Vergi yoxlaması və onun növləri

Səyyar yoxlama, adından göründüyü kimi, vergi orqanlarının vəzifəli şəxsləri tərəfindən bilavasitə vergi ödəyicisinin yerləşdiyi yerdə həyata keçirilir. Kameral yoxlamadan fərqli olaraq, səyyar vergi yoxlaması vergi orqanının qərarına əsasən həyata keçirilir.

Mənfəət (gəlir) vergisinin hesablanması

Azərbaycan Respublikasında rezident və qeyri-rezident müəssisələr, habelə sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlir əldə edən qeyri-kommersiya təşkilatları mənfəət vergisinin ödəyiciləridir. İqtisadçı Elməddin Məmmədov mənfəət vergisinin hesablanması və ödənilməsi qaydalarını izah edir.

Vergi Məcəlləsinin 104.1-ci maddəsinə əsasən, rezident müəssisə üçün vergitutma obyekti onun mənfəətidir. Vergi ödəyicisinin bütün gəlirləri, o cümlədən onun Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda daimi nümayəndəlikləri vasitəsilə əldə etdiyi gəlirləri, Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda əldə etdiyi dividend, faiz, royalti (vergidən azad edilən gəlirdən başqa) ilə bu Məcəllənin X fəslində göstərilən, gəlirdən çıxılan xərc (vergidən azad edilən gəlirlər üzrə çəkilən xərclərdən başqa) arasındakı fərq mənfəətdir.

Qanunvericiliyin tələbinə görə, müəssisələrin mənfəətindən 20 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur. Məcəllənin 106.1.20-ci maddəsində isə göstərilir ki, mikro sahibkarlıq subyekti olan hüquqi şəxslərin sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə etdikləri mənfəətin 75 faizi mənfəət vergisindən azaddır.

Misal 1: Mənfəət vergisinin ödəyicisi olan müəssisə 2020-ci il üzrə 170.000 manat gəlir əldə edib. Gəlirin əldə edilməsi üzrə təsdiqedici sənədlər əsasında çəkilən xərcləri isə 100.000 manat təşkil edib. Müəssisənin cari ildəki mənfəəti 70.000 manat (170.000-100.000) olub.

Vergi Məcəlləsinin 106.1.20-ci maddəsini tətbiq etməklə mənfəət vergisini hesablayaq:

70.000*75% = 52.500
70.000 – 52.500 = 17.500 manat
17.500 x 20% = 3500 manat.

Beləliklə, müəssisənin cari il üzrə mənfəət vergisi 3500 manat olacaq.

Misal 2: Mənfəət vergisinin ödəyicisi olan şirkət 2020-ci il üzrə 260.000 manat gəlir əldə edib. Gəlirin əldə edilməsi üzrə çəkilən xərcləri isə 140.000 manat təşkil edib. Müəssisənin cari ildəki mənfəəti 120 000 manat (260.000 – 140.000) olub.

Qeyd edək ki, müəsisənin orta illik işçi sayı 15 nəfərdir.

120.000 x 20% = 24.000 manat.

Dövriyyənin 200.000 manatdan yüksək və orta illik işçi sayının 10 nəfərdən çox olması səbəbindən şirkət kiçik sahibkarlıq subyektinə aid edilir. Vergi Məcəlləsinin 106.1.20-ci maddəsində nəzərdə tutulan güzəştlər bu şirkətə tətbiq edilmir. Ona görə də şirkət cari il üçün 24.000 manat mənfəət vergisi ödəməlidir.

Mənfəət (gəlir) vergisi ödəyiciləri rüb bitdikdən sonra növbəti ayın 15 -dən gec olmayaraq cari vergi ödəmələri haqda arayış formasını təqdim etməlidirlər. Mənfəət ( gəlir) vergisi bəyannaməsi və yekun ödəmələr isə hesabat ilindən sonrakı ilin mart ayının 31-dən gec olmayaraq vergi orqanlarına təqdim edilməlidir.

Vergi Məcəlləsinin 74.1-ci maddəsinə əsasən, hesabatın verilmə müddəti başa çatanadək vergi ödəyicisi gəlir vergisinin və ya mənfəət vergisinin hesabatının verilməsi müddətinin uzadılması barədə müraciət edirsə və bu zaman ödənilməli olan verginin məbləğini tamamilə ödəyirsə, hesabatın verilməsi müddəti üç ayadək uzadılmış hesab olunur. Əgər vergi ödəyicisi il ərzində hər hansı bir səbəbdən fəaliyyətini dayandırsa, fəaliyyətini dayandırdığı tarixdən 30 gün müddətinə mənfəət (gəlir) vergisi bəyannaməsini təqdim etməlidir.

Mənfəət (gəlir) vergisi bəyannaməsi vaxtında təqdim edilməzsə 40 manat məbləğində maliyyə sanksiyası nəzərdə tutulub.

Vergi yoxlaması və onun növləri

Vergi yoxlaması vergi ödəyicilərinin ilkin mühasibat sənədlərinə və digər sənədlərə əsasən verginin düzgün və vaxtında hesablanması və keçirilməsini təyin etmək üçün həyata keçirilən aktdır. Onun əsas məqsədi vergi ödəyicisinin vergi hesabatlarının məlumatları ilə vergi orqanlarının aldığı məlumatların tutuşdurulmasıdır.

Vergi yoxlamalarının subyektləri aşağıdakılardır:

• Nazirliklər, komitələr, idarələr, dövlət müəssisə və təşkilatları və həmçinin məhkəmə orqanları;
• Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq kommersiya təşkilatları və müəssisələri;
• Yerli və xarici hüquqi şəxslərin iştirakı ilə yaradılmış birgə müəssisələr;
• Qeyri-dövlət və qeyri-kommersiya idarə və təşkilatları;
• Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları, xarici vətəndaşlar və vətəndaşlığı olmayan şəxslər;
• Azərbaycan Respublikasında sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən xarici müəssisələr, nümayəndəliklər və onların filialları.

Vergi yoxlamasının obyektləri aşağıdakılardır:

• Pul sənədləri;
• Mühasibat kitabları;
• Hesabatlar, planlar, smetalar;
• Bəyənnamələr;
• Müqavilə və kontraktlar;
• əmrlər və işgüzar yazışmalar;
• vergi və digər məcburi ödənişlərin ödənilməsi ilə bağlı olan digər sənədlər.

Qanunvericiliyə əsasən vergi yoxlaması həmin yoxlamanın keçirildiyi il də daxil olmaqla vergi ödəyicisinin 3 təqvim ilindən çox olmayan fəaliyyətini əhatə edə bilər.

Vergi yoxlaması zamanı vergi ödəyicisinin digər şəxslərlə bağlı fəaliyyəti haqqında məlumat alınması zərurəti yaranarsa, vergi orqanı həmin şəxslərdən yoxlanılan vergi ödəyicisinin fəaliyyətinə aid olan sənədləri tələb edə bilər. Bu hərəkət üçün vergi orqanının qərarı olmalıdır. Vergi praktikasında bu qarşılıqlı yoxlama adlanır.

Vergi qanunvericiliyi ilə vergi yoxlamasının iki növü müəyyən edilmişdir:

• kameral yoxlama;
• səyyar yoxlama.

Kameral yoxlama

Kameral yoxlama vergi orqanlarında hesabat sənədləri vergi ödəyicilərindən qəbul edilən zaman aparılır, yəni belə yoxlama bilavasitə vergi orqanında aparılır. Bu zaman hesabat formalarının doldurulmasının, vergilərin hesablanmasının düzgünlüyü və hər hansı bir güzəştdən istifadə etmənin qanunauyğunluğu yoxlanılır. Yoxlama zamanı sənədlərin doldurulmasında səhvlər və təqdim edilən sənədlərdə olan məlumatlar arasında ziddiyətlər aşkar edildikdə, bu barədə vergi ödəyicisinə məlumat verilir və 30 gün müddətində müvafiq düzəlişlərin aparılması tələb olunur.

Kameral yoxlama zamanı vergi məbləğinin azaldılması aşkar edilərsə, vergi orqanı müvafiq vergi məbləğinin və faizlərin ödənilməsi barədə 5 gün müddətində vergi ödəyicisinə tələb göndərir. Əgər vergi məbləğinin artıq göstərilməsi müəyyən olunarsa, vergi ödəyicisinə 5 gün müddətində məlumat göndərilir.

Kameral yoxlama zamanı vergi orqanı vergi ödəyicisindən vergilərin hesablanması və ödənilməsinin düzgünlüyünü təsdiq edən sənədləri tələb edə bilər. Kameral yoxlamanın həyata keçirilməsi üçün vergi orqanının rəhbərinin xüsusi icazəsi tələb olunmur.

Kameral vergi yoxlaması vergi ödəyicisi tərəfindən verginin hesablanması və ödənilməsi üçün əsas olan hesabat sənədlərinin vergi orqanına təqdim ediliyi gündən 30 gün müddətində həyata keçirilir.

Səyyar yoxlama

Səyyar yoxlama, adından göründüyü kimi, vergi orqanlarının vəzifəli şəxsləri tərəfindən bilavasitə vergi ödəyicisinin yerləşdiyi yerdə həyata keçirilir. Kameral yoxlamadan fərqli olaraq, səyyar vergi yoxlaması vergi orqanının qərarına əsasən həyata keçirilir.

Səyyar vergi yoxlaması növbəti və növbədənkənar ola bilər. Növəti səyyar vergi yoxlaması ildə bir dəfədən çox olmayaraq keçirilir və bir aydan artıq davam edə bilməz. Müstəsna hallarda onun müddəti 3 aya qədər uzadıla bilər.

Növbədənkənar səyyar vergi yoxlaması aşağıdakı hallarda keçirilə bilər:

• sonuncu vergi yoxlaması zamanı vergi ödəyicisi tərəfindən bilərəkdən hesabat sənədlərinin aparılmaması və ya müvafiq qaydalara uyğun olaraq aparılmaması, ödənilməli olan vergilərin 25 və daha çox faizinin vergidən yayındırılması halları aşkar edildikdə;
• verginin hesablanması və ödənilməsi üçün zəruri olan hesabat sənədləri müəyyən edilmiş müddətdə vergi orqanına təqdim edilmədikdə;
• vergi yoxlamasının nəticələri üzrə tərtib edilmiş aktda dürüst olmayan və ya təhrif olunmuş məlumatlar aşkar edildikdə.

Səyyar vergi yoxlamasının nəticələri üzrə vergi orqanının səlahiyyətli şəxsləri tərəfindən müəyyən edilmiş formada akt tərtib edilir. Vergi qanunvericiliyinin pozulub-pozulmaması hallarının aşkar edilməsindən asılı olmayaraq aktda aşağıdakılar əks etdirilir: müəssisənin adı, yoxlamanın tarixi, yoxlanılan məsələlərin siyahısı, yoxlamanın əhatə etdiyi dövr. Əgər vergi qanunvericiliyinin pozulması halları müəyyən edilməyibsə aktda müəssisə tərəfindən vergi qanunvericiyinə düzgün əməl edilməsi, vergilərin düzgün hesablanması və onların vaxtında büdcəyə köçürülməsi, mühasibat uçotunun aparılması qaydasına əməl edilməsi barədə qeydlər aparılır.

Əgər yoxlama zamanı vergi qanunvericiliyinin pozulması halları aşkar edilərsə aktda aşağıdakılar əks olunmalıdır: vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsində aşkar olunmuş pozuntular haqqında konkret faktlar, yoxlanılan dövr ərzində mühasibat hesabatlarının, pul əməliyyatlarının, gəlir və xərclərin uçotunun düzgün aparılmaması nəticəsində vergi qanunlarının pozulmasına gətirib çıxarmış faktlar, vergi orqanlarına təqdim edilmə qaydalarındakı pozuntular və s.

Aşkar edilmiş qanun pozuntusu aktda hər bir vergi növü üzrə ayrıca qeyd olunur. Adətən aktın sonunda yoxlayıcı aşkar edilmiş qanun pozuntularının aradan qaldırılması barədə təkliflərini verir və ödənilməmiş verginin ödənilmə müddətini müəyyən edir. Akt bir qayda olaraq iki nüsxədə tərtib olunur. Bir nüsxə yoxlamanı aparan vergi orqanında qalır, ikinci nüsxə isə verginin aparıldığı müəssisəyə verilir.

Səyyar vergi yoxlaması aktı yoxlamanı aparan vergi orqanının səlahiyyətli şəxsi, yoxlama aparılan müəssisənin rəhbəri və baş mühasibi tərəfindən imzalanır.

Vergi ödəyicisi yoxlama aktına öz qeydlərini edə bilər, onu imzalamaqdan imtina edə bilər. Bu zaman bu barədə aktda müvafiq qeyd aparılır.

Səyyar vergi yoxlamasının nəticələri vergi orqanının yoxlamanı aparan səlahiyyətli nümayəndəsi vergi orqanına gəldikdən bir gün sonra xüsusi jurnalda qeyd olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, vergi orqanının səlahiyyətli nümayəndəsi tərəfindən aktın tərtib edilməsi heç də avtomatik surətdə vergi ödəyicisinin məsuliyyətə cəlb edilməsi demək deyildir. Çünki yoxlama aktı aşkar edilmiş qanun pozuntularının bir növ siyahısıdır. Orada şərh edilmiş hallar vergi orqanının rəhbərinin müəssisəyə müvafiq sanksiyaları tətbiq etmək qərarının qəbul edilməsi üçün əsasdır.

Vergi orqanının rəhbəri aktı aldıqdan sonra səyyar vergi yoxlamasının materiallarına baxılmanın nəticələrinə əsasən 10 gün müddətində aşağıdakı qərarlardan biri çıxarır:

• vergi ödəyicisinin vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilməsi;
• vergi ödəyicisinin vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilməsindən imtina edilməsi;
• əlavə vergi yoxlaması tədbirlərinin keçirilməsi haqqında qərar qəbul edilməsi.

Qeyd edildiyi kimi, vergi yoxlamalarının keçirilməsində əsas məqsəd vergidən yayınma hallarının qarşısının alınmasıdır. Çünki vergidən yayınma halları ölkə iqtisadiyyatına ciddi mənfi təsir göstərir. Bir tərəfdən dövlət büdcəsi lazım olan pul ehtiyatlarından məhrum olur ki, bunun da nəticəsində dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi, büdcə təşkilatlarında işləyənlərə əmək haqqı verilməsi ləngiyir, digər tərəfdən isə rəqabətin əsas prinsipi pozulur. Çünki iki eynitipli müəssisədən biri vergidən yayınıbsa, onda onlar qeyri-bərabər vəziyyətdə olurlar.

Vergidən yayınma dedikdə vergi ödəyicisinin vergidən qaçmaq və ya vergi şəklində büdcəyə keçirməli olduğu məcburi ödənişlərin məbləğinin azaldılmasına yönəldilmiş məqsədyönlü fəaliyyəti başa düşülür.

Bu hərəkətlər aşağıdakı əlamətlərlə xarakterizə olunur:

• vergi ödəyicisinin aktiv hərəkətləri;
• bu hərəkətlərin verginin həcminin azaldılmasına yönəldilməsi.

Verginin azaldılmasına gətirib çıxaran bilərəkdən edilməyən hərəkətlərə (məsələn, hesablamada səhvə yol verilməsi) vergidən yayınma üsulları kimi baxmaq olmaz. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, hətta belə hallarda da mövcud qanunvericilik vergi ödəyicisini məsuliyyətdən azad etmir.

Vergidən yayınma halları aşağıdakı üç formada ola bilər:

• bilavasitə vergidən yayınma;
• vergidən yan keçmək;
• qanunvericiliyi pozmadan vergidən yayınma.

Vergidən bilavasitə yayınma dedikdə, vergi ödəyicisi tərəfindən ödəməli olduğu verginin həcminin qəsdən və ya qeyri-qanuni yollarla azaldılması başa düşülür. Vergi ödəyicisinin belə fəaliyyəto qeyri-qanunidir, çünki o, vergi qanunvericiliyinin pozulması hesabına həyata keçirilir. Vergidən bu cür yayınma adətən gəlirin (mənfəətin) gizlədilməsi və ya azaldılması, vergi tutulmalı olan obyektlərin uçota alınmaması, mühasibat uçotu sənədlərinin saxtalaşdırılması, vergilərin vaxtında ödənilməməsi, qeyri-qanuni yolla vergi güzəştlərindən istifadə edilməsi və s. şəkildə həyata keçirilir. Bütün bunlar vergi ödəyicisinin qeyri-qanuni və bilərəkdən edilmiş fəaliyyətinin nəticəsi olduğundan, onlar qanunvericilik qarşısında mülki-hüquqi, inzibati, cinayət və vergi məsuliyyəti daşıyırlar.

Vergidən yan keçmə vergi öhdəliyinin minimallaşdırılmasının bir formasıdır. Bu zaman hüquqi və ya fiziki şəxs özünü bu və ya digər verginin ödəyicisi kateqoriyasından çıxarır və bunun da nəticəsində vergi ödəmir.

Qanunvericiliyi pozmadan vergidən yayınma zamanı vergi ödəyicisi qanunvericiliklə ona verilmiş bütün güzəştlərdən və vergidən yan keçmə üsullarından istifadə edərək verginin həcmini azaldır. Bu zaman fəaliyyət elə təşkil olunur ki, qanuni əsaslarla ödəniləcək verginin məbləği minimuma endirilmiş olsun.

Qanuni yolla vergidən yan keçmə ilə qanunvericiliyi pozmadan vergidən yayınmanın əsas fərqi ondadır ki, birinci halda vergi ödəyən verginin həcmini azaltmağın qanunla icazə verilən və ya qadağan olunmayan üsullarından istifadə edir. Bu hərəkətlərdə qanun pozuntusu və cinayət tərkibi olmadığından onlar cinayət və inzibati məsuliyyət daşımırlar. İkinci halda isə, fəaliyyət vergi planlaşdırması, başqa sözlə, vergi optimallaşdırılması formasında həyata keçirilir. Vergi planlaşdırması müəssisənin vergi öhdəliklərinin azaldılmasına yönəldilmiş fəaliyyət sistemidir. Vergidən yan keçmə birdəfəlik xarakter daşıdığı halda vergi planlaşdırması uzun müddət üçün nəzərdə tutulur.

Beləliklə, vergi nəzarəti həyata keçirilərkən vergi orqanları tərəfindən vergidən yayınmanın bütün halları dəqiq araşdırılmalı və ona uyğun qərarlar qəbul edilməlidir.

Vergilərin növləri

Vergilərin təsnifatı zamanı bir sıra meyarlardan istifadə olunur. Meyarların genişliyi, dövlət büdcəsinə yığımların praktikada tətbiqinin fərqli olması vergi növləri müəyyən edilərkən müxtəlif yanaşmaların ortaya çıxmasına səbəb olur.

Belə müxtəlifliyə baxmayaraq müasir vergi nəzəriyyəsində iqtisadi təsnifat daha rasional qruplaşma kimi qəbul edilir. İqtisadi təsnifatda vergilərin növləri müəyyən edilərkən ödəyicilərin ödəmə qabiliyyəti nəzərə alınır. Odur ki, bəzən, ödəmə qabiliyyətinə görə təsnifat da adlanır.

• gəlir üzərinə qoyulan vergilər – qazancımızdan ödənilir;
• sərvət üzərinə qoyulan vergilər – mülkiyyətimizdə olanlara tətbiq edilir (əmlak, əşyalar və sair);
• istehlak (xərc) üzərinə qoyulan vergilər – aldıqlarımıza görə ödənilən vergilərdir.

• dövlət yaxud yerli vergilər (idarəetmə səviyyəsinə əsaslanan təsnifat);
• birbaşa yaxud dolayı vergi (tutulma üsuluna görə) və sair.

Gəlir üzərinə qoyulan vergilər

• gəlir vergisi;
• müəssisələrin ödədiyi mənfəət vergisi.

“Mütərəqqi kapitalizm dövrünün məhsulu və eyni zamanda xarakterik ifadəsi olan gəlir vergisi” (F.Noymark) müasir dövrdə bazar iqtisadiyyatına malik bütün ölkələrin ən mühüm vergilərindəndir.

Müasir gəlir vergisinin tarixi İngiltərə ilə Fransa arasındakı müharibəni maliyyələsdirmək üçün 1799-cu ildə tətbiq edilən gəlir vergisi ilə başlayır. Müharibə ilə bağlı tətbiq edilən vergi müvəqqəti xarakter daşıyırdı, 1802-ci ildə sülh müqaviləsi bağlandıqdan sonra ləğv edildi. 1803-cü ildə müharibənin bərpası ilə yenidən qüvvəyə minir, müharibə bitdikdən sonra ləğv edilir. 1842-ci ildə gömrük gəlirlərinin azalması nəticəsində dövlət gəlirlərindəki kəsiri qarşılamaq üçün yenidən tətbiq edilir, sonradan heç vaxt ləğv edilməyərək Britaniya vergi sisteminin əsas elementinə çevrilir.

Gəlir Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində “malların (işlərin, xidmətlərin) təqdim edilməsi ilə bağlı əməliyyatların ümumi dəyəri” kimi şərh edilir. Həmçinin şəxsin fəaliyyətdənkənar qazancı, əldə etdiyi fayda gəlir hesab olunur. Gəlir vergisi – gəlirin əldə edildiyi anda şəxslərdən tutulan birbaşa vergidir. Azərbaycanın qanunvericiliyində bu vergi növü dövlət vergisi kimi xarakterizə olunur, mücərrəd vergidir, çünki heç bir məqsədli təyinat daşımadan dövlətin büdcə gəlirlərinin formalaşmasına xidmət edir.

Bu qrupa daxil olan hüquqi şəxslərdən tutulan mənfəət vergisi birbaşa vergidir, onun məbləği təşkilatın son maliyyə nəticəsindən asılıdır. Vergitutma obyekti mənfəət, yəni gəlir və xərclər arasındakı fərqdir.

Sərvət vergisi

Sərvət dedikdə şəxslərin gəlirlərinin istehlaka sərf olunmamış, yığım funksiyası daşıyan hissəsi nəzərdə tutulur. O, fiziki yaxud hüquqi şəxsin müəyyən bir dövrdə sahib olduğu, pulla ifadə olunan bütün iqtisadi dəyərlərin məcmusudur. Onun həcminə uyğun sahibinin vergi öhdəliyi müəyyən edilir.

• ya əmlaka sahib olmaqla aktivlərə daxil edilməsi;
• ya da onlara mülkiyyətin dəyişdirilməsi faktıdır.

• sərvətə görə;
• sərvətin köçürülməsinə uyğun;
• sərvət artımına əsasən.

Xərc üzərinə qoyulan vergilər

• azadolma və güzəştlərin mövcudluğu;
• düzgün bəyan ediməməsi;
• vergidən yayınma hallarına görə vergi ödəyicisinin ödəmə qabiliyyətini tam əks etdirmir.

Bu çatışmamazlıq xərc üzərinə qoyulan vergilər (istehlak vergiləri) ilə aradan qaldırılır. İstehlakçılar pulu xərclədiyi (istehlakçının gəliri xərc kimi reallaşdığı) anda vergitutma obyekti yaranır. İstehlakçının aldığı əmtəənin zəruri (məsələn, qida) yaxud dəbdəbə (məsələn, zərgərlik məmulatları) xarakterli olmasından asılı olaraq fərqli vergi dərəcəsi tətbiq edilir.

Ölkəmizdə tətbiq edilən əlavə dəyər vergisi (ƏDV) , habelə aksiz vergisi belə vergi növlərinə nümunədir.