Üsul elmi dərslik

problemlərin insan həyatına təsirini izah edir.

Biologiya – Ümumtəhsil məktəbləri üçün dərslik. Y. Seyidli, X.Əhmədbəyli, N.Əliyeva

Hansı biliklər ixtiraçılara bu kimi cihazları yaratmağa kömək etdi?

Canlı orqanizmləri öyrənən biologiya elmi bir çox sahələrə ayrılır. Bitkiləri öyrənən botanika,

heyvanları öyrənən zoologiya, göbələkləri öyrənən mikologiya vəs. kimi elm sahələri sizə

Canlı orqanizmlərin həm xarici, həm də daxili quruluşunu morfologiya (yun. morfe – forma, logos

– elm) adlanan elm sahəsi öyrənir. Məsələn, yarpaq – yarpaq ayası və saplaqdan, qurbağanın

bədəni isə baş, gövdə və ətraflardan ibarətdir.

Anatomiya (yun. anatome – yarıram) morfologiyanın tərkib hissəsi olub, orqanizmlərin daxili

quruluşunu öyrənir. Belə ki, ağac gövdəsi qabıq, kambi, oduncaq və özəkdən ibarətdir. İnsanın

ürəyi 4 kameralı – iki qulaqcıq və iki mədəcikdən təşkil olunmuşdur. Botanikada bitki

anatomiyası, zoologiyada heyvan anatomiyası sahələrini ayırırlar.

Nəticəni müzakirə edin:

Orqanizmlərin həyat fəaliyyətlərini öyrənən elm sahəsi fiziologiya (yun. fizis – təbiət, logos –

elm) adlanır. Bitkilərdə gedən fotosintez, tənəffüs və s. kimi fizioloji prosesləri bitki

fiziologiyası, heyvanlarda baş verən fizioloji prosesləri isə (qan dövranı, tənəffüs, ifrazat və s.)

heyvan fiziologiyası öyrənir.

Canlı obyektləri öyrənmək üçün bioloqlar vaxtaşırı digər elm sahələrinə müraciət edirlər. Belə

ki, canlı orqanizmlərdə maddələrin analizinin aparılması üçün kimyanın köməyinə ehtiyac

duyulur. Bunun nəticəsində biokimya elmi meydana gəldi. Canlı orqanizmlərə xas olan, məsələn,

işığın gözə və yaxud da yarpağa təsiri kimi fiziki hadisələri biofizika elmi tədqiq edir. Bu elm

sahələri bioloji prosesləri daha yaxşı araşdırmağa kömək edir.

Öyrəndiklərinizi yoxlayın

1. Dərslikdəki mətndən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.

2. Verilənləri hansı elm sahələri öyrənir?

1. Balığın tənəffüsünü

3. Üzgəcin quruluşunu

4. Balığın skeletini

Öyrəndiklərinizi tətbiq edin

Mətndən istifadə edərək canlılar haqqında elm

sahələrinin adını müəyyən etməklə krossvordu

1. Canlı orqanizmlərin həyat fəaliyyəti əsasında

baş verən kimyəvi prosesləri öyrənən elm

2. Orqanizmlərin daxili quruluşunu öyrənən elm

3. Orqanizmlərin həyat fəaliyyətlərini öyrənən elm

4. Bioloji sistemlərdə baş verən fiziki prosesləri

və müxtəlif fiziki amillərin bioloji obyektlərə

təsirini öyrənən elm.

2. Biologiyanın tədqiqat üsulları

İngilis alimi Ç.Darvin bir dəfə bağda gəzərkən soxulcan gördü. Onun hərəkətlərini bir müddət

müşahidə edərək belə qənaətə gəldi ki, soxulcan torpağı yumşaldaraq onun məhsuldarlığını

Ç.Darvin hansı yolla soxulcanın təbiətdə rolunu müəyyən etdi?

Biologiyada daha hansı üsullardan istifadə edilə bilər?

Fotosintezin getmə sürətinin

karbon qazının havadakı

qrafikini diqqətlə nəzərdən

keçirin. Burada X oxu üzərində

karbon qazının konsentrasiyası, Y-

də isə fotosintezin nisbi sürəti

Qrafikə əsasən suallara cavab verin:

1. Karbon qazının konsentrasiyası 0,1% və 0,18% arasında olarsa, fotosintezin

sürətində nə baş verər? 2. Əgər istixana havasında karbon qazının miqdarı 0,03% və

ya 0,08% olarsa, fotosintezin sürəti nəyə bərabər olar?

Canlı varlıqların öyrənilməsi üçün müxtəlif metodlardan (yun. methodos –

yol, tədqiqat, dərketmə yolu) istifadə edilir. Bunların ən əsası müşahidə,

eksperiment və ölçmədir.

Müşahidə. Hər hansı bir obyektin və ya hadisənin duyğu orqanlarının köməyi

ilə öyrənilməsinə əsaslanır. Canlı orqanizmlər üzərində müşahidələr

aparmaqla onların təsvir edilməsi bir çox məsələləri aydınlaşdırmağa kömək

edir. Məsələn, alma ağacı ilin hansı ayında çiçəkləyir, yarpaqların tökülməsi,

yəni xəzan nə vaxt baş verir? Canlıların müşahidəsini həm təbii, həm

laboratoriya şəraitində aparmaq mümkündür.

Təbiətdə belə müşahidələr zamanı binokldan, videokameradan,

laboratoriyada isə lupa, mikroskop və digər avadanlıqdan istifadə edilə bilər.

Müşahidə zamanı məlumatlar toplanır. Onların əsasında elmi mülahizələr

irəli sürülür. Bunların təsdiq edilməsi üçün isə eksperiment aparılır.

Eksperiment (lat. experimentum – təcrübə, sınaq). Bu üsuldan müşahidə

nəticəsində irəli sürülən mülahizəni yoxlamaq, onu təsdiq və ya inkar etmək

istifadə olunur. Məsələn, təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, azot duzları bitkinin

gövdə və yarpaqlarının böyüməsini sürətləndirir.

Ölçmə. Bir çox hallarda müşahidə və eksperimentlər ölçmə ilə müşayiət olunur. Belə ki,

gübrələrin bitkilərə təsirini onların boylarını ölçərək gübrə verilməyən bitkilərlə müqayisə

etməklə müəyyənləşdirmək mümkündür.

Beləliklə, müşahidə, eksperiment və müvafiq ölçmələr nəticəsində tədqiqatçı öyrəniləcək obyekt

və ya hadisə barədə müəyyən elmi biliklər əldə edir.

Öyrəndiklərinizi tətbiq edin

İstifadə olunan avadanlıq

Öyrəndiklərinizi yoxlayın

1. Aşağıdakı qənaətə gəlmək üçün hansı metodlardan istifadə olunmuşdur?

– Ətirli tütün bitkisinin çiçəkləri gecə açılır, gündüz bağlanır.

– Amöbün yerləşdiyi su damlasına duz kristalı əlavə etdikdə, o, yalançı ayaqlarını yığır

və dəyirmi forma alır.

2. Tədqiqatçı yeni buğda sortunun böyümə sürətinə işıqlanma müddətinin təsirini öyrənmək

istəyir. O, bu zaman hansı tədqiqat metodlarından istifadə edə bilər? Tədqiqatçının

işinin gedişini təsvir edin və mülahizələrinizi əsaslandırın.

3. Mikroskopiya

Qədim zamanlardan insanlar gözlə çətin görünən cisimləri görmək üçün müxtəlif cihazlardan

istifadə etmişlər. Məsələn, münəccimlər göy cisimlərinə baxmaq üçün sadə teleskoplardan,

dənizçilər uzaq məsafələrə baxmaq üçün isə durbinlərdən istifadə edirdilər.

Bəs mikroaləmin obyektlərini necə müşahidə etmək olar?

Onlar nə üçün və necə öyrənilir?

Mikroskopiya – tədqiqat üsulu. Mikroskopiya üsulu mikroskopun köməyi ilə müxtəlif

obyektlərin öyrənilməsinə əsaslanır. Onun əsasını işıq və elektron mikroskopu ilə aparılan

tədqiqatlar təşkil edir. Bu üsul adi gözlə seçilməyən mikroskopik obyektlərin quruluşunu

öyrənməyə imkan verir.

Fəaliyyət – Laboratoriya işi

Müvəqqəti preparatların hazırlanması qaydası

Təchizat: İşıq mikroskopu, əşya və örtük şüşələri, Petr fincanı, içərisində su olan stəkan,

pinset, filtr kağızı, pambıq lifi və ya saç tükü.

İşin gedişi: 1. Əşya şüşəsini kənarlarından tutaraq ehtiyatla götürün.

2. Bir neçə pambıq lifi və ya saç tükünü əşya şüşəsinin mərkəzinə qoyun. 3. Obyektin üzərinə

pipetlə 1-2 damcı su tökün. 4. Örtük şüşəsinin kənarlarından ehtiyatla tutaraq onun bir tərəfini

damcının içərisinə salın və sonra onu ehmalca əşya şüşəsinin üzərinə yerləşdirin.

Əşya və örtük şüşələri arasında hava qabarcığı qalmamalıdır!

– Suyun artığını filtr kağızı ilə götürün.

– Preparata əvvəl mikroskopun kiçik, sonra böyük böyüdücüsündə baxın.

– Mikroskopda gördüyünüzü dəftərinizə çəkin.

Bu üsuldan həm cansız, həm də canlı mikroskopik obyektlərin tədqiqində istifadə etmək

mümkündür. Biologiyada mikroskopla aparılan tədqiqatlarda, adətən, canlının müəyyən nazik

kəsiyindən və ya hissəciyindən hazırlanmış preparatlardan istifadə edilir.

İşıq mikroskopu ilə işləmək qaydası

1. Mikroskopu ştativi özünə tərəf olmaqla stolun kənarından 5-8 sm aralı qoyun.

2. Güzgünün köməyi ilə işığı əşya kürsüsündə olan dəliyə yönəldin.

3. Preparat düzəldərək əşya kürsüsünün üzərinə qoyun.

4. Preparatın əşya şüşəsini sıxacların köməyi ilə kürsüyə bərkidin.

5. Vintdən istifadə etməklə tubusu ehmalca endirin və elə edin ki, obyektivin aşağı kənarı

preparatdan 1-2 mm məsafədə olsun.

6. Okulyardan baxmaqla əşyanın preparatda aydın surəti görünənə qədər tubusu yavaş-yavaş

Öyrəndiklərinizi tətbiq edin

1. Preparatların hazırlanması mərhələsini düzgün

2. 1-dən 7-yə qədər nə

Öyrəndiklərinizi yoxlayın

6-cı sinifdə siz soğan dəriciyinin hazır

preparatına baxmısınız. Şəklə baxaraq preparatın hazırlanması prosesinin ardıcıllığını

uyğun rəqəmlərlə göstərin və hər mərhələni təsvir edin.

“İşıq mikroskopu ilə işləmək qaydası” mətnindən istifadə edərək düzgün cavabları

1. Mikroskopu, ştativi özünüzdən kənara olmaqla yerləşdirin. 2. Mikroskopun

ştativini özünüzə tərəf qoyun. 3. İş üçün mikroskopun görünüş sahəsi güclü

işıqlandırılmalıdır. 4. Mikroskopun görünüş sahəsi zəif işıqlandırılmalıdır. 5. Hazır

preparatı əşya kürsüsünün altına yerləşdirin. 6. Hazır preparatı əşya kürsüsünün üzərinə

qoyun və onu sıxaclarla bərkidin. 7. Okulyardan baxmaqla böyük vinti aydın təsvir

görünənə qədər fırladın. 8. Bunu ehtiyatla edin ki, preparatı zədələməyəsiniz.

4. Canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi

Heyvanlar kimi, üzvi maddələrlə qidalanan göbələklər və əksər bakteriyalar üzvi maddələri

qeyri-üzvi maddələrdən sintez edə bilmirlər. Digər tərəfdən, bəzi ibtidai heyvanlar da

xlorofilin olmasına görə işıqda bitkilər kimi qidalanırlar. Lakin qaranlıqda onlar məhv olmur

və heyvanlar kimi hazır üzvi maddələrlə qidalanırlar.

Bütün canlı orqanizmlər üçün hansı əlamətlər ümumi sayılır?

Canlı təbiətin nümayəndələri hansı xarakterik əlamətlərə malikdir?

Fəaliyyət

Anlayışların adlarını cədvəlin müvafiq sütunlarına yazın:

fotosintez, ürək, heterotrof, xlorofil,

mədə, qidalanma, ələyəbənzər borular, ağızcıqlar, tənəffüs, avtotrof, görmə, hüceyrə, qan

Orqanizmlərdə oxşar əlamətlər. Yer üzərində yaşayan canlılar geniş müxtəlifliyə malikdirlər.

Onların arasında birhüceyrəlilərdən başlayaraq, çoxhüceyrəlilər kimi formalar mövcuddur. Bütün

bu orqanizmlər xarici görünüşcə müxtəlif olsa da, onları ümumi bir cəhət – hüceyrəvi quruluşa

malik olmaları birləşdirir. Orqanizmlərin digər ümumi xüsusiyyətləri onların qıcıqlara cavab

verməsi, irsi əlamətlərini nəslə ötürmələri, onlarda gedən maddələr və enerji mübadiləsidir.

Canlı orqanizmlərin fərqli xüsusiyyətləri

Bitki və heyvanlar. Bitki hüceyrəsi qalın hüceyrə divarı, plastidlər və iri vakuolun olması ilə

heyvan hüceyrələrindən fərqlənir. Bitkilərə nisbətən heyvanlarda hərəkət formaları daha

müxtəlifdir. Heyvanlarda olan sinir sistemi, əzələ və hiss orqanları bitkilərdə olmur. Bitki və

heyvanlarda olan fərqlər onların qidalanma xüsusiyyətlərinə də aiddir. Bitkilərin əksəriyyəti

avtotrof hesab olunur. Bu xüsusiyyət onlara xaricdən yalnız qeyri-üzvi maddələr – su, mineral

duzlar, karbon qazı almağa və günəş enerjisindən istifadə edərək üzvi maddələr yaratmasına

imkan verir. Heyvanlar isə digər heyvan və bitkiləri yeməklə yalnız hazır üzvi maddələrlə

Göbələklər. Göbələklərdə həm bitkilərin, həm də heyvanların əlamətlərinə rast gəlinir. Onların

hüceyrələrində, bitkilərdəki kimi, qalın hüceyrə divarı və iri vakuol olur. Lakin heyvanlardakı

kimi, ehtiyat qida maddəsi qlikogendir və hüceyrələrində plastidləri olmur. Göbələklər də əksər

heyvanlar kimi heterotrof yolla qidalanırlar.

Bakteriyalar. Birhüceyrəli orqanizmlərdir. Formalaşmış nüvəsinin və bir çox hüceyrə

orqanoidlərinin olmamasına görə bitki və heyvan hüceyrəsindən fərqlənir. Orqanizmlərdə bu cür

müxtəlifliyin yaranması onların həyat şəraitinə uyğunlaşmaları ilə əlaqədardır.

Öyrəndiklərinizi tətbiq edin

“Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri” cədvəlinin uyğun xanalarını tamamlayın.

Qıcıqlanma

Öyrəndiklərinizi yoxlayın

1. Düzgün cavabı seçin:

1. Hüceyrəsində formalaşmış nüvəsi olmayan canlılar:

а) bitkilər b) bakteriyalar c) heyvanlar.

2. Xloroplastlar yerləşir:

а) canlı orqanizmlərin bütün hüceyrələrində;

b) bitkilərin bütün hüceyrələrində;

c) bitkilərin yalnız yaşıl hüceyrələrində;

d) yalnız göbələk hüceyrələrində.

3. Göbələklər heyvanlara ona görə oxşayırki:

а) hərəkətsizdirlər; b) qidanı soraraq udurlar; c) heterotrofdurlar.

2. Məntiqə əsasən sual işarəsinin yerinə uyğun gələn anlayışı müəyyən edin:

Anatomiya – quruluş / Fiziologiya – . ?

Heyvanlar – zoologiya / Bitkilər – . ?

Yarpaq – orqan / Fotosintez – . ?

Bitkilər – avtotrof / Göbələklər – . ?

Qidalanma – proses / Mədə – . ?

ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR

1. Düzgün cavab variantını seçin:

a) Orqanizmin və onun orqanlarının daxili quruluşunu

öyrənən elm anatomiyadır/fiziologiyadır. b) Orqanizmlərin müxtəlifliyi və təsnifatı ilə

məşğul olan elm mikologiya/sistematika adlanır. c) “Zoologiya”/ “botanika” sözünün yunan

dilindən tərcüməsi “bitki” deməkdir. d) Orqanizmlərin həyat fəaliyyətini öyrənən elm sahəsi

fiziologiyadır / morfologiyadır. e) Biologiyanın heyvanlar aləmini öyrənən elm sahəsi

“zoologiya” / “botanika” adlanır.

2. Düzgün cavabı seçin:

“Soğan dəriciyindən mikropreparatın hazırlanması” laboratoriya işi

zamanı hansı əməliyyatı birinci yerinə yetirmək lazımdır?

1) Preparat iynəsinin köməyi ilə əşya şüşəsi üzərində soğan dəriciyini yerləşdirmək; 2)

Vinti hərəkət etdirərək tubusu preparatdan 1-2 mm məsafəyə qədər ehmalca endirmək; 3)

Təmiz silinmiş əşya şüşəsinin üzərinə bir-iki damсı su tökmək; 4) Okulyara baxaraq

təsvirin dəqiqləşdiyi ana qədər vinti asta-asta hərəkət etdirmək; 5) Soğan dəriciyinin

üzərini örtük şüşəsi ilə örtərək mikroskopun əşya kürsüsünün üzərinə qoymaq.

3. Hansı tədqiqat metodları ilə bu faktlar müəyyən olunmuşdur:

a) Yeni doğulmuş uşağın

nəbzi dəqiqədə 140 ürək döyüntüsünə bərabərdir. 1-2 yaşında uşaqlar üçün bu göstərici 100-

ə, 8-14 yaşında isə 80-ə bərabərdir. b) Bəzi həşəratlar yarpaqlara və ya budaqcıqlara

bənzəyir. Belə oxşarlıq onları quşlar tərəfindən yeyilməkdən qoruyur.

4. Bitkilərə, göbələklərə və heyvanlara uyğun əlamətləri seçərək cədvəlin müvafiq

sütunlarında qeyd edin.

1. Əsasən heterotrof qidalanma, 2. Möhkəm hüceyrə divarı, 3.

Plastidlərin olması, 4. Fəal hərəkət, 5. Əsasən avtotrof qidalanma, 6. Həzm sistemi, 7. İri

hüceyrə vakuolu, 8. Böyümə, 9. Tənəffüs sistemi, 10. Tozlanma.

5. Nə üçün göbələkləri ayrıca aləmə aid edirlər?

BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN

MÜXTƏLİFLİYİ

İbtidai və ali sporlu bitkilər

5. Yosunlar – ibtidai bitkilərdir. Birhüceyrəli yaşıl yosunlar

Yay günlərində yaşıllaşmış durğun gölməçə suyunu ovcunuza alsanız, onun içərisində kiçik

yaşıl kürəcikləri görərsiniz. “Suyun çiçəkləməsi” deyilən bu hadisəyə səbəb xlаmidomonada

və xlorella adlanan yosunların suda kütləvi surətdə çoxalmasıdır.

Yosunlar haqqında nə bilirsiniz?

Müasir sistematikada bitkilər aləmi iki yarımaləmə – ibtidai və ali bitkilərə bölünür. İbtidai

bitkilərdə ali bitkilərə xas olan orqanlar (kök, gövdə, yarpaq) yoxdur.

İbtidai bitkilərə təbiətdə geniş yayılan yosunlar aiddir və əksər hissəsi su mühitində yaşayır.

Lakin onların nümayəndələrinə nəm torpaqda, ağac gövdəsində və hətta qar üzərində də rast

gəlinir. Yosunlar qrupuna yaşıl, qonur, qırmızı və digər yosun şöbələri daxildir. Bunların

içərisində birhüceyrəli və çoxhüceyrəli formalara rast gəlinir.

Şəklə əsasən birhüceyrəli yosunlar olan

xlamidomonada və xlorellanın quruluşunu müqayisə edin.

Nəticəni müzakirə edin: Bu canlıların hansı ümumi və fərqli cəhətləri var?

Birhüceyrəli yaşıl yosunlar. Xlorella və xlаmidomonada yosunların ən geniş yayılmış

nümayəndələridir. Hüceyrələri xaricdən qalın və şəffaf qılafla örtülmüşdür. Xlаmidomonada

qamçıların köməyi ilə fəal hərəkət edə bilir. Xlorella isə ondan fərqli olaraq, su axını vasitəsilə

bir yerdən başqa yerə aparılır. Onların hüceyrələrində nüvə, sitoplazma, iri vakuol və həmçinin

yaşıl xlorofil piqmentinə malik tək xromatofor (yun xro matofor – rəngdaşıyan) var.

Xlаmidomonada hüceyrəsində bunlardan başqa işığa həssas “qırmızı gözcük”, yığılıb-açılan iki

kiçik vakuol olur.

Yaşıl yosunların qidalanması. Yosunlar, əsasən, avtotrof yolla qidalanır. Xlamidomonada və

bəzi başqa yosunlar qida üçün bəzən hazır üzvi maddələrdən istifadə edir.

Birhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması. Yosunlar həm cinsi, həm də qeyri-cinsi yolla çoxalır.

Əlverişli şəraitdə onlarda qeyri-cinsi, əlverişsiz şəraitdə (su hövzəsinin soyuması, quruması və

s.) isə cinsi çoxalma müşahidə edilir. Xlamidomonadadan fərqli olaraq, xlorella yalnız qeyricinsi

yolla – ikiyə bölünməklə çoxalır.

Birhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması

Xlamidomonadanın çoxalması. Bölünmədən əvvəl xlamidomonada qamçısını itirir və

Öyrəndiklərinizi tətbiq edin

Düzgün variantı seçin:

1. Yosunlarda orqanlar olur/ orqanları olmur. 2. Yosunun hüceyrəsi

bakteriya hüceyrəsindən formalaşmış nüvənin olması/olmaması ilə fərqlənir. 3.

Xlorella/amöb birhüceyrəli yosunlara aiddir. 4. Xlamidomonadada işıq qıcığını qəbul edən

qamçılardır/qırmızı “gözcükdür”. 5. Yaşıl yosun hüceyrələrində xlorofil

xromatoforda/xloroplastlarda yerləşir.

Öyrəndiklərinizi yoxlayın

1. Hecalardan keçilmiş mövzu üzrə anlayışları qurub onların tərifini verin:

– Qeyri-cinsi çoxalması. Xlamidomonadanın daxili

möhtəviyyatı bir neçə dəfə bölünərək – 4, bəzən 8 ədəd

hərəkətli kiçik hüceyrə – zoosporlar (yun. zoon – heyvan,

spor – səpin, toxum) əmələ gətirir. Onlar xaricə çıxaraq

müstəqil yaşayan yeni yosunlara çevrilir.

Qeyri-cinsi çoxalma (sxem)

1. Yetkin 2. İlkin mərhələ

(zoosporların yaranması). . Zoosporlardan

yeni fərdlər yaranır. 4. xlamidomonada.

– Cinsi çoxalması. Xlamidomonadanın möhtəviyyatının

bölünməsinəticəsində çoxlu sayda ikiqamçılı qametlər

(cinsiyyət hüceyrələri) yaranır. Onlar başqa fərdin

qametləri ilə suda cüt-cüt birləşir və ziqot əmələ gətirir. Ziqot

qalın qılafla örtülərək qışlayır. Yazda ziqotun bölünməsi

nəticəsində yaranan zoosporlardan cavan xlamidomonadalar

Cinsi çoxalma (sxem)

1. Yetkin xlamidomonada.

2. Ana hüceyrədə qametlər yaranır. 3.

Qametlər suya tökülərək başqa fərdin

qametləri ilə cüt-cüt birləşir. 4. Yaranan

ziqot qalın qılafla örtülür. 5. Ziqotdan 4

ədəd yeni zoosporlar əmələ gəlir.

“spor – zoo ”, “qot – zi”, “ma – xro – for – to”, “ met – qa”, “rel – la – xlo”

2. Uyğunluğu müəyyən edin:

A) Xlamidomonadanın hərəkətində iştirak edir

B) Yosun hüceyrəsində işığa həssas hissəcik

C) Xlamidomonadaya yaşıllıq verən struktur

D) Hüceyrə şirəsi ilə dolu olan hüceyrə strukturu

4. “Qırmızı gözcük”

6. Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar

Mikroskopik yosunlarla yanaşı, uzunluğu onlarla metrə çatan yosunlar da var.

Çoxhüceyrəli yosunlar birhüceyrəli yosunlardan nə ilə fərqlənir?

Fəaliyyət – Laboratoriya işi. Sapşəkilli yosunların quruluşu.

Məqsəd: Sapşəkilli yosunların quruluşunun öyrənilməsi.

Təchizat: Canlı yosun (spirogira yosunu) və ya hazır preparat, mikroskop, əşya və örtük

şüşələri, preparat iynəsi, pipetlər, bir stəkan su.

İşin gedişi: 1. Mikroskopla yosunun yenicə hazırlanmış və ya hazır mikropreparatına baxın. 2.

Yosun hüceyrəsinin qılafına, sitoplazmasına, xromatoforuna, nüvəsinə, vakuoluna diqqət

yetirin. 3. Gördüklərinizi spirogiranın böyüdülmüş şəkli ilə müqayisə edin və onun bir

hüceyrəsinin strukturlarını qeyd etməklə şəklini çəkin. 4. Spirogiranın quruluşu barədə nəticə

Nəticəni müzakirə edin: 1. Yosunun sapı nədən təşkil olunub? 2. Spirogira yosunu

xlamidomonada və ya xlorelladan nə ilə fərqlənir?

Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar. Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların nümayəndələrində bədən sapşəkilli,

lövhəşəkilli və ya digər formalı tallomdan (yun. tallos – cücərti) ibarətdir. Onların əksəriyyətinin

toxuma və orqanları olmur. Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlara misal olaraq durğun və sakit axan

sularda rast gəlinən – ulotriks, spirogira və dənizlərdə yaşayan ulvanı misal göstərmək olar.

Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların quruluşu

Ulotriksin tallomu sapşəkilli olub,

bir cərgədə düzülmüş çoxlu

hüceyrələrdən ibarətdir. Aşağıda

yerləşən hüceyrəsi vasitəsilə

Spirogira yosununun isə sapları heç yerə birləşmir.

Suda passiv üzən pambığabənzər yaşıl topalar

şəklində olur. Uzunsov və üzəri seliklə örtülmüş

Ulvanın tallomu lövhəşəkilli, parlaq-

yaşıl rəngli olub, kənarları

1. Qılaf. 2. Sitoplazma. 3. Nüvə.

4. Qapanmayan halqaşəkilli

burulmuşdur. Tallomun alt hissəsində

suyun dibinə yapışmaq üçün qısa

“saplaq” olur. Xəzər dənizində də

Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması. Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar da qeyri-cinsi və cinsi

Ulotriks yosununun çoxalması. Ulotriksin substrata yapışan hüceyrəsindən başqa hər bir

hüceyrəsi dördqamçılı hərəkətli zoospor əmələ gətirə bilir. Onlar suya çıxaraq üzür və əlverişli

yer taparaq suyun dibinə çökür. Bölünərək yeni yosun saplarına başlanğıc verir.

Qeyri-cinsi çoxalma bəzən sapın təsadüfən hissələrə parçalanması – vegetativ yolla da baş verir.

Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması

Ulotriks yosununun çoxalması

1. Qametlərin yaranması.

2. Qametlərin birləşməsi.

4. Qamçısız sporlar.

5-6. Yetkin yosun.

7. Zoosporun yaranması.

Əlverişsiz şəraitdə ulotriks yosunu çoxlu miqdarda ikiqamçılı kiçik qametlər əmələ gətirir. Onlar

suya çıxaraq eyni növə mənsub başqa fərdin qametləri ilə cüt-cüt birləşir və mayalanma baş

verir. Mayalanmadan sonra qalın qılaflı ziqot əmələ gəlir. Əlverişli şəraitdə ziqot 4 ədəd

qamçısız sporlara bölünür. Onların hər birindən yeni ulotriks yosunları əmələ gəlir.

Spirogirada isə cinsi çoxalma konyuqasiya (lat. conjugatio – birləşmə) yolu ilə baş verir. Bu

zaman iki yosun tallomu bir-birinə yaxınlaşır. Onların hüceyrələrinin möhtəviyyatları bir-birinə

qarışır. Nüvələri birləşir və nəticədə ziqot əmələ gəlir. Ziqotdan yeni spirogira sapı inkişaf edir.

Ulva yosunu da qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalır.

Öyrəndiklərinizi tətbiq edin

Düzgün fikirləri müəyyən edin:

a) Çoxhüceyrəli yosunların bədəni tallom şəklindədir. b)

Yosunların hamısında toxuma və orqanlar olmur. c) Qidalanma xarakterinə görə əksər

yosunlar avtotrofdur. d) Yosunların hüceyrəsinin formalaşmış nüvəsi olur. e) Yosunlar

əlverişsiz şəraiti spor halında keçirir.

Öyrəndiklərinizi yoxlayın

1. Düzgün variantı seçin:

a) Çoxhüceyrəli yosunların bədəni gövdə və yarpaqlardan/tallomdan təşkil olunub. b)

Ulva/xlorella birhüceyrəli yosunlara aiddir. c) Yaşıl yosunların hüceyrələrində xlorofil

xromatoforda/vakuolda yerləşir. d) Spirogira/ulotriks yosunu tallomun aşağı hissəsi ilə

2. Cədvəli doldurun:

Hüceyrəsinin quruluşu, qidalanması,

yaşayış mühiti, orqan və toxumaları

Əsas qidalanma tipi

7. Qonur və qırmızı yosunlar. Yosunların əhəmiyyəti

Qırmızı və qonur yosunlara dəniz və okeanlarda daha çox rast gəlinir. Suyun içərisində

cəngəlliklər yaradan belə yosunları bəzən “canlı maneə” də adlandırırlar. Bu yosunlar gəmi

pərlərinə ilişərək onun hərəkətində çətinliklər yaradır.

Qırmızı və qonur yosunlar yaşıl yosunlardan nə ilə fərqlənir?

Şəkildəki yosunları bir neçə əlamətə görə qruplaşdırın.

Nəticəni müzakirə edin: 1. Qruplaşdırdığınız bitkilərin hansı oxşar cəhətləri var? 2. Hansı

əlamətlərinə görə yosunları ibtidai bitkilərə aid edirlər?

Qonur və qırmızı yosunların əksəriyyəti dərin sularda yaşayan dəniz bitkiləridir. Nümayəndələri

mikroskopik ölçüdən nəhəng formalara qədər olur. Tallomları sapşəkilli, kürəşəkilli, lövhəşəkilli

və s. olur. Yosunlar suyun dibinə sapşəkilli çıxıntıların – rizoidlərin (yun. rizo – kök, eydos –

bənzər) və ya tallomun aşağısında olan lövhəşəkilli çıxıntıların köməyi ilə birləşir. Qonur və

qırmızı yosunlar avtotrof yolla qidalanır və suda həll olmuş oksigenlə tənəffüs edir.

Qonur yosunlar. Tallomu sarımtıl-qonur rənglidir. Tallomunun qonur rəngli olmasının səbəbi

hüceyrələrinin xromatoforunda yaşıl piqment olan xlorofillə yanaşı narıncı, sarı və qonur

piqmentlərin də olmasıdır. Laminariya (“dəniz kələmi”) – qonur yosunların geniş yayılmış

nümayəndəsidir. Tallomu lentşəkilli olub rizoidlər vasitəsilə suyun dibinə yapışır.

Qırmızı yosunlar. Qonur yosunlardan fərqli olaraq, qırmızı yosunların hüceyrələrində

xlorofildən başqa qırmızı və göy piqmentlərə də rast gəlinir. Tallomun rəngi piqmentlərin

nisbətindən asılıdır. Qırmızı piqmentin suyun dərin qatlarına keçən işıq şüalarını qəbul etmək

qabiliyyəti bu yosunlara 200 m və daha dərinlikdə yaşamalarına imkan verir. Dərinlik artdıqca

tallom daha da qırmızı olur. Porfira – qırmızı yosunların geniş yayılmış nümayəndələrindəndir.

Yosunların təbiətdə və insan həyatında əhəmiyyəti. Yosunlar sudan karbon qazını udaraq suyu

oksigenlə zənginləşdirir və suda yaşayan orqanizmlərin tənəffüsünü təmin edir. Onlar bəzi

balıqların və su heyvanlarının qidasını təşkil edir. İnsanlar qida kimi laminariyadan, ulvadan və

porfiradan istifadə edirlər. Yosunlardan sənayedə yod, kalium duzları, sellüloza, spirt, sirkə

turşusu və digər məhsullar istehsal olunur.

Qırmızı və qonur yosunlardan alınan aqar-aqar maddəsindən isə qənnadı sənayesində,

mikrobiologiyada istifadə edilir. Bəzi yosunlardan təbabətdə dərman kimi, məsələn, laminariya

yosunundan sarılıq, raxit və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur.

Öyrəndiklərinizi tətbiq edin

Öyrəndiklərinizi yoxlayın

Səhv fikirləri düzəldin:

a) Qırmızı yosunlarda xlorofil olmur

b) Xlorella suda həll olmuş oksigendən istifadə edir

c) Spirogiranın xromatoforu kasaşəkillidir

d) Laminariyadan qida kimi istifadə olunur

2. Yosunların təbiətdə və insan həyatında əhəmiyyəti barədə elektron təqdimat hazırlayın.

Uyğunluğu müəyyən edin:

1. Toxuma və orqanlara bölünməmiş

yosun bədəni. 2. Yosunlarda fotosintezi təmin edən hüceyrə

strukturu. 3. Qonur yosun. 4. Yosunu sualtı obyektlərə birləşdirən

sapşəkilli çıxıntılar. 5. Daha dərində yaşayan yosunlar. 6.

Fotosintezdə iştirak edən yaşıl piqment.

8. Ali sporlu bitkilər. Mamırlar şöbəsi

Mamırlar insanlara daha az tanış olan bitkilər qrupudur. Onlar torpağı, bitkilərin gövdəsini və

ya daşların üzərini yaşıl xalı kimi örtür. Əksəriyyəti kiçik ölçülüdür. Hündürlüyü bir neçə

santimetrə çata bilir. Onların toxumları, çiçək və meyvələri olmur.

Mamırlar barədə nə bilirsiniz?

Ali bitkilərin xüsusiyyətləri. Ali bitkilər ibtidai bitkilərdən orqanların olması ilə fərqlənir. Hər

bir orqan müəyyən funksiyaları yerinə yetirir. Orqanlar bu funksiyaları təmin edən toxumalardan

Ali bitkilər iki böyük qrupa – sporlu və toxumlu bitkilərə bölünür. Mamırlar – sporlu bitkilərə

Fəaliyyət – Laboratoriya işi. Mamırların xarici quruluşu

İşin məqsədi: Quş mamırının və sfaqnumun quruluş

Təchizat: Quş mamırının və sfaqnumun herbariləri və şəkilləri.

İşin gedişi: Mamırların herbarisinə və şəkillərinə diqqətlə baxıb, onların xarici görünüşünü

verilmiş plan üzrə təsvir edin: ölçüsü; gövdəsi; yarpaqları; rizoidləri; sporlu qutucuğu;

Nəticəni müzakirə edin:

1. Bu bitkilərin ümumi və fərqli cəhətləri hansılardır?

2. Hansı əlamətlərinə görə mamırları ali bitkilərə aid edirlər?

Mamırlar. Mamırlar rütubətsevən bitkilərdir. Onlara, əsasən, bataqlıqlarda, rütubətli

çəmənliklərdə, meşələrin kölgəli yerlərində rast gəlinir. Yosunlardan fərqli olaraq, mamırların

əksəriyyətinin gövdə və yarpağı olur. Mamırların kökü olmur. Onların bəziləri gövdələrini

rizoidlərin köməyi ilə torpağa bərkidir, su və mineral duzları udur. Mamırlar avtotrof

orqanizmlərdir. Onların xloroplastları yaxşı inkişaf etmişdir. Sporlar vasitəsilə çoxalır.

Yaşıl quş mamırı. Çoxillik bitkidir. Bataqlıqlaşmış və nəm yerlərdə rast gəlinir. Gövdəsi dik

qalxır, budaqlanmır, üzərində sıx yerləşən və ucu şiş yarpaqlar olur. Bitkini torpağa gövdənin

aşağı hissəsində yerləşən nazik sapşəkilli rizoidlər bərkidir. Quş mamırı bədən səthi ilə

atmosferin rütubətindən də istifadə edə bilir və öz çəkisindən təxminən 4 dəfə çox su udur.

Sfaqnum (yun. sphagnos – süngər). Meşə və bataqlıqlarda budaqlanmış gövdəsi olan sfaqnuma

təsadüf edilir. Yetkin bitkinin rizoidi olmur. Gövdə və yarpaqlarında fotosintez prosesini həyata

keçirən xloroplastlara malik hüceyrələrlə yanaşı, içərisi boş , ölü iri hüceyrələrə də rast gəlinir.

Yarpaq və gövdədə olan ölü hüceyrələrin hesabına sfaqnum öz çəkisindən 20-25 dəfə çox su uda

bilir. Nəticədə sfaqnum bitən torpaq tədricən bataqlığa çevrilir. Belə şəraitdə digər bitkilər yaxşı

inkişaf edə bilmir. Bataqlıqlarda sfaqnum bakteriyaların inkişafına mane olan maddələr ifraz edir.

Ona görə də bataqlığa düşmüş orqanizmlərdə çürümə prosesləri zəif gedir.

Sfaqnumun gövdəsi hər il 2-3 sm böyüyür. Eyni zamanda, gövdənin aşağı hissəsi tədricən məhv

olur. Tələf olmuş hissə oksigen az olan yerdə yavaş-yavaş parçalanır və torfa çevrilir.

Öyrəndiklərinizi tətbiq edin

Öyrəndiklərinizi yoxlayın

1. Düzgün variantı seçin:

a) Mamırlar ali bitkilərə aiddir. Onların rizoidləri/ kökləri olur. b)

Yetkin sfaqnum mamırı/quş mamırı torfun yaranma mənbəyidir. c) Yetkin sfaqnum quş

mamırından yarpaqların/rizoidlərin olmaması ilə fərqlənir. d) Ölü hüceyrələrin hesabına

sfaqnum suyu bədəninə hopdurur/qidalı maddələri ötürür.

2. Suallara cavab verin:

a) Sfaqnum mamırının yarpaqlarının, quş mamırından fərqli olaraq,

ağımtıl rəngdə olmasının səbəbi nədir? b) Müharibə zamanı pambıq çatışmayanda həkimlər

yaraları sarımaq üçün quru sfaqnum mamırından istifadə edirdilər. Bu zaman bitkinin hansı

xüsusiyyətləri nəzərə alınırdı?

Çoxhüceyrəli yosunun və mamırın

quruluşunu müqayisə edin. Əlamətlərin

olub-olmamasını “+” və ya “–” ilə işarə

edərək, cədvəli doldurun.

üsul

2. последовательный. Ardıcıl səy последовательное стремление, ardıcıl siyasət последовательная политика, ardıcıl qidalanma тех. последовательное питание, ardıcıl üsul последовательный метод; физ. , эл.-тех. ardıcıl oyanma последовательное возбуждение, ardıcıl dolaq последовательная обмотка, ardıcıl qoşma последовательное включение, ardıcıl kontakt последовательный контакт, ardıcıl təsirlənmə последовательное возбуждение

нареч. последовательно. Ardıcıl danışın расскажите последовательно

сущ. последователь, последовательница. Qabaqcıl fəhlənin bir çox ardıcılı vardır у передового рабочего немало последователей

2. поточный. Axarlı üsul поточный метод
3. плавный, обтекаемый. Axarlı forma обтекаемая форма, axarlı qanadlar обтекаемые крылья
1. отдельно
2. особо. Bu məsələ haqqında ayrıca məlumat verəcəyəm об этом вопросе сообщу особо
3. особенно
4. раздельно
1. отдельный. Ayrıca otaq отдельная комната, ayrıca tələb юрид. отдельное требование
2. особый. Ayrıca üsul особый приём, ayrıca yanaşma особый подход
3. раздельный. Ayrıca səsvermə раздельное голосование, ayrıca əmlak раздельное имущество

4. специальный. Ayrıca tapşırıq специальное поручение, onun haqqında ayrıca əsər yazılmışdır о нём написана специальная работа

прил. биологический. Bioloji aktivlik биологическая активность, bioloji proses биологический процесс, bioloji qanun биологический закон, bioloji inkişaf биологическое развитие, bioloji izolyasiya биологическая изоляция, bioloji amil биологический фактор, bioloji aşınma почв. , геол. биологическое выветривание, bioloji təmizlənmə биологическая очистка, bioloji kimya биологическая химия, bioloji oksidləşmə биологическое окисление, bioloji üsul биологический метод

прил. физ. болометрический. Bolometrik ulduz kəmiyyəti болометрическая звёздная величина, bolometrik üsul болометрический метод

прил. френологический. Frenoloji üsul френологический способ

прил. гипсографический. геогр. Gipsoqrafik xəritə гипсографическая карта, gipsoqrafik əyri гипсографическая кривая, gipsoqrafik üsul гипсографический метод

прил. геометрический:

1. относящийся к геометрии. Həndəsi cisim геометрическое тело, həndəsi aksiom геометрическая аксиома, həndəsi kəmiyyət геометрическая величина, həndəsi çevirmə геометрическое преобразование, həndəsi orta геометрическое среднее, həndəsi üsul геометрический метод

2. состоящий из линий, точек и схематических фигур – треугольников, конусов, кривых и т.п. Həndəsi ornament геометрический орнамент, həndəsi naxışlar геометрические узоры

◊ həndəsi silsilə геометрическая прогрессия (последовательный ряд чисел, из которых каждое получается из предыдущего путем умножения или деления на некое постоянное число)

прил. интенсивный:

1. напряженный, усиленный. İntensiv əmək интенсивный труд, intensiv hərəkət интенсивное движение, intensiv şüalanma интенсивное излучение

2. дающий наибольшую производительность. İntensiv kənd təsərrüfatı интенсивное сельское хозяйство, intensiv üsul интенсивный метод

нареч. интенсивно
1

прил. кибернетический. Kibernetik sistemlər кибернетические системы, kibernetik üsul кибернетческий метод, kibernetik maşınlar кибернетические машины

2
сущ. кибернетик (специалист по кибернетике)

1) давно созданный, существующий долгое время. Köhnə bina старое здание, köhnə şəhər старый город, köhnə park старый парк, köhnə ənənə старая традиция, köhnə mahnı старая песня, köhnə film старый фильм, köhnə (qədim) abidələr старые (старинные) памятники

2) давно занимающийся какой-л. деятельностью, опытный, бывалый. Köhnə işçi старый работник, köhnə müəllim старый учитель

3) давно известный. Köhnə ideya старая идея, köhnə lətifə старый анекдот
4) многолетний, выдержанный. Köhnə şərab старое вино, köhnə sirkə старый уксус

5) изношенный, давно сделанный, ставший ветхим, негодным от времени, от долгого употребления. Köhnə kostyum старый костюм, köhnə ayaqqabı старая обувь, köhnə maşın старая машина

6) ветхий, обветшалый, пришедший в негодность. Köhnə ev старый дом, köhnə dəyirman старая мельница

7) утративший свои качества, ставший не свежим от длительного хранения (о продуктах питания). Köhnə yağ старое масло, köhnə xörək старый обед

8) негодный, недействительный, использованный до определенного срока. Köhnə vəsiqə старое удостоверение, köhnə təqvim старый календарь, köhnə buraxılış (icazə) vərəqəsi старый пропуск, köhnə əlifba старый алфавит, köhnə pul старые деньги (вышедшие из обращения)

9) устарелый, устаревший, несовременный. Köhnə dəb старая мода, köhnə üsul старый метод

10) давний, давнишний. Köhnə vərdiş старая привычка, köhnə xasiyyət старый характер, köhnə xatirələr старые воспоминания, köhnə qonşular старые соседи, köhnə dost старый (старинный) друг, köhnə tanışlıq старое знакомство

11) предшествующий теперешнему, прежний, бывший. Mətnin köhnə çapı старое издание текста, köhnə ünvan старый адрес, köhnə mənzil старая квартира

12) не свежий (о периодических изданиях, письмах и т.п. прошедших дней, лет). Köhnə qəzet старая газета, köhnə jurnal nömrəsi старый номер журнала, köhnə məktublar старые письма

13) относящийся к урожаю или запасам предшествующего года. Köhnə taxıl старое зерно, köhnə məhsul старый урожай

14) относящийся к прежнему, отжившему строю, режиму. Köhnə dövlət aparatı старый государственный аппарат, köhnə dünya старый мир

2. старинный:

1) существующий с давних времен. Köhnə (qədim) kitablar старинные книги, köhnə (qədim) əşyalar старинные предметы

2) давний, старый. Köhnə tanışlıq старинное знакомство

3. устарелый (вышедший из употребления, не отвечающий современным требованиям). Köhnə baxışlar устарелые взгляды, köhnə (köhnəlmiş) sözlər устарелые слова

сущ. старое (то, что было прежде). Köhnəni unutmamaq не забывать старого, köhnəni yenisi ilə əvəz etmək старое заменить новым; köhnə vaxtlarda (zamanlarda) в старые времена (в старину), köhnə qayda üzrə по-старинке; köhnə şeylər старье (старые, негодные вещи, барахло); köhnə şeylər (paltar) satan старьевщик, старьевщица (торговец старыми, подержанными вещами), köhnə şey alverçisi барахольщик, барахольщица

◊ köhnə düşmən dost olmaz старый враг другом не станет; hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi старый друг лучше двух новых, köhnə adət üzrə по старой привычке, köhnə bazara təzə nırx qoymaq в чужой монастырь со своим уставом идти, устанавливать, установить свои (новые) порядки (правила); köhnə bayatını çağırmaq затягивать старую песню, köhnə qurd старый волк, köhnə iy burnunda qalıb не может забыть о чём-л. прошедшем, köhnə yaranı təzələmək задеть за живое, бередить рану; köhnə kəndə təzə dəb salmaq см. köhnə bazara təzə nırx qoymaq; köhnə küllükləri eşələmək см. köhnə palan içi sökmək (açmaq); köhnə məsələ старый вопрос, köhnə nağıl старая история, köhnə palan içi sökmək (açmaq) ворошить старое, köhnə haqq-hesabı üzmək (çürütmək) kimlə свести старые счеты с кем; köhnə hamam, köhnə tas а воз и ныне там, ничего не изменилось, всё остаётся по-старому; köhnə şey kimi (atmaq) как старый хлам (выбросить), köhnə qayda ilə işləmək работать по старинке

1. изнашиваться, износиться:

1) приходить, прийти в негодность от носки, снашиваться, сноситься, истрепаться. Ayaqqabı köhnəlib обувь износилась, palto köhnəlib пальто износилось

2) приходить, прийти в негодное состояние от продолжительной работы (о механизме, машине, оборудовании), срабатываться, сработаться. Maşınlar köhnəlib машины износились

2. стареть, устаревать, устареть (переставать, перестать соответствовать современным требованиям). Bu dərslik köhnəlmişdir этот учебник устарел, üsul köhnəlmişdir метод устарел

прил. физ. криоскопический. Krioskopik müşahidələr криоскопические наблюдения, krioskopik üsul криоскопический метод, krioskopik sabit криоскопическая константа

прил. мед. ортопедический:

1. относящийся к ортопедии. Ortopedik tədqiqat ортопедическое исследование, ortopedik stomatologiya ортопедическая стоматология, ortopedik üsul ортопедический метод

2. предназначенный для лечения каких-л. деформаций тела или для их компенсации. Ortopedik ayaqqabı ортопедическая обувь, ортопедик корсет ортопедический корсет

прил. параметрический. Parametrik tənlik параметрическое уравнение, эл.-тех. parametrik gücləndirici параметрический усилитель, parametrik üsul параметрический метод, parametrik süzgəc параметрический фильтр

прил. почв. пикнометрический. Piknometrik üsul пикнометрический метод

сущ. примитив (что-л. первоначальное, неразвитое, простое в сравнении с последующими явлениями того же рода)

прил. примитивный:

1. относящийся к ранним стадиям развития человеческого общества. Primitiv alətlər примитивные (первобытные) инструменты, орудия

2. простой, несложный. Primitiv texnika примитивная техника
3. осуществляемый простыми средствами. Primitiv üsul примитивный метод
4. недостаточно глубокий, упрощённый

См. также в других словарях:

• usul — 1. zf., esk. 1) Alçak sesle Ala gözlü benli dilber / Usul söyle söz ederler Karacaoğlan 2) Yavaş bir biçimde 2. is., lü, ç., Ar. uṣūl 1) Kökler, asıllar 2) Bir kimsenin ana, baba, dede ve nineleri 3. is., lü, Ar. uṣūl 1) Bir amaca erişmek için… … Çağatay Osmanlı Sözlük
• Usul — Cette page d’homonymie répertorie les différents sujets et articles partageant un même nom. Usul désigne soit : Usul le rythme dans la musique turque ; Usul le nom Fremen de Paul Atréides dans Dune. Catégorie : Homonymie … Wikipédia en Français
• üsul — is. <ər.> 1. Hər hansı işdə tətbiq edilən sistem, yol, qayda, tərz, metod. Qabaqcılların iş üsulu. Tədris üsulu. – <Sərdaroğlu> şagirdləri tez tez zavoda aparıb istehsalatla, yeni üsullarla işləyən ustaların işləri ilə tanış edirdi. H … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• üşüləmməx’ — (Cəbrayıl) ərimək. – Qar üşülənir … Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti
• üsul — ə. «əsl» c. 1) əsllər; 2) t. qanun, prinsip; 3) t. tərz, yol; 4) t. yavaşlıq, mülayimlik. Üsuli cədid yeni üsul; üsuli idarə ölkənin dövlət quruluş, idarə üsulu … Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında islənən ərəb və fars sözləri lüğəti
• Usul al-fiqh — Usūl al fiqh (ArB|أصول الفقه) is a term which literally translates to the roots of the law and refers to the study of the origins, sources, and practice of Islamic jurisprudence. In the narrow sense, it simply refers to the question of what are… … Wikipedia
• Usul (disambiguation) — *Usul al fiqh *Usul al Din the Shi a Roots of Religion *Usul (music) *the secret tribal name of Paul Atreides (Muad Dib) in Frank Herbert s Dune science fiction novel series … Wikipedia
• Usul al-Din — Usūl al Dīn Religion religions abrahamiques : judaïsme · christianisme · islam … Wikipédia en Français
• Usûl al-Fiqh — Les Usûl al Fiqh (ar. أصول الفقه) sont les sources du droit musulman. Elles se divisent traditionnellement en deux catégories : d une part, les sources fondamentales que sont le Coran et la Sunna ; d autre part, les sources dérivées, le … Wikipédia en Français
• Usûl al-fiqh — Les Usûl al Fiqh (ar. أصول الفقه) sont les sources du droit musulman. Elles se divisent traditionnellement en deux catégories : d une part, les sources fondamentales que sont le Coran et la Sunna ; d autre part, les sources dérivées, le … Wikipédia en Français
• Usūl al-dīn — Religion religions abrahamiques : judaïsme · christianisme · islam … Wikipédia en Français

Dərs vəsaitlərinin və digər tədris vasitələrinin elmi-metodiki monitorinqi şöbəsi

1.3.1. Kartoqrafik təsvirlərin müxtəlifliyini, əhəmiyyətini izah edir.

1.3.2. Kartoqrafik təsvirlər üzərində hesablamalar aparır.

Coğrafi məkan

. Coğrafi təbəqədə baş verən hadisə və proseslərin ekocoğrafi

nəticələrini mənimsədiyini nümayiş etdirir.

. Litosfer tavalarının hərəkətini müasir relyef formalarının

yaranması ilə əlaqələndirir.

2.1.2. Tektonik xəritələrdə litosfer tavalarının hərəkətinin nəticələrini

2.1.3. İqliməmələgətirən amilləri və dünyanın iqlimində baş verən

dəyişiklikləri izah edir.

2.1.4. Atmosfer hadisələrinə dair sxem və diaqramlar tərtib edir.

2.1.5. Dünya okeanında baş verən fiziki-kimyəvi və dinamik prosesləri

2.1.6. Okean sularının xüsusiyyətləri ilə bağlı hesablamalar aparır.

2.1.7. Biosferin digər təbəqələr ilə əlaqəsini şərh edir.

2.1.8. Təbii zonalar xəritəsini oxuyur.

əhalisinin müxtəlifliyinin səbəblərinə dair bilik və bacarıqlar

nümayiş etdirir.

Əhalinin təbii və mexaniki hərəkətinin səbəblərini izah edir.

Əhalinin təbii artımına görə hesablamalar aparır.

Cəmiyyətlə iqtisadiyyatın qarşılıqlı əlaqəsinə aid bilik və bacarıqlar

nümayiş etdirir.

Ölkələri inkişaf səviyyəsinə görə təhlil edir.

Xəritə üzərində ölkələri inkişaf səviyyəsinə görə qruplaşdırır.

Təsərrüfatın inkişafında təbii ehtiyatların rolunu qiymətləndirir.

Təbii ehtiyatların təsnifatı sxemini qurur.

problemlərin insan həyatına təsirini izah edir.

Məzmunun işlənməsi baxımından

2. Dil və yazı üslubu baxımından

3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından

4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

Müəllim üçün metodik vəsaitin (MMV-nin) məzmununun

işlənməsi baxımından

Ümumi təhsili həyata keçirən bütün təhsil

müəssisələrində istifadədə olan dərslik, dərs vəsaiti və

digər tədris vasitələrinin elmi-metodiki monitorinq

Ümumi təhsili həyata keçirən bütün təhsil müəssisələrində istifadədə

olan dərslik, dərs vəsaiti və digər tədris vasitələrinin elmi-metodiki

monitorinqi 5 parametr üzrə həyata keçirilir:

Dərsliyin strukturu

ərslik komplekti dərslikdən və müəllim üçün metodik vəsaitdən

ibarətdir. Dərslik 192 səhifədən ibarət olub, 10 tədris vahidi (“Coğrafi

kəşflərdən tədqiqatlara doğru”, “Xəritələr və onların üzərində

təsvir üsulları”, “Yerin hərəkəti və onun coğrafi nəticələri”, “Yerin

fəal tektonik təbəqəsi”, “Atmosfer”, “Yerin su təbəqəsi”, “Biosfer”,

“Dünya ölkələrinin təsnifatı”, “Əhali və təsərrüfatın ərazi təşkili”,

“Ekoloji mühit və onun mühafizəsi”) üzrə 57 mövzunu əhatə edir.

üzrə “Açar sözlər”, “Təhlil edək”, “Nə öyrəndik”,

“Mövzuya aid suallar”, “Özünüzü yoxlayın”, “Ev tapşırığı”, hər

tədris vahidinin sonunda “Ümumiləşdirici tapşırıqlar”, dərsliyin

isə “Terminlərin izahlı lüğəti” verilmişdir.

etmək lazımdır ki, Təhsil Nazirliyinin rəsmi müraciətinə

əsasən dərslik komplektinin qiymətləndirilməsi ilə bağlı Tələbə

Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası tərəfindən hazırlanmış rəydə

göstərilən irad və təkliflərin xeyli hissəsi bu nəşrdə nəzərə

alınmışdır. Lakin bəzi iradlar olduğu kimi qalıb, əlavə və

dəyişikliklər zamanı isə yeni nöqsanlara yol verilmişdir.

Dərslikdə verilən materialların elmiliyi təmin olunsa da,

əlaqələndirilməsi prinsipləri yerinə yetirilməmiş, əyanilik, ekoloji,

biliklərin möhkəmləndirilməsi prinsipləri isə bəsit formada

Məzmunun işlənməsi baxımından

Məzmunun işlənməsi baxımından

Bəzi mövzularda yuxarı sinif fənn kurikulumunun alt standartlarına

Səhifə 13. “Açar sözlər”dəki “Siyasi coğrafiya” ifadəsi 10-cu

sinfin 3.2.1.

“Ölkələrin geosiyasi mövqeyini qiymətləndirir” və 3.2.2.

“Siyasi münaqişələrin xəritədə yaratdığı dəyişiklikləri qeyd edir” alt

standartlarının, “Ekoloji coğrafiya”, “Tibbi coğrafiya” və “Rekreasiya

coğrafiyası” terminləri isə 9-cu sinfin 3.2.5. “Ətraf mühitdə yaranmış

vəziyyəti qiymətləndirir” alt standartının məzmununa aiddir.

Səhifə 24. 6-cı tapşırıqdakı “Rekreasiya coğrafiyasının öyrəndiyi

sahələrə aid etmək olar:” şərti 9-cu sinfin 3.2.5. “Ətraf mühitdə

yaranmış ekoloji vəziyyəti qiymətləndirir” alt standartının məzmununa

Səhifə 28. “Tapşırıq” bölməsindəki bütün tapşırıqlar 11-ci sinfin

“Kartoqrafik təsvirlər əsasında hər hansı ərazinin fiziki-iqtisadi

təsvirini verir” alt standartının məzmununa aiddir və çox yüklüdür.

Məzmunun işlənməsi baxımından

Səhifə 133. Mövzuda “Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM)”

haqqında verilən məlumat 11-ci sinfin 3.2.3. “Beynəlxalq iqtisadi

münasibətlərin ölkələrin inkişafındakı roluna dair təqdimatlar edir” alt

standartının məzmununa aiddir.

Səhifə 151. “Əhalinin təbii artımı və miqrasiyası” mövzusunda

“demoqrafik siyasət” anlayışları 9-cu sinfin 3.1.1. “Əhalinin artım

dinamikasını ölkənin inkişaf səviyyəsi ilə əlaqələndirir” alt standartının

Səhifə 155. “Hesablayın”da verilmiş tapşırıq 11-ci sinfin

“Mineral ehtiyatların istifadəsinin proqnozlarına dair

hesablamalar

aparır” alt standartının məzmununa aiddir.

Məzmunun işlənməsi baxımından

Səhifə 30. Səhifənin əvvəlində verilmiş “Sinoptik xəritə”də şərti

işarələrdə qeyd olunmuş bəzi terminlər haqqında əvvəlki mövzularda

məlumat verilməmişdir. Məsələn, “atmosfer cəbhələri” və s.

Səhifə 39. Sonuncu abzasda

“Paletka” üsulu ilə sahələrin

göstərilməmişdir. Hesablama qaydası

“Tam damaların sayı + yarım

damaların sayının 1/2-i” kimi

verilməlidir. Həmçinin bu üsul 8-ci

şagirdinin yaş səviyyəsinə

Məzmunun işlənməsi baxımından

Səhifə 43. “Qurşaq vaxtı”

“Beynəlxalq razılaşmaya əsasən

qurşaqların hesablanması hər hər

meridianından

cümləsindən “hər hər 15°-dən bir”

ifadəsinin çıxarılması tövsiyə edilir.

Məzmunun işlənməsi baxımından

Məzmunun işlənməsi baxımından

Səhifə 70. “Təhlil edək”də 2-ci bənddə “Materiklərin eyni

coğrafi enliklərində eyni xassələrə malik süxurların

tapılmasını

dəqiqləşdirilməlidir. Çünki süxurların əmələ gəlməsi coğrafi

enlikdən asılı deyil.

Səhifə 76. 1-ci azbasda “Troposferin ümumi fiziki

xassələrə (temperatura, rütubətliyə, təzyiqə və s) malik olan

və geniş əraziləri əhatə edən axınları hava kütlələri adlanır”

cümləsi redaktə edilməlidir. Çünki “hava kütlələri” “axınlar”

təqdim olunsa da, əslində hava kütləsi böyük hava həcmidir.

Səhifə 100. “Bilirsinizmi?”

bölməsində “Ekspedisiya müəyyən

etdi ki, okean

dibində dərinliyi 5000

metrdən çox olan çökəkliklər, dağlar

və sıra dağlar vardır” cümləsi

“Ekspedisiya müəyyən etdi ki, okean

dibində dərinliyi 5000 metrdən çox

çökəkliklər və hündürlüyü okean

yatağından hesablanan sualtı dağlar

və orta okean dağ silsilələri vardır” ilə

Məzmunun işlənməsi baxımından

Səhifə 106. Səhifənin sonunda “1 l dəniz suyunun tərkibində

duzların miqdarı” kimi verilmiş məlumatlar mövzuda əks

Məzmunun işlənməsi baxımından

Səhifə 149. “Hesablayın”da orta illik artım faizinin və orta illik

artımın hesablanmasına dair çalışmalar verilmiş, lakin mövzunun

izahında bu hesablamalara aid nümunələr göstərilməmişdir. Belə

nümunələrin mövzunun izahında verilməsi tövsiyə edilir.

Məzmunun işlənməsi baxımından

Hesablayın

ildə Azərbaycanda əhalinin sayı 5117 min nəfər,

ildə 7953 min nəfər olmuşdur. Əhalinin sayının orta

artım faizini tapın.

2. Dünyada 1970-ci

ildə əhalinin sayı 3635,0 mln. nəfər,

cı ildə 5235,0 mln. nəfər olmuşdur. Əhalinin sayının

artımının neçə nəfər olduğunu müəyyən edin.

ildə dünya əhalisinin sayı 6250 mln. nəfər

olmuşdur. Əhalinin sayının orta illik artımının 2% olduğunu

nəzərə alaraq 2015-ci ilə bu göstərici neçə nəfərə çata bilər?

Dil və yazı üslubu baxımından

Səhifə 17. 2-ci abzasın 3-cü cümləsindəki “Okeanlarda suların

axım istiqamətləri” ifadəsində “axım” sözü “axın” kimi

Səhifə 58. “Açar sözlər”dəki “qırılmalar” və “qırışıqlıqlar”

terminlərinin mətndə adları çəkilsə də, onların tam izahı

Səhifə 71. Səhifənin əvvəlində 1-ci şəkilaltı yazıda “Hazırkı

dövr” ifadəsinin “Müasir dövr” ilə əvəz edilməsi

Dil və yazı üslubu baxımından

Səhifə 171. Səhifənin sonundakı şəkilaltı yazı (“Sənaye

sularının təmizlənməsi qarşıda duran əsas vəzifələrdən

biridir”) şüar kimi göstərildiyindən, dəyişdirilməsi tövsiyə edilir.

Sənaye sularının təmizlənməsi qarşıda duran əsas vəzifələrdən biridir

Dərslikdə verilən bir çox xəritələrdə miqyasın yazılması düzgün

deyil. Səhifə 33, 68, 89, 98, 129, 145.

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 30. “Topoqrafik

plan”da olan məlumatlar aydın

Səhifə 33. “Nöqtələr üsulu

ilə kənd əhalisinin yerləşməsi və

sayının təsiri” xəritəsində nöqtələrin

ölçüləri eyni verilmişdir. Lakin

xəritədə verilmiş obyektlərin ərazi

üzrə yayılması və onların kəmiyyət

göstəricilərini fərqləndirmək üçün bu

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 35. “Dünyanın fiziki xəritəsi”ndə coğrafi obyektlərin

adının verilməsi tövsiyə edilir.

Səhifə 46. “Yerin

Günəş ətrafında hərəkəti”

aydın deyil. Belə ki,

qaranlıq, hansının işıqlı

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 39. Səhifənin

əvvəlində təqdim edilmiş

yerləşdiyi coğrafi enlik

şm.e)” xəritəsində

Səhifə 51. Səhifənin sonunda verilmiş “İşıqlanma qurşaqları”

xəritə- sxemində qurşaqların sərhəddi aydın deyil, rənglər bir-

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 56. 5-ci tapşırıqda verilən

nəyi ifadə etdiyi aydin deyil.

keyfiyyət fon üsulunda 3

rəngin çaları ilə verilməsi tövsiyə

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

əvvəlində verilmiş şəkilaltı yazı

“Süxurların nisbi yaşını canlı

orqanizmlərin

qalıqlarının ardıcıllığına görə

uğursuzdur. Çünki şəkildə çökmə

Səhifə 62. “Litosfer tavalarının hərəkəti sxemi”ndə “dərin

çökəkliyi (nov)” aydın verilməmişdir. Həmin sxemdə “Rift

dərəsi”nin materik yer qabığında, litosfer tavalarının sərhədindən

kənarda verilməsi düzgün deyil. Belə ki, səhifə 67-də 1-ci abzasda

“rift dərəsi”nin orta okean dağ silsilələrinin sərhədində olduğu yazılır.

uyğunsuzluq təşkil edir.

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 93. “Dünyanın iqlim xəritəsi”ndə rənglər çox qarışıq

olduğundan, şagirdin müstəqil fəaliyyətini təmin edə bilmir. Xəritənin

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 100 və 101. Hər iki səhifədə verilmiş şəkillər uğursuz

seçilmiş, həmçinin xronoloji baxımdan düzgün sıralanmamışdır.

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 103. “Okeanda dərinliyə doğru temperaturun

dəyişməsi” qrafikində dərinlik göstəricilərinin şaquli, temperatur

göstəricilərinin isə üfüqi xəttdə verilməsi məqsədəuyğundur.

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 116. “Coğrafi

sərhədləri”ndə

“Qabarma zonası” aydın

Dərslikdə bu ifadə

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 117. “Coğrafi təbəqənin inkişaf mərhələləri” kimi elmi

məlumatlar doğru deyil. Məsələn, ilkin dumanlığın “8 mlrd. il” əvvəl

yarandığı qeyd edilmişdir. Lakin ilkin dumanlıqların yaranması daha

əvvələ təsadüf edir. “Coğrafi təbəqənin inkişaf mərhələləri” ifadəsi

edilsə də, şəkil coğrafi təbəqənin inkişafına aid olmayıb, onun

yaranmasından daha əvvəlki mərhələləri əks etdirir. Həmçinin şəklin

ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 148. 1-ci diaqramın kənarlarında ölçü vahidləri və

diaqramdakı xətlərin hansının “əhalinin sayına”, hansının isə

“proqnoza” aid olması verilməlidir.

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 148. Səhifənin sonundakı “Azərbaycanda əhalinin sayının

artımı” qrafiki uğursuzdur. Belə ki, burada əhalinin artımı 2005-ci ilə

hər 5 ildən bir, sonra isə hər il üçün verilmişdir. Müxtəlif dövrlər

verilən bu rəqəmləri müqayisə etmək şagirdlər üçün çətinlik

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 55. “Tapşırıq”dakı şəkil şagirddə tapşırığı həll etmək üçün

lazım olan təssəvürü tam formalaşdırmır. Şəklin dəyişdirilməsi

Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

Səhifə 55. “Hesablayın”da verilmiş cədvəldə “Durban” şəhərinin şagirdlərə

tanış olan digər bir şəhərlə əvəz edilməsi tövsiyə edilir.

“Ümumiləşdirici tapşırıqlar”da 2-ci tapşırıqda “London (0

ifadəsinin “London (0

)” kimi verilməsi məqsədəuyğundur.

Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

Qədim quru sahələrinin adlarını müvafiq olaraq yazın.

Səhifə 72. “Ümumiləşdirici tapşırıqlar”da 1-ci tapşırıqda “Qədim quru

sahələrinin adlarını müvafiq olaraq yazın” cümləsi qeyd edilmişdir. Lakin

şagirdə adları necə və harada yazmaq haqqında məlumat verilməmişdir.

Səhifə 73. “Ümumiləşdirici tapşırıqlar”da 7-ci tapşırığın şərtində (“Litosfer

tavalarını materik və okeanlarda yerləşməsinə uyğun olaraq qruplaşdırın”)

tavalarının materik və okeanda yerləşməsinə görə qruplaşdırılması tələb

cədvəldə tavaların qruplaşdırılması üçün 3 sütun (“Materik”, “Okean”,

“Materik və okean”) verilmişdir. Uyğunsuzluq aradan qaldırılmalıdır.

Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

tavalarını materik və okeanlarda yerləşməsinə uyğun olaraq qruplaşdırın:

Şimali Amerika; 3. Sakit okean; 4. Ərəbistan; 5. Naska;

6. Kokos; 7. Antarktida; 8. Hind-Avstraliya; 9. Afrika; 10 Karib;

Cənubi Amerika; 12. Filippin.

Səhifə 72 və 73. “Ümumiləşdirici tapşırıqlar”da 5-ci və 9-cu

tapşırıqlar demək olar ki, eynidir. Tapşırıqlardan birinin dəyişdirilməsi

Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

tavalarının parçalanması

ardıcıllığına əsasən sxemi

Uyğunluğu müəyyən edin:

“Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin)

məzmununun işlənməsi baxımından

“Müəllim üçün metodiki vəsait” 176 səhifədən ibarətdir.

“Dərslik komplekti haqqında”, “Dərslik komplektinin

strukturu”, “VIII sinif üzrə məzmun standartları”, “Fənn üzrə

məzmun standartlarının və fənlərarası inteqrasiyanın

reallaşması cədvəli”, “Mövzuların illik planlaşdırılmasına dair

nümunə”, “Coğrafiya fənninin tədrisində istifadə olunan fəal

təlim formaları və üsulları”, “Şagirdlərin nailiyyətlərinin

qiymətləndirilməsinə aid tövsiyələr”, gündəlik planlaşdırma

nümunələri, sonda isə “İstifadə edilmiş ədəbiyyat” və hər tədris

vahidinin sonunda kiçik summativ

qiymətləndirmə üçün nəzərdə

tutulmuş tapşırıqlar da verilmişdir.

Bəzi mövzuların “Motivasiya” hissəsində (səhifə 56, 58, 83,

və s.) video süjetlərdən istifadə etmək qeyd edilsə də, müəllimə

kömək məqsədi ilə heç bir sayt və mənbə göstərilməmişdir.

“Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin)

məzmununun işlənməsi baxımından

Səhifə 72. “Litosfer tavalarının hərəkətinin nəticələri”

“Litosfer tavalarının hərəkəti nəticəsində yaranan

formalarını xəritədə göstərir” məqsədində verilmiş

“xəritədə göstərir” ifadəsi “kontur xəritədə qeyd edir” kimi

Səhifə 87. “Tapşırıq” bölməsindəki cədvəldə siklon sütununda

“Saat əqrəbinin hərəkətinin əksi istiqamətində olur” fikrinə

düzəliş edilməsi məqsədəuyğundur. Çünki siklonların hərəkət

istiqaməti şimal və cənub yarımkürəsində müxtəlifdir.

“Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin)

məzmununun işlənməsi baxımından

Səhifə 97 və 99. Səhifə 97-də “Dünya okeanın yaranması”

reallaşdırılması nəzərdə tutulan alt standart kimi 2.1.5.

“Dünya okeanında baş verən fiziki-kimyəvi və dinamik prosesləri təhlil

”, səhifə 99-da “Okeanların öyrənilməsi” mövzusunda isə 2.1.5.

“Dünya okeanında baş verən fiziki-kimyəvi və dinamik prosesləri təhlil

” və 2.1.6 “Okean sularının xüsusiyyətləri ilə bağlı hesablamalar

aparır” qeyd edilmişdir. Lakin bu mövzularda qeyd edilmiş müvafiq alt

standartların reallaşdırılması mümkün olmadığından, dəyişdirilməsi

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2023
rəhbərliyinə müraciət