığını artıran, ona üslubi çalarlıq verən vasitələrdən biridə xitablardır. Xitablar dinləyicinin diqqətini söylənilən məsələyə cəlb etməkməqsədilə işlənilir.Bir sıra hallarda danışan cansız qüvvələrə müraciət edir ki, belə xitablarüslubi məqsəd daşıyır. Sırf ekspressiv səciyyə kəsb edən bu xitablar bədiiədəbiyyat üçün səciyyəvidir.
Sintaksisin üslubi imkanları, şübhəsiz ki, yuxarıda deyilənlərlə məhdud-laşmır.Digər sintaktik quruluşların – təktərkibli cümlələrin, söz-cümlələrin, mürəkkəb cümlələrin və sairənin də nitqin obrazlılıq və ifadəliliyini yaratmaq,təsir gücünü artırmaq, incə məna çalarlarını yaratmaq imkanları vardır. Natiqünsiyyət prosesində onlardan istifadə edərək nitqini zənginləşdirməlidir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı [ redaktə ]

• 1. Abdullayev N.Ə. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2013

• Nitq mədəniyyəti
• Firuzə Nəsibli