Kimyanı bil

2R – COONa

 

 z
elek
R- R + 2CO
2
+ 2Na
7. Doymamış karbohidrogenlərin hidrogenləşməsi:
C
n
H
2n
+ H
2

 

kat
t .
C
n
H
2n+2

Giriş

II fəsil. Üzvi kimyanın predmeti. Üzvi birləşmələrin kimyəvi quruluş nəzəriyyəsi. Kimyəvi rabitələrin elektron təbiəti. Hissə 1.

Test ID – 4334
Müəllif: Esmer_592 (Əlavə edilib: 07.03.2013)

Üzvi kimya hansı birləşmələri öyrənir?

Yalnız canlı orqanizmləri təşkil edən birləşmələri

mineral birləşmələri

karbonun bütün birləşmələrini

yalnız bitkiləri təşkil edən birləşmələri

bütün üzvi birləşmələri

CAVAB DÜZDÜR!

Testin cavabını DÜZ tapdınız. Zəhmət olmasa testin izahını aşağıdakı hissədə yazaraq digərləri ilə paylaşın.

CAVAB SƏHVDİR
Paylaşın – Hamı bilsin

Hörmətli dost! Siz bu gün bizə dəstək olmamısınız. Yuxarıda olan paylaşma yollarından gendə 1 dəfə paylaşanın saytımızda olan bütün hər bir hissəsindən istifadə edəcəksiniz. Əvvəlcədən təşəkkürlər.

Testin cavabını göstər

Bu testə aid şərhlər yazılmayıb. Öz şərhlərinizi göndərmək üçün yuxarıdakı “Testin izahını yazın” bölməsinə yazın.

Çay sodasının kimyəvi formulunu göstərin

Cavabların heç biri doğru deyil

Kristalik sodanın kimyəvi formulunu göstərin

CaCO₃ • 10H₂O
Na₂CO₃ • 10H₂O
ZnCO₃ • 10H₂O
NaHCO₃ • 10H₂O
Cavabların heç biri doğru deyil

H₂ -ə görə nisbi sixlığı 22 olan alkanın formulunu müəyyən edin:

Potaşın kimyəvi formulunu göstərin

Karbonat turşusuna sərbəst halda necə rast gəlinir?

maye halında
bərk halda
qaz halında
karbonat turşusu sərbəst halda mövcud deyil
maye və bərk halda

İzomerlər haqqında deyilənlərdən hansı səhvdir?

Kimyəvi quruluşları eynidir
molyar kütlələri eynidir
fiziki xassələri müxtəlifdir
kimyəvi xassələri müxtəlifdir
kimyəvi tərkibləri eynidir

Üzvi birləşmələr haqqında deyilənlərdən hansı səhvdir?

əksəriyyəti yanardır
sayca qeyri-üzvi birləşmələrdən azdır
əksəriyyəti molekulyar quruluşludur
nisbətən aşağı temperaturda əriyirlər
əksəriyyəti qeyri-elektrolitdir

Üzvi birləşmələrin kimyəvi quruluş nəzəriyyəsinin yaradılmasında həlledici rol hansı alimə mənsubdur?

E.Frankland
A.M.Butlerov

Molekulunda 26 hibrid orbitalı olan alken molekulunda neçə qeyri-hibrid orbital var?

Benzolun qatnama temperaturu neçədir?

Hidrogenə görə nisbi sıxlığı 28 -ə bərabər olan tsikloalkan molekulunun formulunu müəyyən edin.

karbon yarımqrupu elementlərinin dövri sistemdə yerləşdiyi qrupun nömrəsini və atomların xarici energetik səviyyəsinin elektron quruluşunu göstərin.

III, s 2 p 1
Vı, s 2 p 4
IV, s 2 p 4
IV, s 2 p 2
IV, s 2 p 3

C-C rabitələrinin sayı 5 ədəd olan tsikloalkan molekulunda neytronların sayını müəyyən edin

Karbon yarımqrupu elementlərinin ən yüksək valentliyi və oksidləşmə dərəcəsi hansıdır?

Benzolun 16 hidrogen atomu olan homoloqunun tərkibində neçə karbon atomu var?

Hansı alkandan başlayaraq doymuş karbohidrogenlərdə izomerlik hadisəsi müşahidə olunur?

DOymuş karbohidrogenlərin digər adlarını göstərin.
I. naftenlər
II.alkanlar
III. parafinlər
IV.alkenlər

Metanın neçə dərəcədə parcalanmasından etilen alınar?

C₁₄H₃₀ molekulunda neçə σ C-H rabitəsi mövcuddur?

Propin molekulunda neçə ədəd siqma rabitə var?

Alkil radikallarına uyğun formulu göstərin

Dien karbohidrogenində ən azı neçə karbon olur?

“Homoloq” sözünün mənası nədir?

10 hidrogen atomu olan arenin neçə izomeri var?

Alkinlərin siniflərarası izomeri hansı karbohidrogengir?

tsikloparafinlər
aromatik karbohidrogenlər

Asetilenin oksidlesmesindən nə alınır?

oksalat(turşəng) turşusu
tereftal turşusu
qarışqa turşusu
sirkə turşusu
qarışqa aldehidi

Arenlərin molekullarında neçə hibrid orbitalı var?

Texniki sodanın kimyəvi formulu?

Adi pəncərə şüşəsində əsas xammal nədir?

kvars qumu
əhəng daşı
qurğuşun(2)oksid

Eyni həcmdə götürülmüş neft fraksiyalarından hansının kütləsi daha böyükdür?

Haqqımızda

Bu portalı yaradılmasında məqsədimiz ən tez yenilənən təhsil xəbərlərı məkanı yaratmaq idi. Burada sizlər heç yerdə olmayan testlər, sınaqlar, gündəlik dərslərin yoxlanılması imkanı tapacaqsınız.

Əlaqə

• Azərbaycan, Bakı şəhəri
• +994 50 686 86 44
• sbabanli@yahoo.com

Abunə

Xüsusi kampaniyalar, endirimlər, sınaqlar haqqında ən birinci məlumat almaq üçün abunə olun (PULSUZDUR)

© Bütün hüquqlar qorunur.

Kimyanı bil

Bütün canlı orqanizmlər üzvi kimyəvilərdən meydana gəlmişdir. Saçlarımızı, dərimizi və əzələlərimizi meydana gətirən zülallar, genetik quruluşumuzu təyin edən DNT, yediyimiz meyvə tərəvəz, geydiyimiz paltarların bir çoxu və xəstələndiyimizdə istifadə etdiyimiz dərmanlayarın hamısı, üzvi baxımdan kimyəvi maddələrdir. Gündəlik həyatımızda çox istifadə edilən aspirin söyüd yarpağından, penisillin pendir kifi göbələyindən, sabunlar yağlardan əldə edilər. Bu bucaqlar göz qarşısında saxlanıldığında canlılarla maraqlanan hər kəsin təməl əsasda da olsa üzvi kimya bilmək məcburiyyətində olduğunu söyləyə bilərik.

Üzvi kimya tarixç ə s i

XIX əsrdə kimyacılar üçün orqanik kimya sadecə canlı maddələrdən əldə edilən birləşmələrin incələnməsi demək idi. 1828 ildə Friedrich Wolher ammoniumsianat sintez etməyə çalışdı.

AgOCN (qatı) + NH 4 Cl → AgCl (qatı) + NH 4 OCN

Amma O, ammoniumsianat (NH 4 OCN) əvəzinə üzvi birləşmə olan (NH 2 ) 2 CO aldı. Wolher həyəcanla J. Berzelius-a “ bir adamın və ya itin böyrəyini istifadə etmədən üzvi birləşmə əldə edə bilirəm ”. O zamandan bəri kimyacılar milyonlarla üzvi birləşmə əldə etməyə başladılar. Bugün kimyəvi maddələrin 98%-i üzvidir.

Üzvi kimyanın mövzusu

Üzvi kimya karbon mürəkkəbləri kimyası olaraq da xatırlanar. Çünki bütün üzvi mürəkkəblərdə təməl atom C dayanır. Üzvi kimyanın mövzusunun çox geniş olmasının səbəbi C etdiyi müxtəlif bağlanmalardan və izomeriden qaynaqlanar. Bitki, heyvan, ya da mikroorqanizmlər ilə əlaqədar bütün sahələr üzvi kimyanın təməl qanunlarına söykənir. Yenə həyatımızda böyük əhəmiyyət daşıyan dərmanlar, plastiklər, sintetik boyalar, yuyucular üzvi kimyanın əhatəsinə girir.

Üzvi maddələr — biokütləni təşkil edən üzvü maddələrin cəmi, yəni orqanizmlərin canlı maddəsinin cəmi, orqanizmlərin ölü maddələri (töküntü, torf və s.), humus və ya çürüntü və ölü kütlənin parçalanması nəticəsində əmələ gələn çoxlu miqdarda məhsul (protein, karbohidratlar, liqlin, yağlar, qətran, mum, üzvi turşular, aşılayıcı maddələr)

Karbon atomunun üzvi birləşmələrinin çox olması bir çox səbəblərdən asılıdır. Hazırda 13 mln-dan çox üzvi maddə mövcuddur. Üzvi kimya bir çox elmlərlə əlaqəlidir.İlk növbədə q/üzvi kimya, biokimya, fiziki kimya, biologiya, fizika, anatomiya, fiziologiya, biotexnologiya, ekologiya və s. elmlərlə sıx əlaqəli inkişaf edir. Üzvi kimyanın inkişafında bir çox alimlərin rolu, xidmətləri olmuşdur. Y.Sil, Ş.Jerar, E.Franklit, Kekule, A.Kuper, M.Lomonosov, A.M.Butlerov, M.Markovnikov, A.Zinin, N.Zelinski, Kuçerov. Azərbaycan alimlərindən Y.Məmmədəliyev , Ə.Quliyev , A.Məhərrəmov , M.Qulubəyov, Ş.Ömərov və başqalarının xidmətləri olmuşdur. Müasir üzvi kimyanın qarşısında geniş imkanlar durur. Belə ki, indiki neft ehtiyyatları dünya əhalisinin təlabatını 50-100 il ödəyə bilər. Bu yanacaq növünü əvəzedən alternativ yanacaq növü tapmaq, kömürü maya yanacağa çevirmək, metanol, etanoldan istifadə etmək, su qazından, sintez qazından yanacaq kimi istifadə etmək, təbii qazdan alınan polimerlərin sayını, çeşitini çoxaltmaq, xalq təsərrüfatında metalları polimerlərlə əvəzetmək, süni və sintetik liflərin keyfiyyətini yaxşılaşdır-maq yeni növlərini almaq, k/t zərərvericilərinə qarşı yeni dərman preparatları sintez etmək, heyvan və insanlarda əmələ gələn yeni xəstəliklərin qarşısını almaq üçün yeni dərman preparatları sintez etmək və s. Yeni üzvi tədqiqat üsulları ilə alınan sintez, olunan üzvi birləşmələrin quruluşu dəqiq öyrənilir və onların daxili quruluşu tam açılır. Rentgenoskopik, spektroskopiya, elektronomikroskopiya, N.M.R. (nüvə maqnit rezonansı) və s. yeni üsullarla yeni maddələrin tərkib və quruluşu dəqiq öyrənilmişdir. Üzvi maddələrin təbii mənbələri-üzvi birləşmələrin (maddələrin)təbii mənbələri aşağıdakılardır:

· Parafin nefti- Ruminiya, Qroznı, Pensilvaliya (ABŞ)
· Naftenlərlə zəngin olan- Bakı, Kaliforniya. Emba və s.
· Aromatiklərlə zəngin olan-Borno, Sumatra, Perm.
Neftdən 2000-ə qədər maddə alınır.
1. Daş kömür- 3000-ə qədər maddə alınır.
Aşağıdakı fraksiyaları vardır;
· Daş kömür qətranı
· Təbii qaz-90%-dən çox metandır
· Heyvan məhsulları

Üzvi süxurlar haqqında ümumi m ə luma t

Yer qabığı müəyyən fıziki-kimyəvi və geoloji şəraitlərdə formalaşan müxtəlif mənşəli süxurlardan təşkil olunmuşdur. Həmin süxurlar içərisində çökmə qatı neft və qazlılıq cəhətdən daha çox diqqəti cəlb edir. Aşağıda çökmə süxurların təsnifat sxemi verilmişdir. Subakval şəraitdə (su şəraitində) toplanan üzvi süxurlar neft və qaz əmələgəlmədə xüsusi yer tuturlar. Çökmə süxurların genetik təsnifatı. Üzvi süxurlar bitki və heyvan aləminin üzvlərinin tələf olduqdan sonra sülb halında olan qalıqlarının küllü miqdarda toplanması nəticəsində yaranan süxurlardır. Subakval şəraitdə heyvan və bitki aləmi (biosferin) üzvlərinin tələf olduqdan sonra yaranan üzvi mənşəli qalıqlara üzvi maddələr deyilir. Üzvi maddələr yanma qabiliyyətlərinə görə iki qrupa ayrılır:

· kaustobiolitlər;
· akaustobiolitlər

Üzvi maddələrin yanma qabiliyyətinə malik olan qrupuna kaustobiolitlər deyilir. Kaustobiolit yunanca “kaustos”- yanan, “bios”- üzvi “litos”– daş sözlərindən əmələ gəlmiş və “yanan üzvi daş” deməkdir. Yanmayan üzvi maddələr qrupu isə akaustobiolitlər adlanır. Məsələn, mərcan rifləri, üzvi əhəngdaşı və s.

Yanar üzvi madd ə l ə r (kaustobiolitl ə r )

Üzvi maddələrin yanma qabiliyyəti onlarda olan Cü -nün tərkibi və miqdarı ilə müəyyən edilir. Neft sırası karbohidrogenlərin əmələ gəlməsi üzvi maddələrlə əlaqədardır. Üzvi maddələr müxtəlif şəraitlərdə əmələ gəlirlər. Onların tərkibi və miqdarı əmələgəlmə şəraitindən asılı olaraq dəyişir. Kaustobiolitlərin tərkibində qeyri-üzvi birləşmələr şəklində mineral maddələr də iştirak edirlər. Kausto-biolitlərin genetik təsnifatı haqqında müxtəlif fıkirlər vardır. Fransız alimi Q.Potonye kaustobiolitlər qrupuna tərkibində çoxlu yanar üzvi qalıqlar olan maddələri aid edir. O, üzvi maddələri sapropel, humus və sapropel-humus qruplarına ayırır. Sapropel qrup üzvi maddələr plankton və ibtidai bitkilərin lipid və polimerlipid, humus sırası üzvi maddələr isə ali və ibtidai bitkilərin sulu karbon komponentlərindən əmələ gəlmişdir. Biologiya elmindən məlumdur ki, bitki və heyvan orqanizmlərini təşkil edən hüceyrələrin tərkibində üzvi maddələri yaradan hissəciklər mövcuddur. Şəraitdən asılı olaraq həmin hissəciklər üzvi maddələrin iki əsas növünü: karbohidrat və karbohidrogenləri əmələ gətirirlər. Bəzi tədqiqatçılar (B.Tisso və D.Velte) göstərirlər ki, üzvi maddələr fotosintez prosesi nəticəsində əmələ gəlir:

Fotosintez prosesi

Fotosintez prosesində işıq enerjisinin kimyəvi enerjiyə çevrilməsi nəticəsində oksigen, su və qlükoza əmələ gəlir. Yerin geoloji inkişafından əvvəlki mərhələdə fotosintez prosesi, göyümtül yaşıl yosunların və bakteriyaların fəaliyyəti nəticəsində baş verirdi. Devon dövrünə qədər üzvi maddələrin formalaşmasını dəniz fitoplanktonu, bakteriya, bentos yosunları və çox az miqdarda zooplanktonlar təşkil edirdi. Devon dövründə daha bir mənbə – su hövzələrində toplanan quru bitki qalıqları əmələ gəldi. Beləliklə, üzvi maddələrin tərkibinin biosferin təkamülü ilə sıx əlaqədar olması aydın izlənilir. Yerin geoloji inkişafı zamanı üzvi maddələrin (Cü) fosilləşmə sürəti orta hesabla 0,1%, oksigensiz mühitli hövzələrdə isə bəzən 4% və daha çox olur. Üzvü maddələrin dəniz və okeanlarda ən çox toplandığı dərinlik 80-100 m hesab olunur. Cü autogen və allotogen olur. Üzvi maddələrin başlıca mənbəyi fitoplanktonlardır. Dünya okeanına və dənizlərinə ildə təmiz halda 21 mlrd. t fıtoplankton məhsulu daxil olur. Yaranmış Cü – nün 50% -i dəniz yosunlarının payına düşür. Üzvi maddə-lərin okeanlarda toplanma sürəti ildə 300 q/m2-dir. Bu cür sürətlə toplanma okeanla qurunun sərhəddində gedir. Daxili okean sahələrində toplanma sürəti ildə 50 q/m2-ə çatır.

Alloxton növ Cü okeanlara əsasən çay arteriyaları və yeraltı dərin su axınları vasitəsilə gətirilir. Okeanlara çaylar həll olmuş formada 363 mln. t üzvi maddə gətirir. Yeraltı sular vasitəsilə daşınan üzvi maddənin 5 % – ə qədəri nəql edilir, asılı vəziyyətdə olan sülb material ilə okean sularına ildə 460 mln. t daxil olur ki, onun da 1/3 hissəsi şelf zonasında, qalanı isə ondan kənarda toplanır. A.P.Lisitsın və Y.A.Romankeviçə görə okeanlara gətirilən eol materialları içərisində 8,7- 50% Cü olur. Bu yolla ildə okeanlara 320 mln.t Cü daxil olur. Başqa mənbələrlə okeanlara gələn Cü miqdarı 18 mln.t-dur. Üzvi maddələr hidrosferdə qeyri-bərabər yayılmışdır. Onların miqdarı iqlim, fıziki-coğrafı şəraitlərlə yanaşı çöküntülərin litoloji tərkibindən də asılıdır. Cü -nün maksimum miqdarı dayaz hövzələrdə, laqunlarda, körfəzlərdə, limanlarda, qapalı dənizlərdə, okeanın şelf zonalarında müşahidə olunur. Tərkibində üzvi qalıqlar olan laylarda oksidləşmə prosesi gedərsə üzvi maddələr parçalanır və bu da həmin layların qalınlıqlarının azalmasına səbəb olur. Dərin su şəraitində əmələ gələn karbonat və silikat süxurlarında toplanan Cü daha yaxşı saxlanılır. Bu növ çöküntülər üzvi maddələri həll olmaqdan qoruyur. Ancaq belə mühafızə 4-5 km dərinliyə kimi davam edir. Daha dərin su qatlarında kalsium-karbonat və onun tərkibində olan Cü də həll olur və dərin qatlardakı suların tərkibinə daxil olur. Üzvi maddələrin miqdarına çöküntütoplanmanın sürəti də təsir göstərir. Burada çöküntütoplanma ilə Cü-nün toplanma sürətləri arasında düz mütənasib əlaqə müşahidə edilir. N.B.Vassoyeviçə görə: kiçik sürətlə (1000 ildə 2-6 mm) toplanan çöküntülərdə Cü-nün miqdarı 0,01%, orta sürətlə (1000 ildə 20-130 mm) toplanan çöküntülərdə Cü-nün miqdarı 0,1-2 % , yüksək sürətlə (1000 ildə 660-1400 mm) toplanan çöküntülərdə Cü-nün miqdarı isə 11-18 % olur.

Deməli, Cü-nün çöküntü-lərdə saxlanılma dərəcəsi çöküntütoplanmanın sürəti artdıqca çoxalır. Lakin bu mütənasiblik daimi xüsusiyyət daşımır, belə ki, çöküntütoplanmanın sürəti daha çox olarsa, (1400-1500 mm-dən çox) bu zaman çöküntülərdə toplanan üzvi mad-dənin qatılığının azalması baş verir. Bu hal çöküntütoplanma su hövzəsinin üzvi maddə törədə bilmə imkanları ilə bağlıdır. Üzvi maddələrin saxlanılmasına, həmçinin, onların uzun müddət suda qalması və çöküntülərin litoloji tərkibi də təsir göstərir. Tərkibində xeyli üzvi maddələr olan lillərə sapropel deyilir (sapropel yunan sözü olub, «çürümüş gil» (lil) mənasmı daşıyır). Su hövzələrində sapropel növ üzvi maddələr oksigensiz mühitdə bituma çevrilir. Bituma qədər sapropel növ maddələr kerogen əmələ gətirir. Sapropel – göl xüsusiyyətli su hövzələrində üzvi-mineral çöküntülərə deyi-lir. Sapropelin üzvi maddəsi əsasən hövzədə yaşayan canlı və bitki aləmin qalıq-larının oksigensiz mühitdə parçalanma məhsuludur. Ənənəvi olaraq Q.Potonyenin dövründən sapropel, humus və sapropel-humus növ üzvi maddələr seçilir. Onlar kimyəvi tərkiblərinə və ilkin əmələgəlmə şəraitlərinə görə fərqlənirlər.

Sapropel növ üzvi maddə planktonun və bəsit bitkilərin 10%-ə qədər hidrogenlə zənginləşmiş lipoid və polimerlipoid tərkib hissələrindən yaranır. Lipoidlər lipidlərin tərkib hissəsidir. Sonuncuları bəzi hallarda piylərə və piyəbən-zər maddələrə, yəni lipoidlərə bölürlər. Lipoid dedikdə, piyə bənzər strukturu, təbiəti və bioloji funksiyalarına görə fərqlənən müxtəlif birləşmələr (mumlar, terpenlər, sterinlər, fosfatitlər və s.) nəzərdə tutulur.

Canlı maddədə lipidlərin orta miqdarı onların kütlələrinin 10%-ə qədərini təşkil edir, bəzi bəsit orqanizmlərdə (bəzi su yosunlarında, zooplanktonda) lipid-lərin miqdarı 20%-ə qədər ola bilər.

Lipidlərin tərkibinə daxil olan karbon turşularına qazıntı halında olan səpələnmiş üzvi maddənin ilkin halı kimi baxılır. Müasir çöküntülərdə lipidlərin çox hissəsi qeyri-polyar həlledicilərdə (karbohidrogenlər, xloroform, efir və s.) həllolma qabiliyyətini saxlayırlar. Diagenez prosesində lipidlər demək olar ki, bü-tövlükdə kerogenin (polimer lipidlər) əsas kütləsini təşkil edən həll olunmayan tərkib hissəsinə çevrilirlər. Müasir təsəvvürlərə görə maye karbohidrogenlərin katagenez prosesi zamanı yaranması, əsasən, kerogenin lipid tərkib hissəsi hesabına baş verir.

Hövzələrdə toplanma zamanı yığılmış sapropel növ üzvi maddələr singenez və diagenez mərhələlərində qismən tərkib dəyişikliyinə məruz qalırlar. Onlar yetişərək neft və qaz törətmə qabiliyyətinə malik olurlar. Bu cür sapropel mənşəli üzvi maddələr də kerogen adlanır. Dərinliyə getdikcə kerogenin miqdarı neft-qaz törədə bilən ana maddələrdə artır. Kerogen alkan və izoprenoid zəncirvari birləşmələrindən ibarətdir. Kerogen katagenez mərhələdə üzvi maddələrin əsas hissəsi olub, çoxlu miqdarda maye karbohidrogenlər generasiya edir. Karbohidrogenlər və onların məhsulları bitum birləşmələri adlanır.

Bitumlar karbohidrogenlərdən və onlardan müxtəlif şəraitdə əmələ gələn törəmələrinin qarışığından ibarət üzvi mənşəli maddələrdir. Başqa sözlə, üzvi maddələrdən üzvi həlledicilər vasitəsilə ayrılan hissə bitum adlanır. Bitumlar təbiətdə geniş yayılmaqla bərabər neft və onların törəmələrindən təbii yanar qazla-ra qədər bütün kaustobiolit növlərini özündə birləşdirirlər. Bitumların əsas səciyyə-vi xüsusiyyətlərindən biri (humuslardan fərqli olaraq) üzvi həlledicilərdə həll olmalarıdır.

Bituma qətranlı birləşmələr (20-30%), asfaltlı birləşmələr (60- 70%) və az miqdarda neft sırası maye karbohidrogenlər daxildir.

Humus növ üzvi madd ə l ə r

Kaustobiolitlərin növlərindən biri də humuslardır. Tərkibində 5%-dən az hidrogen olan humus növ maddə mürəkkəb bitkilərin (liqnin- sellüloza ) və bəsit bitkilərin karbohidrat komponentlərindən əmələ gəlirlər.

Qarışıq növ üzvi maddə tərkibində həm sapropel, həm də humus komponentlərinə malikdir. N.B.Vassoyeviç sapropel və humus növ üzvi maddələri molekulyar qurulu-şundan asılı olaraq alinlərə (alifatik və alitsiklik strukturlar ilə zəngin olanlar, H/C- 1,2) və arkanlara (kondensə olunmuş politsiklik aromatik maddə ilə zəngin olanlar, H/C- 0,6 ) ayırır. Qarışıq növləri isə alin-arkan yaxud arkan-alin adlandırır. Humuslar qrupuna daxil olan yanar qazıntılar üzvi maddələrin diagenez mərhələsinin əvvəlində oksigenli mühitdə parçalanmaları nəticəsində əmələ gəlirlər. Bəzi tədqiqatçılar neft və təbii qazın əmələ gəlməsində daş kömürü törədi-ci material hesab edirlər. Eyni zamanda onlar, neftlə daş kömür arasında sıx genetik əlaqə olduğu fıkrini də irəli sürürlər. Bu baxımdan humuslu maddələri öyrənmək maraqlıdır. Humuslar qrupuna əvvəl qeyd edildiyi kimi torf, qonur kömür, daş kömür, antrasit daxildir. Antrasitin metamorfızmləşməsi isə, onun artıq kaustobiolitlər sırasından çıxaraq, almaz kimi tərkibi yalnız karbondan (C) ibarət olan qrafit mineralına çevrilməsidir. Humuslarla zəngin olan yanar qazıntılardan torfu və daş kömürü göstərmək olar.

Torf – kövrək, açıq qonur və qaraya çalan rəngdə olub, müxtəlif bitki qalıqlarının oksigenli mühitdə çürüməsi nəticəsində əmələ gəlmiş yanar maddədir.

Torf, humus qrupunun başlanğıc, yəni nisbətən zəif ilkin metamorfızmə uğradığı mərhələdə əmələ gəlir. Torfun əmələ gəlməsində quruda və suda bitən bitkilər iştirak edirlər. Kökləri rütubətli torpaqda inkişaf edən göl (bataqlıq) bitki-ləri torfun yaranmasında mühüm rol oynayırlar. Humusları əmələ gətirən mate- riallar bataqlıqlarda və göllərdə toplanır. Kökləri sulu mühitdə inkişaf edən belə bitkilərə yosunları misal göstərmək olar. Torfun əmələ gəlməsində bu növ bitkilər daha fəal rol oynayırlar. Bundan başqa, torfun yaranmasında bataqlıqlarda küllü miqdarda bitən kollar da az əhəmiyyət daşımırlar. Su hövzələrinin bataqlığa çevrilməsi oradakı bitkilərin fəaliyyəti ilə əlaqə-dardır. Hövzənin müxtəlif dərinliklərində müxtəlif növ bitkilər inkişaf edir. Bu səbəbdən də hər zonada əmələ gələn torfun özünəməxsus xüsusiyyəti olur. Bitki qalıqlarının (torfun) miqdarı artdıqca suyun dibi ilə əlaqə kəsilir və nəticədə torf bataqlığı yaranır. Torfun kimyəvi tərkibi, onu əmələ gətirən bitkilərin tərkiblərin-dən asılıdır.

Mövzu 1: Üzvi kimyanın predmeti, inkişaf tarixi və nəzəri məsələləri. Doymuş karbohidrogenlər, adlandırılması, quruluşu, alınma üsulları, fiziki – kimyəvi xassələri və tətbiqi

Mövzu 1: Üzvi kimyanın predmeti, inkişaf tarixi və nəzəri
məsələləri. Doymuş karbohidrogenlər, adlandırılması, quruluşu,
alınma üsulları, fiziki – kimyəvi xassələri və tətbiqi.

Üzvi kimya karbon birləşmələrinin quruluşunu və onların bir-birinə
çevrilməsini öyrənir.

Üzvi maddələrin tərkibinə karbonla yanaşı, əsasən hidrogen, oksigen və azot,
bəzi hallarda kükürd, fosfor, halogenlər və digər elementlər daxildir. 13 milyondan
çox üzvi birləşmə məlumdur. Bütün kimyəvi elementlərdən yalnız karbon bu cür
çoxlu birləşmələr əmələ gətirir.

Hazırda üzvi maddələrə canlı orqanizmlərdə əmələ gələn və tərkibində karbon
olan maddələri, eləcə də tərkibində karbon olan sintetik birləşmələri aid edirlər.
Sintetik maddələrə müxtəlif polimerlər də daxil edilə bilər. Onlardan plastik
kütlələr, boyaqlar, liflər, tibbi preparatlar hazırlanır.

XIX əsrin birinci yarısında İsveç kimyaçısı Y.Bertselius (1807-ci il) təklif etdi
ki, canlı orqanizmlərdən alınan maddələr üzvi maddələr və onları öyrənən elm isə
üzvi kimya adlandırılsın. Lakin Y.Bertselius və həmin dövrün digər kimyaçıları
hesab edirdilər ki, üzvi maddələr prinsipcə qeyri-üzvi maddələrdən fərqlənir.
Onların fikrincə, üzvi maddələr laboratoriya üsulu ilə alına bilməz.

1824-cü ildə alman kimyaçısı F.Völer ilk dəfə olaraq qeyri-üzvi maddələrdən
oksalat turşusunu və sidik cövhərini sintez etməklə bu cür baxışlara böyük zərbə
vurdu. Oksalat turşusuna (C
2
H
2
O
4
) bitkilərdə rast gəlinir, sidik cövhəri isə
CO(NH
2
)
2
insan və heyvan orqanizmlərində əmələ gəlir.

1845-ci ildə alman alimi A.V.Kolbe süni yolla sirkə turşusunu aldı. 1854-cü
ildə fransız alimi M.Bertlo yağabənzər maddə sintez etdi. 1861-ci ildə rus alimi
A.M.Butlerov şəkərəbənzər maddə aldı. Bununla sübut edildi ki, qeyri-üzvi və üzvi
maddələr arasında keçilməz sərhəd qoymaq olmaz. Onlar yalnız bəzi xüsusiy-
yətləri ilə fərqlənir. Əksər qeyri-üzvi maddələr qeyri-molekulyar, üzvi maddələr
isə molekulyar quruluşludur. Ona görə də qeyri-üzvi maddələrin ərimə və qaynama
temperaturu yüksəkdir. Demək olar ki, əksər üzvi maddələr yanır və qızdırıldıqda
parçalanır.
Üzvi birləşmələrin quruluş nəzəriyyəsinin yaranması XIX
əsrin bir neçə kimyaçılarının adı ilə bağlıdır: E.Frankland, Ş.F.Jerar, F.A.Kekule,
A.S.Kuper və b. Bu nəzəriyyənin inkişaf etdirilməsində həlledici rolu
A.M.Butlerov oynadı (1861-ci il). O, maddələrin kimyəvi quruluşu haqqında
anlayışı əsaslandırarkən belə bir fikir söyləmişdir ki, maddənin kimyəvi quruluşu
onun xassələrini müəyyən edir. A.M.Butlerov üzvi maddələrin kimyəvi quruluş
nəzəriyyəsinin əsas ideyalarını aşağıdakı şəkildə ifadə etmişdir.

1.Üzvi maddələrin molekullarını əmələ gətirən bütün atomlar
valentliklərinə uyğun olaraq müəyyən ardıcıllıqla birləşmişdir.

Molekulda atomların birləşmə qaydasını və onların rabitələrinin xarakterini
A.M.Butlerov kimyəvi quruluş adlandırırdı. Molekulların quruluşunun sxematik
təsviri quruluş formulları adlanır.

Karbon atomlarının dördvalentli olması haqqındakı müddəalara və onun
atomlarının zəncirlər və halqalar əmələ gətirə bilməsi qabiliyyətinə əsaslanaraq,
üzvi maddələrin quruluş formullarını qururlar.
2. Maddələrin xassələri nəinki maddələrin tərkibinə hansı atomların və hansı
sayda daxil olmasından, həm də molekullarda atomların birləşmə qaydasından
asılıdır. Quruluş nəzəriyyəsinin bu müddəası izomerlik hadisəsini izah edir.

Tərkibi və molekul kütləsi eyni, lakin kimyəvi quruluşu müxtəlif olan və buna
görə də bir-birindən xassələrinə görə fərqlənən maddələr izomerlər adlanır.

Tərkibi və molekul kütləsi eyni olan, lakin molekullarının quruluşu və
xassələri ilə fərqlənən bir neçə maddənin mövcud ola bilməsi hadisəsinə izomerlik
deyilir.
Sinifdaxili izomerlər bir-birindən, əsasən fiziki xassələri (ərimə, qaynama
temperaturu və s.) və quruluşları ilə fərqlənir. Məsələn,
Butan C
4
H
10
(t
qay
= -0,5
o
C) İzobutan C
4
H
10
(t
qay
= -11,7)
Siniflərarası izomerlər isə həm fiziki, həm də kimyəvi xassələri ilə bir-
birindən fərqlənirlər.
Propilen C
3
H
6
CH
2
= CH – CH
3

3. Müəyyən bir maddənin xassələrinə əsasən onun molekulunun quruluşunu
aydınlaşdırmaq, molekulun quruluşuna görə isə xassələrini əvvəlcədən söyləmək
olar.
4. Maddələrin molekullarındakı atom və atom qrupları bir-birinə qarşılıqlı təsir
edir.

Üzvi maddələrin təsnifatı

Üzvi birləşmələrin təsnifatı molekulun quruluşunun iki aspektdən analizinə
əsaslanır.
1. Karbon zəncirinin quruluşuna görə.
2. Funksional qrupun növünə, molekuldakı yerinə görə.

Doymuş karbohidrogenlərdə (alkanlarda C
n
H
2n+2
) bütün karbon atomları
sp
3
hibridləşmə halındadır, valent bucağı 109
0
28
ı
– dir.

metan etan propan butan
CH
3
|
H
3
C – CH – CH
3
; H
3
C – CH – CH
2
– CH
3
; CH
3
– C – CH
3
| | |
CH
3
CH
3
CH
3

2-metil propan 2-metil butan 2,2-dimetil propan

Üzvi birləşmələrin molekullarında bir karbon atomuna digər bir karbon atomu
birləşirsə birli, ikisi birləşirsə ikili, üçü birləşirsə üçlü, dördü birləşirsə dördlü
karbon atomu adlanır.

Birli ikili üçlü dördlü
|
CH
3
– – CH
2
– – CH – – C –
| |

Alkenlərdə (CnH
2n
) iki karbon atomu sp
2
; qalanları isə sp
3
hibridləşmə
vəziyyətindədir. sp
2
hibridləşmə halında olan karbon atomlarının digər element
atomları ilə əmələ gətirdiyi rabitələr arasındakı bucaq 120
0
–dir.

Etilen (eten C
2
H
4
) propilen (propen C
3
H
6
)

1 2 3 4 1 2 3 4
H
2
C = CH – CH
2
– CH
3
H
3
C – CH = CH – CH
3

İkiqat rabitəsi karbon zəncirinin kənarında olan və eləcə də ikiqat rabitəli
karbonların birində iki eyni radikalı olan alkenlərdə sis-trans izomerlik (həndəsi)
yoxdur, digərlərində isə var. Məs.,

\ ⁄ \ ⁄
C = C C = C
⁄ \ ⁄ \
H H H CH
3

Sis-buten-2 (C
4
H
8
) Trans buten- 2

Radikallar ikiqat rabitənin bir tərəfindədirsə, sis-izomer, müxtəlif
tərəfindədirsə, trans-izomer əmələ gəlir.

Alkenlər, tsikloalkanlarla siniflərarası izomerlik əmələ gətirir. Çünki onlar
eyni ümumi formula (C
n
H
2n
) malikdir.

Alkinlərdə də iki karbon atomu sp, qalanları isə sp
3
hibridləşmə halındadır.

1 2 3 4
HC≡ CH HC ≡ C – CH
3
HC ≡ C – CH
2
– CH
3

Alkinlər sis-trans izomerlik əmələ gətirmirlər.

Alkadienlər (C
n
H
2n-2
) üç qrupa bölünür. Kumulə olunmuş alkadienlərdə
karbon atomlarının ikisi sp
2
, biri sp, qalanları isə sp
3
hibridləşmə halındadır. [
N(C
sp3
) = (n-3)]
sp
2
sp sp
2
sp
2
sp sp
2
sp
3

H
2
C = C = CH
2
H
2
C = C = CH – CH
3

Konyuqə olunmuş alkadienlərdə dörd karbon atomu sp
2
qalanları isə sp
3

hibridləşmə [ N(C
sp2
) = (n-4)] halındadır.

H
2
C = CH – CH = CH
2

1 2 3 4
Butadien – 1,3 (C
4
H
6
) və ya divinil

H
2
C = C – CH = CH
2

izopren (C
5
H
8
) və ya 2-metilbutadien-1,3

Konyuqə olunmuş alkadienlərdə də pentadien-1,3-dən başlayaraq sis-trans
izomerlik var.

İzolə olunmuş alkadienlərdə də dörd karbon atomu sp
2
hibridləşmə
halındadır [N(C
sp2
) = (n-4)].

İzolə olunmuş alkadienlərdə sis-trans izomerlik var. Alkadienlər alkinlərlə
siniflərarsı izomerlik əmələ gətirir, çünki eyni ümumi formula (C
n
H
2n-2
) malikdir.

Alitsiklik
karbohidrogenlərə
tsikloalkanları
misal
göstərmək
olar.
Tsikloalkanları adlandırarkən ilk növbədə radikalın adı deyilir və sonra tsiklə
uyğun gələn tsikloalkanın adı deyilir. Əgər bir neçə radikal varsa tsikldəki karbon
atomlarının nömrələnməsi kiçik radikalın birləşdiyi karbon atomundan başlayır.
Nömrələmə elə aparılır ki, radikalların birləşdiyi karbon atomlarının nömrələrinin
cəmi ən kiçik olsun.
4 1 4 1

–CH
3
H
3
C –
3 2 3 2
1,2 dimetiltsiklobutan 1,3 dimetiltsiklobutan

Tsikloalkanlar sis-trans izomerlik əmələ gətirirlər. Radikallar tsikloalkanın
yerləşdiyi müstəvinin eyni tərəfində yerləşirsə sis-izomer, müxtəlif tərəfində
yerləşirsə trans-izomer əmələ gəlir.

Tsikloalkanlar alkenlərlə siniflərarası izomerdir, çünki onlar eyni ümumi
formula malikdir (C
n
H
2n
).

Aromatik karbohidrogenlər də (arenlər) tsiklik karbohidrogenlər qrupuna
aiddir. Arenlər (C
n
H
2n-6
) benzol və onun homoloqlarıdır. Arenlərdə 6 karbon atomu
sp
2
, qalanları sp
3
hibridləşmə halındadır. Deməli, istənilən arendə 18 sp
2
, (n-6)·4
sp
3
hibrid orbital var, n – aren molekulundakı karbon atomlarının sayını göstərir
(n≥6)

Alkanlar və ya parafinlər

Molekulları yalnız karbon və hidrogen atomlarından ibarət olan mürəkkəb
maddələr karbohidrogenlər adlanır.

Alkanların – parafin adı tarixən saxlanılmış adıdır (latınca parum affinis –
az aktiv deməkdir). Alkanlar neftin və təbii qazın tərkibinə daxildir.

C
n
H
2n+2
ümumi formuluna malik olan, hidrogen və başqa atom (və ya atomlar
qrupu) birləşdirməyən karbohidrogenlərə doymuş karbohidrogenlər və ya alkanlar
(parafinlər) deyilir. Ümumi formuldakı «n» hərfi karbohidrogen molekulundakı
karbon atomlarının sayını göstərən tam ədəddir.

Alkanlardakı bütün karbon atomları sp
3
hibridləşmə halındadır. Molekulda
C–H
rabitələri
arasındakı
bucaq
və
C–C
| ׀
H C

rabitələri arasındakı bucaq 109
o
28
ı
–dir. Ümumiyyətlə alkanlarda valent bucağı
109
o
28
ı
, karbon atomları arasındakı rabitənin (σ
c-c
) uzunluğu ətrafdakı qrupların
təsirindən 0,146-0,154 nm intervalında dəyişir.

Karbon atomunun elektromənfiliyi (2,5), hidrogenin elektromənfiliyindən
(2,1) böyük olduğu üçün C – H rabitəsini yaradan elektron buludu qismən karbona
doğru sürüşür. Ona görə də karbohidrogenlərin hamısında C – H rabitəsi polyardır.
Deməli, karbohidrogenlərdə polyar rabitələrin sayı hidrogen atomlarının sayına
bərabərdir. Məsələn, metanda (CH
4
) – 4, etanda (C
2
H
6
)-6.

Alkanlarda həm C – H rabitələri, həm də C – C rabitələri σ-rabitələrdir.

Alkanlarda C–H rabitələrinin polyar olmasına baxmayaraq, molekulları qeyri-
polyardır. Alkan molekulunda kimyəvi rabitələrin yaranmasında hər bir karbon
atomunun 4 hibrid orbitalı iştirak edir.

Karbon
atomları
arasındakı
rabitənin
xarakterindən
asılı
olaraq
karbohidrogenlər doymuş, doymamış və aromatik karbohidrogenlərə bölünür.

Ümumi formulu C
n
H
2n+2

Alınma üsulları.
a) Sənayedə:
1. Metanı təbii qazdan (CH
4
80-97%), neftlə birlikdə çıxan qazlardan və daş
kömürün kokslaşması zamanı əmələ gələn koks qazından (CH
4
25%) ayırırlar.
2. Kömürün katalizator iştirakı ilə hidrogenləşməsindən metan alınır.
C + 2H
2


kat
CH
4

3. Karbon-monooksidlə hidrogenin reaksiyasından benzinsintin adlanan
doymuş karbohidrogenlər alınır.







t
p
CO
C
o
,
,
,
200
C
n
H
2n+2
+ nH
2
O
Digər alkanları əsasən, neftdən alınan fraksiyalardan və onların emalı
məhsullarından ayırırlar.
b) Laboratoriyada:
1. Metanı natrium-asetatın NaOH ilə qızdırılmasından alırlar.
CH
3
COONa + NaOH
t

CH
4
+ Na
2
CO
3

2. Al
4
C
3
– ün su ilə reaksiyasından

3. Metandan başqa digər alkanları doymuş karbohidrogenlərin monohalogenli
törəmələrinə Na metalı ilə təsir etməklə alırlar (Vyürs reaksiyası).
2R – X + 2Na → R – R + 2NaX X = Cl, Br, J
4. Metal üzvi birləşmələrin su ilə parçalanması ilə alkanları almaq olar.
Məsələn,
R – Na + H
2
O → RH + NaOH

R – alkil radikalıdır.
5. Spirtlərin HJ ilə reduksiyası:
R – CH
2
OH + 2HJ → R – CH
3
+ J
2
+ H
2
O
6. Doymuş birəsaslı karbon turşularının qələvi metal duzlarının ərintisinin
elektrolizi

2R – COONa

 

 z
elek
R- R + 2CO
2
+ 2Na
7. Doymamış karbohidrogenlərin hidrogenləşməsi:
C
n
H
2n
+ H
2

 

kat
t .
C
n
H
2n+2

8. Alkanların termiki və katalitik parçalanması.
C
16
H
34
t

C
8
H
18
+ C
8
H
16

Fiziki xassələri. Adi şəraitdə metan rəngsiz, iysiz,havadan yüngül qazdır.
Alkanların birinci dörd nümayəndəsi adi şəraitdə qaz, pentandan pentadekanadək
maye, sonrakı nümayəndələri isə bərk maddələrdir.

Alkanların quruluş izomerləri bir-birindən fiziki xassələri ilə fərqlənir.

Nisbi molekul kütləsi artdıqca alkanların qaynama və ərimə temperaturları
qanunauyğun olaraq artır. Şaxələnmiş alkanlarda molekullararası qarşılıqlı təsir
qüvvəsi şaxələnməmiş alkanlara nisbətən zəif olduğundan şaxəli doymuş
karbohidrogenlərin qaynama temperaturu normal quruluşlu alkanlara nisbətən
aşağıdır. Suda pis həll olurlar. Propan və butan adi temperaturda təzyiq altında ma-
yeləşir.

Kimyəvi xassələri . Alkanlar üçün əvəzetmə, oksidləşmə, yanma,
izomerləşmə və parçalanma reaksiyaları xarakterikdir.
1. Əvəzetmə reaksiyaları:
a) Xlorlaşma:
C
2
H
6
+ Cl
2
hv

C
2
H
5
Cl + HCl
Hidrogen atomları xlorla tam əvəz olunduqda sonuncu mərhələdə isə
heksaxloretan alınır.
C
2
H
6
+ 6Cl
2
hv

C
2
Cl
6
+ 6HCl
b) Nitrolaşma reaksiyası (M.İ.Konovalov reaksiyası):
CH
4
+ HNO
3
t

CH
3
NO
2
+ H
2
O

2. Oksidləşmə reaksiyaları:
2C
2
H
6
+ 7O
2
→ 4CO
2
+ 6H
2
O
Metan natamam yandıqda duda alınır:
CH
4
+ O
2
→ C + 2H
2
O
Alkanların yanma reaksiyasının ümumi tənliyi:

3. Parçalanma reaksiyaları:
2CH
4

5. Metan yüksək temperaturda (800-900
o
C) və katalizator iştirakı ilə su
və karbon-dioksidlə reaksiyaya daxil olur:

CH
4
+ CO
2

 

kat
t .
2CO + 2H
2
sintez qaz

Alkanlar KMnO
4
məhlulunu və bromlu suyu rəngsizləşdirmir.

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling