Vergimin 1 faizini necə bağışlaya bilərəm

Müasir iqtisadiyyatda tətbiq olunan vergilərin tərkibi çox müxtəlifdir. Hər bir ölkədə tətbiq edilən vergilər həmin ölkənin vergi sistemini yaradır. Vergilər müxtəlif olduğu və hər bir vergi növnün özünəməxsus xüsusiyyəti olduğu üçün bu vergilərin təsnifləşdirilməsinə çox böyük ehtiyac var. Müəyyən ölçülərə uyğun olaraq eyni xüsusiyyətli vergiləri bir yerə toplayaraq qruplaşdırmaq lazımdır. Bu qruplaşdırma siyasətində bir tərəfdən vergi sisteminin bütövlüyü haqqında daha geniş və daha aydın biliyə malik olacaq, digər tərəfdən isə zaman daxilində daim təkmilləşən verginin bu günkü inkişaf səviyyəsini müəyyən edəcəyik.
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində vaxtı ilə qəbul olunmuş müxtəlif vergi növləri əsas etibarı ilə 4 qrup üzrə təsnifləşdirilir. Bu qrupları ayrı – ayrılıqda nəzərdən keçirək:
1. Gəlir vergiləri və sərvət vergiləri.
Dövlət vergini həm vergi mükəlləflərinin hər il əldə etdikləri gəlirdən, həm də mükəlləflərin sahib olduqları sərvətdən (kapitaldan) ala bilər. Bu vergi obyektlərini ayrı – ayrılıqda nəzərdən keçirək.
Gəliri bir qayda olaraq ya fiziki şəxslər, ya da hüquqi şəxslər əldə edirlər. Verginin fiziki şəxslərin gəlirlərinə tətbiq edilməsi vergiləri, təşkilatların, müəssisələrin, şirkətlərin, bir sözlə hüquqi şəxslərin gəlirlərinə tətbiq edilməsi təşkilat vergilərini əks etdirir. Şəxsi gəlir vergiləri də, təşkilatların gəlir vergiləri də geniş mə’nada gəlir vergisinə daxil olan vergilərdir. Gəlir, vergi mükəlləflərinin nizamlı olaraq, ümumilikdə bir illik dövrdə müxtəlif mənbələrdən götürdükləri qazancların məcmusudur.
Vergi mükəlləflərin bu əmlakı həm yığım vəsaitləri hesabına aldıqları mallardan, onlara bağışlanmış şeylərdən və ya miras (vərəsəlik) qalmış mallardan yaranır. Sərvətdə də, təzələmə, artıb – azalma baş verir, lakin bu gəlirdə olduğu kimi nizamlı olaraq hər il və müəyyən vaxt ərzində baş vermir. Buna görə də sərvəti vergiyə cəlb edərkən bə’zi vəziyyətləri, xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Belə ki, əgər vergi mükəlləfləri əldə etdiyi gəlirlə sərvət vergisi ödəyə bilmirsə, onda borclanmaya və sahib olduğu sərvətin bir hissəsini satmağa məcbur olur. Bu baxımdan da sərvət vergiləri vergi mükəlləflərinin sərvətinin azalmasına səbəb olur ki, bu da müsbət hal hesab edilmir.
Sərvət vergilərini iki tərəfdən izah etmək olar. Birincisi, həqiqi, sabit sərvətdən alınan vergi, ikincisi, sərvətin dəyərində əmələ gələn artım və ya sərvət gəliri vergiləridir. Həqiq sərvət vergiləri, ümumiyyətlə, əmlaka qoyulan sabit vergiləridir və bu vergilər müntəzəm olaqar vergi mükəlləfinin əmlakından tutulur. Sərvət gəliri vergiləri sərvətin özünə yox, yalnız müəyyən vaxtda onu yaratdığı gəlirə tətbiq edilir. Sərvət gəilirləri ən çox iqtisadiyyatda baş verəcək təsadüflər nəticəsində baş verir. Sərvət vergiləri birbaşa vergilər olmaqla mühüm həmiyyət kəsb edir. Bə’zən sərvətin vergiyə cəlb edilməsi çox böyük zərurətə çevrilir.
2. Birbaşa vergilər və dolayı vergilər.
Maliyyə elmində müzakirə və mübahisə yaradan məsələlərdən biri vergilərin təsnifləşdirilməsi olmuşdur. Bu məsələnin artıq tam aydınlaşdırldığını söyləmək çətindir. Buna görə də məsələyə açıqlıq gətirmək məqsədilə birbaşa və dolayı vergilərin müəyyən olunmasına böyük ehtiyac var.
Ümumiyyətlə, birbaşa və dolayı vergiləri bir – birindən fərqləndirmək üçün aşağıdakı elmi və hüquqi ölçülərdən istifadə olunur.
Gəlir və sərvətin mövcud formasından və ya gəlir və sərvətdən alınan vergilər birbaşa, gəlir və sərvətin istifadə olunmasından alınan vergilər isə dolayı vergilərdir. Bu halda əldə edilən və ya sərəncamda olan sərvətə görə ödənilən vergilər birbaşa, gəlir və sərvətin xərclənmənsindən alınan vergi dolayıdır. Birinci qrup vergilər vergi mükəlləfinin gəlir və sərvətinin həcmi hesablanaraq alınır və deməli birbaşa vergidir. Bu verglər içərisində ən geniş yayılmış vergi, mükəlləfin bir illik müddət ərzində əldə etdiyi gəlirin ümumi həcmindən tutulan gəlir vergisidir.
Vergi mükəlləfləri haqında əvvəlcədən tərtib oluna cədvəllərdə nəzərdə tutulan vergilər birbaşa vergilərdir. Vergi müfəttişlikəri bə’zi vergi növləri üzrə vergi ödəyicilərinin cədvəllərini tərtib edirlər. Bu cədvəllər vergi mükəlləfinin nə qədər vergi ödəcəyini nəzərdə tutan idarəçilik sənədidir. Gəlir vergisi, hüquqi şəxslərin vergisi, ərazi və bina vergiləri kimi vergilər cədvəllər tərtib edilərkən nəzərdə tutulur, müəyyən olunur.
Göründüyü kimi, birbaşa vergilər daha çox gəlir və sərvət vergilərini əhatə edir. Dolayı vergilər isə daha mürəkkəb anlayışdır. Dolayı vergilər vergi mükəlləflərindən dolayı yolla alınan vergilərdir. Bu vergilərə ən çox uyğun olanı əlavə dəyər vergisi və aksiz vergiləri, həmçinin birbaşa gömrük vergiləridir.
3. Spesifik və uyğun qiymət vergiləri.
Bu vergi qrupu inkişaf etmiş ölkələrdə formalaşmışdır. Zəif inkişaf etmiş ölkələrdə demək olar ki, bu cür vergi qrupundan çox az istifadə olunur. Bu vergilərə xarici ticarətdən, bəzi mal və xidmətdərdən tutulan vergilər daxildir. Xarici ticarətdən tutulan vergilər gömrük vergiləri olmaqla, mal və xidmətlərdən alınan rəsmiləşdirmə vergiləridir. Bu vergilərin tə’rifini iki şəkildə vermək mümkündür. Bu vergiləri xarici ticarətlə bağlı olan mal və xidmətlərin fiziki ölçülərinə – sayları, çəkiləri, həcmləri, uzunluqlarına görə müəyyən etmək və tənzimləmək mümkündür. Bu vergilərin fiziki ölçülərə görə müəyyən olunması spesifik vergilər, dəyərə görə müəyyən olunması dəyər vergiləri adlanır. Spesifik vergilər vergiqoyma texnikası baxımından sadə olduğu üsün bu vergilərin idarə edilməsi də asandır. Dəyərə görə alınan vergilərin isə həyata keçirilməsi nisbətən mürəkkəb və çətindir. Spesifik vergilər dövlətin vergiqoymada müdaxilə prinsipinin həyata keçirilməsində çox mühüm rol oynayır. Spesifik vergilər əsasən gömrük vergilərini əhatə etdiyi üçün dövlətin milli istehsalı xarici tə’sirlərdən qorumaq və ya daha doğrusu proteksionizm (himayədarlıq) siyasətinin ən əsas vasitəsidir. Dövlət həmçinin qiymətləri eyni olan bir sıra mühüm məhsulların ticarətindən uyğun qiymət vergiləri alır.
4. Şəxsi və qeyri – şəxsi vergilər.
Vergi mükəlləf üçün bir borc, dövlət üçün isə alacaq rolunu oynayır. Dövlət öz vergi alacağını əvvəlcədən müəyyənlşdirir. Bu zaman dövlət vergi mükəlləfinin şəxsi vəziyyətini, subay və ya ailəli olmasını, uşaqlı və ya uşaqsız olmasını, əldə etdiyi gəlirin mənbəyini və miqdarını nəzərə ala və ya almaya bilər. Birinci halda, yəni dövlət şəxsin vəziyyətini nəzərə aldığı halda, vergilər şəxsi, ikinci halda isə qeyri – şəxsi vergilər hesab edilir. Vergi mükəlləflərinin vergi borcllarının şəxsi vəziyyətləri nəzərə alınaraq müəyyən edilməsi vergiqoymada şəxsiyyət prinsipinin həyata keçirilməsi deməkdir. Şəxsi vergilər həmçinin ədalət prinsipinin tərkib hissəsi olmaqla, vergi sistmində çox mühüm yer tutur.
Bəzi vergilər müəyyən edilərkən, vergi mükəlləflərinin şəxsi vəziyyəti, sosial şəraiti, əldə etdiyi gəlirin mənbəyi və miqdarı nəzərə alınmıır. Bu vergilər maliyyədə qeyri – şəxsi və yaxud real vergilər adlanır. Ərazi və ya torpğa, bina və tikililər, mühərrikli nəqliyyata qoyulan vergi, daşıma vasitələrindən tutulan vergilər bu cür vergilərdəndir. Bu vergilər ümumiyyətlə, ədalət prinsipinə uyğun olmayan və ya ədalətsiz vergilər hesab edilir.

Faizləri necə hesablamaq olar

Orta uşaq beşinci və ya altıncı siniflərdə faizləri öyrənir. Əksəriyyət, yüz hissədən ibarət olan bir anlayışla tanış olur, məsələn, bir maddənin 100% -i bütünü təmsil edir, yarısı yüzün yarısı və ya 50/100, 50% -ni təşkil edir. Əksər insanlar bu sadə konsepsiyanı qavraya bilsələr də, digər rəqəmlərin faizlərinin hesablanması bəziləri üçün daha çətin ola bilər. Ancaq faizlə necə işləyəcəyinizi bilmək alış -verişə getmək, ərzaq məhsulları almaq və endirimləri anlamaq üçün çox vacibdir. Burada tələbələrə və istehlakçılara faizləri hesablamağa kömək edə biləcək bir neçə əsas fakt var.

Yüzdə və Fraksiya Bağlantısı

Kəsrlər, ondalıklar və faizlər arasındakı əlaqəni bilmək, şagirdlərə bir kəsir və ya ondalık verilərkən faizlərin necə hesablanacağını anlamağa kömək edəcək. Bir faiz və fraksiya ümumiyyətlə 100 -ə bərabər olduqda və bu yüzü bütöv götürəndə ən yaxşı işləyir. Bir faiz əvvəlcə üst rəqəmi aşağı rəqəmə bölmək və sonra yüzə vurmaqla faizə çevrilə bilər. Məsələn, 2/5 hissəsi, bölünəndə 0,4 -ə bərabərdir. Yüzə vuranda bu 40 -a bərabərdir. Buna görə də 2/5 40%-ə bərabərdir.

Bütövün faizi

Bir maddələr qrupu içərisində bir maddənin faizini təyin etmək üçün tələbə əvvəlcə cəmi neçə maddənin olduğunu hesablayır. Məsələn, şagirdlərdə fərqli rənglərdə eyni şirniyyat qabı varsa, ümumilikdə neçə ədəd olduğunu öyrənmək üçün konfetlərin sayını hesablaya bilərlər. Bu rəqəm daha sonra 100%təmsil edir. Şagirdlər daha sonra yüzdə hesablamaq üçün istifadə etmək istədikləri konfet sayını hesablaya bilər və bunu cəmiyyəti təmsil edən məxrəci (alt nömrə) olan bir hissədə paylayıcı (üst ədəd) olaraq istifadə edə bilərlər. Fraksiya qurulduqdan sonra, faizi əldə etmək üçün onu bölə və cavabı 100 -ə vura bilərlər.

Bütövün faizi üçün nümunə problem

Masanın üstündə bir stəkan sərt konfet var. On beşi nanə, onu darçın və 35 -i Butterscotch. Şirniyyatların neçə faizinin nanə olduğunu öyrənmək üçün tələbələr necə gedəcəklər? Birincisi, qabdakı ümumi konfet sayını öyrənmək üçün hər bir konfet növünü bir araya gətirməlidirlər. Bu 15 (nanə) + 10 (darçın) + 35 (kəklikotu) = 60 ümumi ədəd olardı. Buna görə 60, 100%-i təmsil edir. Nanəli konfetlərin faizini bilmək istəyirik. Onlardan 15 -inin olduğunu bilirik. 15 sayı bir kəsrin payına, 60 isə kəsrin məxrəcinə çevrilir. On beşi 60 -a bölmək 0.25 -ə bərabərdir. 100 -ə vurulduqda 25 olur, buna görə də konfetlərin 25% -i nanədir.

Faizdən Geriyə İş

Bəzən bir faiz dəyəri verildikdə bir rəqəmi hesablamaq lazımdır. İstehlakçılar, bir serverə nə qədər pul verəcəyini və ya sadə faizlə nə qədər ödəyəcəyini biləndə bu vəziyyətə düşəcəklər. Bir maddə üçün ödəməli olduqları satış vergisinin miqdarını təyin etmək üçün də istifadə edilə bilər. Potensial bir nümunə, standart ipucu 15%olarsa, 35 dollarlıq bir yeməkdə nə qədər ipucu buraxacağını anlamaq ola bilər.

Geriyə Faiz Nümunəsi

Əvvəlki nümunəni istifadə edərək, gözəl bir restoranda yeməyin 35 dollar olduğunu düşünün. Yemək üçün standart məsləhət 15%-dir. Yemək yeyənlər nə qədər pulu kənara qoymalıdırlar? Bu sualı anlamaq üçün tələbələrin 35 dolların 15% -ni hesablamaları lazımdır. Bunu etmək üçün 15% -i onluğa çevirin. On beş faiz 15/100 -ə bərabərdir, buna görə nəticədə .15 buraxaraq onluğa iki nöqtə qoyun. Sonra bunu yemək miqdarına vurun (35). Cavab 35 x .15 = 5.25 -dir. Buna görə də ipucu 5.25 dollar olmalıdır.

Endirimlərin hesablanması

Ən yaxşı sövdələşmə üçün alış -veriş edərkən, tez -tez endirim məbləğini hesablamaq lazımdır. Alqı -satqı mərkəzləri, son satış qiyməti pərakəndə satış qiymətindən çox yaxşı olmadığı halda, bir satış olaraq çox yaxşı marketinq edirlər. Endirimin necə hesablanacağını bilmək alıcıları bir çox çətinlikdən və ürək ağrısından xilas edə bilər. Məsələn, 35% endirimlə 55 dollarlıq köynəyin son qiyməti nə qədərdir?

Endirim Nümunəsi Birinci Metod

Əvvəlki nümunədən istifadə edərək, 35% endirimlə 55 dollarlıq bir köynəyin son qiyməti nə qədərdir. Cavabı anlamaq üçün istehlakçılar iki yanaşma seçə bilərlər. Birinci üsul, endirimin dollar məbləğini hesablamaq və ilkin qiymətdən çıxarmaqdır. Bunu etmək üçün 55 dolların 35% -nin nə olduğunu anlayın (unutmayın ki, ondalık nöqtəni faizlə iki boşluğun sola köçürülməsi (35% = .35) və sonra 55 dollar ilə çarpmaq daxildir. Bu, 35 x 55 = 19,25 dollara bərabərdir. . Deməli, endirim 19,25 dollardır. Bu məbləğ son qiyməti tapmaq üçün ilkin dəyərdən çıxılmalıdır. Belə ki, 55,00- 19,25 dollar = 35,75 dollar. Bu köynəyin son qiyməti 35,75 dollardır.

Endirim Nümunəsi İkinci Metod

35% endirimlə 55 dollarlıq köynəyin son qiyməti nə qədərdir? Bu cavabı tapmağın ikinci üsulu, endirimi çıxardıqdan sonra ödəyəcəkləri qiymətin faizini anlamaq və sonra onu köynəyin qiymətinə vurmaqdır. Çox vaxt bu daha asan və daha doğrudur. Köynəkdə 35% endirim olduğu üçün istehlakçılar tam məbləğdən (100%) 35% az ödəyəcəklər. Beləliklə, orijinal xərcin 100% -35% = 65% -ni ödəyəcəklər. Ardından, 55 dolların 65% -i .65 x 55 = 35.75 dollardır ki, bu da istehlakçıların Birinci Metoddan istifadə edərək tapdıqları cavabdır.

Kreditlə Ödənilən Faizin Tapılması

Ev sahibləri tez -tez bir ev və ya avtomobil krediti üçün nə qədər faiz ödəyəcəklərini bilməlidirlər. Məsələn, 2018 -ci ildə ABŞ -ın orta avto kredit APR faiz dərəcəsi 60 aylıq bir kredit üçün 4.21% -dir. Təsəvvür edin ki, hər il bu standart 4.21% -lə 23.000 dollarlıq avtomobil alırsınız. İstehlakçı birinci ilin sonunda nə qədər faiz ödəməlidir? Cavabı tapmaq üçün, yalnız onluq nöqtəni iki boşluq sola (.01 ilə vurmanın ekvivalenti) hərəkət etdirərək faizi yüzdə çevirmək kifayətdir. Bu .0421. Bu məbləğ avtomobilin dəyəri ilə vurulur: 23.000 x .0421 = 968.3. Beləliklə, birinci ilin sonunda ödənilən faiz 968.30 dollardır.

Faizlərin əhəmiyyəti

Faizlərlə işləməyi öyrənmək, maliyyə hovuzuna girməyi planlaşdıran hər kəs üçün inkişaf etdirmək üçün vacib bir bacarıqdır.Faizlər və onları necə manipulyasiya etmək barədə əsas biliklərə malik olmadan, alış -veriş edərkən və ya ümumiyyətlə pul xərcləyərkən istehlakçıların ağıllı seçim etməsi çətindir.

VERGİLƏR

Faiz gəlirlərinə sıra gəlirlər aid edilir. Məsələn banklar, kredit təşkilatları üçün faiz gəlirləri – müştərilərə verilən kreditlər üzrə əldə edilən faiz məbləğləri, maliyyə lizinqini həyata keçirən şəxslər üçün faiz gəlirləri – lizinq əməliyyatı üzrə əldə etdikləri ssuda faiz məbləğləri nəzərdə tutulur. Müəssisələr və ya fiziki şəxslər üçün faiz gəlirləri – fiziki şəxslərin və müəssisələrin banklarda yerləşdirdikləri əmanətlər, depozitlər üzrə bankların onlara ödədikləri faiz məbləğləridir. Ümumiyyətlə, faiz gəlirləri fiziki şəxslər üçün Vergi Məcəlləsinin 99.3.1-ci maddəsinə əsasən qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlir, müəssisələr üçün Vergi Məcəlləsinin 13.2.12-ci maddəsinə əsasən satışdankənar gəlirlər, banklar, kredit təşkilatları, maliyyə lizinqini həyata keçirən şəxslər üçün faizlər üzrə əldə etdikləri gəlirlər isə sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən gəlir hesab edilir.

Bəs faiz gəlirləri vergiyə necə cəlb olunur?

İqtisadçı ekspert Anar Bayramov bu sualla əlaqədar bildirib ki, qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlir Vergi Məcəlləsinin 101.2-ci maddəsinə əsasən 14 faiz dərəcəsi ilə gəlir vergisinə cəlb edilir. Lakin Vergi Məcəlləsinin 123.1-ci maddəsində göstərilir ki, fiziki şəxsin faiz gəlirlərindən 10 faiz dərəcəsi ilə ödəmə mənbəyindən vergi tutulur və büdcəyə ödənilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, Vergi Məcəlləsinin 102.1.22-ci maddəsinə əsasən fiziki şəxslərə banklarda yerləşdirdikləri əmanətlər üzrə ödənilən faiz gəlirləri 2016-cı il fevralın 1-dən 7 il müddətinə gəlir vergisindən azaddır.

Yəni əgər fiziki şəxs hər hansı bankda illik 12 faiz dərəcəsi ilə 10.000 manat məbləğində əmanət yerləşdirmişsə və ilin tamamında ona 1.200 manat faiz ödənilirsə, o zaman 1.200 manat məbləğ əmanət sahibi fiziki şəxsə tam olaraq ödənilir və ödəmə mənbəyində vergi tutulmur. Əgər qanunvericilikdə güzəşt olmasaydı, o zaman fiziki şəxsə 1.200 manat faiz ödənilən zaman bank tərəfindən 120 manat (1200*10%) ödəmə mənbəyində vergi tutulacaqdı, fiziki şəxsin özünə isə 1.080 manat (1200-120) məbləğində faiz ödəniləcəkdir. Fiziki şəxsə ödənilən 1.080 manat faiz gəliri isə bir daha vergiyə cəlb edilməyəcəkdir.

Qeyd etdiyimiz kimi, müəssisələrin banklara yerləşdirdikləri əmanətlər, depozitlər üzrə bankların onlara ödədikləri faiz gəlirləri satışdankənar gəliridir. Müəssisələrin bu gəlirləri satışdankənar olduğuna görə ƏDV-nin vergitutma obyekti deyildir. Çünki Vergi Məcəlləsinin 159.1-ci maddəsinə əsasən ƏDV-nin vergitutma obyekti malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsidir. Satışdankənar gəlir əldə edən müəssisə əldə etdiyi faiz gəliri qarşılığında banka mal təqdim etmədiyi, xidmət göstərmədiyi, iş görmədiyi üçün bu əməliyyat ƏDV-nin vergitutma obyekti deyildir. Müəssisənin əldə etdiyi faiz gəlirləri isə Vergi Məcəlləsinin 104.1-ci maddəsinə əsasən mənfəət vergisinin vergitutma obyektidir. Fiziki şəxslərin banklarda yerləşdirdikləri əmanətlər üzrə banklar tərəfindən ödənilən faizlər 2023-cü il fevralın 1-dək gəlir vergisindən azad olmasına baxmayaraq, müəssisələrin əldə etdiyi faiz gəlirləri üçün bu güzəşt nəzərdə tutulmayıb. O səbəbdən müəssisəyə faiz ödəyən bank Vergi Məcəlləsinin 123.1-ci maddəsinə əsasən 10 faiz dərəcəsi ilə ödəmə mənbəyində vergi tutmalıdır. Müəssisə isə öz illik mənfəət vergisi hesabatında ödəmə mənbəyində verginin tutulduğunu təsdiq edən sənədləri təqdim etməklə həmin ödəmə mənbəyində tutulmuş vergi məbləğini hesablanmış illik mənfəət vergisindən çıxır. Əgər təsdiqedici sənədləri təqdim etməzsə, o zaman müəssisənin əldə etdiyi faiz gəliri tam olaraq 20 faiz dərəcəsi ilə vergiyə cəlb ediləcəkdir.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, banklar, kredit təşkilatları, maliyyə lizinqini həyata keçirən şəxslər fiziki və hüquqi şəxslərə verdikləri kreditlər üzrə faiz gəlirləri əldə edirlər. Bu fəaliyyətdən əldə edilən faiz gəlirləri müəssisələr üçün sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən gəlir hesab edilir. Nəzərə alsaq ki, bu əməliyyatlar Vergi Məcəlləsinin 13.2.14-cü maddəsinə əsasən maliyyə xidmətlərinin göstərilməsi sayılır, o zaman Vergi Məcəlləsinin 164.1.2-ci maddəsinə əsasən maliyyə xidmətlərinin göstərilməsi ƏDV-dən azad əməliyyat hesab edildiyi üçün banklar, kredit təşkilatları, maliyyə lizinqini həyata keçirən şəxslər bu əməliyyatları ƏDV-yə cəlb etmirlər. Banka faizə görə ödəniş edən şəxs ödəniş edilən zaman faizlərdən 10 faiz dərəcəsi ilə ödəmə mənbəyində vergi tutmur. Çünki bank özü müştəridən əldə etdiyi həmin faiz gəlirindən 20 faiz dərəcəsi ilə vergini hesablayır və büdcəyə ödəyir.

Hazırladı:
Fəxriyyə İKRAMQIZI

Vergilərin mahiyyəti və funksiyaları – kurs işi

Mövzuya girişi mərhum liderimiz Heydər Əlirza oğlu Əliyevin sözləri ilə başlamaq istərdim: “İqtisadiyyatı güclü olan dövlət hər şeyə qadirdir”. Doğrudan da belədir. İqtisadiyyat hər bir dövlətin döyünən ürəyidir. Ürək döyünməsə insan ölər, iqtisadiyyat inkişaf etməsə ölkə süquta uğrayar. Bunun qarşısını almaq üçün isə güclü və möhkəm iqtisadiyyat yaratmaq lazımdır. Bu güclü və möhkəm iqtisadiyyatı yaratmaq üçün də güclü iqtisadi potensiala malik olmaq, beynəlxalq aləmdə iqtisadi əməkdaşlıq etmək vacib şərtdir. Çünki əgər dövlətin potensialı yoxdursa, yəni o, hər hansı bir dövlətdən asılıdırsa, deməli bu ölkənin və onun xalqının iqtisadi mənafeyi müvafiq şəkildə təmin edilməyəcəkdir. Elə məhz buna görə də, hər bir ölkə çalışır ki, iqtisadi cəhətdən güclü və siyasi cəhətdən müstəqil bir dövlət qursun. Təsadufi deyildir ki, 2003-cü il oktyabrın 31-də andiçmə mərasimində Cənab İlham Əliyev möhtərəm Heydər Əlirza oğlu Əliyevə müraciətlə belə söyləmişdir: “Əziz Prezident, əsərin olan müasir Azərbaycanı gücləndirəcəyik, zənginləşdirəcəyik, hər tərəfli inkişaf etdirəcəyik, sizin yolunuzla yeni qələbələrə doğru addımlayacayıq”.

1. Vergi anlayışı

Məlum olduğu kimi bütün iqtisadi fəaliyyətlərin başlıca məqsədi və son nəticəsi gəlir əldə etməkdir. Hər bir şəxs, müəssisə, təşkilat, şirkət və s. iqtisadi sistem daxilində müəyyən münasibətlərə malikdir. Bu münasibətləri saxlamaq üçün hökmən gəlir və xərclərə malik olmaq lazımdır. Hər bir şəxsin ən mühüm məqsədi isə xərcləri üçün lazım olandan daha çox vəsait – gəlir əldə etməkdir. Bütün iqtisadi fəaliyyətlərdə maddi maraq məhz gəlirin artırılmasıdır. Gəlir çox olarsa istehlak da çox olar, yığım da. İstehlak istehsalı, yığım isə investisiyanı stimullaşdırır. Yəni hər bir iqtisadi prosesin əvvəli də, sonu da gəlirlə bağlıdır.
Dövlət də şəxslər kimi həmişə öz gəlirini artırmağa çalışır. Belə ki, gəlirsiz heç bir dövlət yaşaya, müdafiə oluna və inkişaf edə bilməz.
Dövlət həmişə və hər şeydən daha çox gəlir əldə etməyə can atır. Bu səbəbdən də dövlət gəlirlərinin mənbələri müxtəlif və çoxsaylıdır. Bu mənbələrin bir çoxu tarixi olaraq lap qədim zamanlardan yaranıb inkişaf etsə də, iqtisadiyyat inkişaf etdikcə yeni – yeni gəlir mənbələri yaranmaqda və dövlət gəlirlərinin tərkibi genişlənməkdədir. Bu baxımdan da inkişaf etməkdə olan ölkələr, ilk növbədə, onlara daha çox gəlir gətirən və gəlirlərini artıracaq sahələri inkişaf etdirməyə çalışır, həmin sahələrə böyuk həcmdə sərmayə ayırırlar. İqtisadi inkişaf və artım baş verdikdə isə dövlətin gəlirləri artır, əksinə böhranlar baş verdikdə isə dövlət gəlirlərində azalma başlayır.
Dövlətin sərvətindən istifadəyə görə tutulan gəlirlər dövlətin sahib olduğu daşınan və daşınmaz sərvətlərin istifadəsindən götürülən gəlirlərdir. Meşələrin oduncağının satışından və ya istifadəsindən, balıq ovundan, çöllərdəki ovdan, həmçinin dövlət əmlakının istifadəsindən gələn gəlirlər bu gəlirlərə aiddir. Bu gəlirləri vergi ilə qarışıq salmaq olmaz. İndiki dövrdə bu gəlirlər, həcmcə xeyli artsada, ümumiyyətlə götürdükdə dövlət büdcəsində çox az yer tutur. Bu payın azalmasının ən mühüm səbəblərindən biri vergi obyektlərinin genişləndirilməsi və vergilərin ən əsas dövlət gəlirinə çevrilməsidir.
Keçid dövrünü yaşayan bir qrup ölkələr yaranmış konkret tarixi şərait üzündən bir qayda olaraq, inkişafın başlanğıc mərhələlərində dövlət büdcəsi gəlirlərini daha çox vergi və rüsumları artırmaq yolu ilə qaydaya salmaq istəyirlər.
Dövlət büdcəsi gəlirləri bölməsində toplanan maliyyə vəsaitləri müxtəlif mənbələrdən yığılır. Məhz belə gəlir mənbələrindən biri və başlıcası vergilərdir. Biz vergi, rüsum, gömrük rüsumu və s. adı altında istər dövlət büdcəsi, istərsə də büdcədənkənar fondlara bu və ya digər ölkədə qüvvədə olan vergi, rüsum baradəki normativ aktlara əsasən və həmin qanunverici aktlarda qoyulan hədlərə, səviyyəyə uyğun tutulan məcburi ödəmələri başa düşürük. Bundan əlavə nəzərə almalıyıq ki, hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən vergi və dövlət maliyyə rüsumları adlanan vəsaitlərin toplanma mənbəyidir.
Vergiyə verilən tərifin doğru və dolğun olmasından ötrü, tərif bir neçə vacib və zəruri cəhətləri: vergilərin tutulma məsrəfləri; onların tutulma xarakteri və icra etdiyi funksiyaları ehtiva etməlidir.
Vergilər dövlətin öz funksiyalarını icra etməsindən ötrü zəruri olan, bu ölkənin qanunvericiliyinin tabeliyində olan fiziki və hüquqi şəxslərdən dövlət və yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən məcburi qaydada tutulan vəsaitlərdir.
Vergilər iqtisadiyyatın inkişafında qüdrətli bir iqtisadi alət kimi fəaliyyət göstərir. O, ölkə gəlirlərinin və maliyyə resurslarının yenidən bölgüsü əməliyyatlarını yerinə yetirir. Belə bir yenidən bölgüyə ehtiyac və zərurət ondan irəli gəlir ki, bəzi işləri öz daxili imkanları hesabına görə bilməyən qurumlar, fiziki şəxslər maliyyə resursları baxımından ehtiyac duyurlar. Yenidən bölgü həmin boşluğu doldurmaqda əhəmiyyətli rol oynayır. Vergi münasibətləri bir tərəfdən hüquqi, digər tərəfdən iqtisadi münasibətləri tərənnüm edir. Məsələyə hüquqi qütbdən yanaşdıqda dövlətlə vergi subyektləri arasındakı təəhhüdlü münasibətləri, iqtisadi cəhətdən yanaşanda büdcə gəlirləri təminatçısı və iqtisadiyyatın tənzimlənməsi münasibətlərini görürük. Ən vacibi odur ki, iqtisadi inkişafın hər bir mərhələsində vergi funksiyaları arasında ən əlverişli əlaqələndirmə yaradılsn, məkan və zamana görə funksiyalardan hər hansı birinə üstünlük verilsin, dövrün nəbzini tutub, əsas halqa seçilsin. Həmin funksiyalar düzgün əlaqələndiriləndə vergilər istehsala başlıca olaraq stimullaşdırma, investisiya həcmi, istehsal maliyyəsi vasitəsi ilə birbaşa tə’sir göstərə bilir və nəticə uğurlu olur. Bir sözlə, iqtisadiyyatın keçid dövrünə uyğun vergi siyasəti olmalı, maliyyə siyasətinin tərkib hissəsi kimi o, həmin dövrün spesifik cəhətləri və əlamətlərini özündə reallıqla əks etdirməlidir. Başqa cür hərəkət keçid iqtisadiyyatlı ölkəyə zərər gətirər və iqtisadiyyata güclü zərbə vura bilər.
Vergilər həcminə görə və istifadə əhəmiyyətinə görə ən mühüm dövlət gəlirlərindən biri olub, dövlət büdcəsi gəlirlərinin 90 – 95% – ni təşkil edir.
Vergi zaman keçdikcə inkişaf etmiş, sağlam bir düşüncə sisteminə çevrilmiş anlayışdır. Vergi ən qədim dövlət gəliridir. Vergiyə aşağıdakı kimi ümumiləşdirilmiş tərif vermək mümkündür:
Vergilər – dövlətin öz xərclərini ödəmək və iqtisadi və sosial həyata müdaxiləsini tə’min etmək məqsədilə hüquqi və fiziki şəxslərdən toplanan məcburi gəlirdir.
Vergilər müəyyən iqtisadi fəaliyyəti stimullaşdırmaqla genişləndirə və ya müəyyən iqtisadi fəaliyyətin qarşısını ala bilər. Vergilər mükəlləflərin gəlirləri, sərvətlərindən və xərclərindən alınır. Yəni vergi mükəlləfləri ödədikləri vergiləri birbaşa olaraq qazandıqları gəlirlərdən, sahib olduqları sərvətdən və həyata keçirdikləri xərclərdən ödəyirlər.
Vergilər – ödəyicilərin gəlirlərindən tutulmalar, indiki müasir dövlətin əsas gəlir mənbəyi və bazar iqtisadiyyatının tənzimlənməsinin səmərəli alətidir.
Vergilərin tarixi bəşəriyyətin tarixi qədər qədimdir və min illərdir ki, mövcuddur. İlk dövlətlərin yaranmasından və cəmiyyətin siniflərə bölündüyü andan vergilər iqtisadi münasibətlərin əsas elementi olmuşdur. Müharibə dövründə məğlub olmuş xalqdan bac – xərac alınması, dinc dövrlərdə isə yerli əhalidən alınan xərac və renta ödənişlərini verginin ilk forması hesab etmək olar.
Lakin ilk dövlətin yaranması ilə bağlı olan və müxtəlif təbəqələrdən alınan vergilər ilk əvvəllər sistemsiz olmuş, sonralar isə nizamlı pul vergiləri tətbiq edilməyə başlamışdır. Qədim Roma və Afinada sülh dövründə vergi tətbiq olunmazmış və yalnız müharibələr zamanı əsasən natural formada vergilər tutularmış. Əmtəə – pul münasibətləri inkişaf edib möhkəmləndikcə vergilər də pul forması almağa başlamışdır.
Vergilərin təsadüfi xarakter daşıması onların tutulmasında ayrıseçkiliyə yol verilməsi çox zaman əhali arasında böyük narazılıqlara səbəb olmuşdur. Bu nöqteyi nəzərdən Əhəmənilər dövlətinin hökmdarı həyata keçirdiyi vergi islahatları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bizim eradan əvvəl 518 – ci ildə I Dara dövlət vergilərinin yeni sistemini tətbiq etmişdir. Bu qanuna əsasən bütün vilayətlər becərilən torpaqların həcminə və münbitliyinə uyğun olaraq müəyyən edilmiş miqdarda vergini pul şəklində ödəməli idilər. Əhali bu vergini ödəmək üçün kənd təsərrüfatı və sənətkarlıq məhsullarını satmağa məcbur olurdu ki, bu da əmtəə – pul münasibətlərinin inkişafına səbəb olurdu.
İlk mütəşəkkil vergi sistemlərindən biri Qədim Romanın vergi sistemidir. Roma vətinkişafı həm ümumdövlət, həm də yerli vergilərin yaranmasına səbəb oldu. Müharibələrdə qələbə qazanan Roma vətəndaşları qalibiyyətli müharibələrdən sonra bəzən tamamilə ümumi vergidən azad olurdular. Kommunal vergilər isə müntəzəm olaraq alınırdı.

2. Vergilərin mahiyyəti

Vergi problemində məzmun və forma cəhətləri nəzər – diqqəti cəlb edir. O cümlədən, verginin məzmunu, mahiyyətinə müdaxilə edəndə aşkar olunur ki, vergi ödəyənlərin hamısı tərəfindən gəlirlərindən asılı olmadan məcburi surətdə vergi ödəmə aktının baş verməsinin vacibliyi faktı real həqiqətdir. Bilirik ki, istehsal edilmiş məhsullar və yerinə yetirilən müxtəlif növlü xidmətlərdən tutulan vergilər büdcə gəlirlərini tə’min edən ən başlıca mənbə olmaqla bərabər bir sıra funksiyaları yerinə yetirir. Görünür, vergilər üçün ən vacib, birinci, əsas funksiya büdcə gəlirlərini təmin etmək funksiyasını yerinə yetirməkdir. Ən ağır, çətin, lakin daha çox əhəmiyyət kəsb edən vəzifə budur, çünki burada söhbət büdcə gəlirlərənin 90 – 95% – ni təmin etməkdən gedir. Buradakı mürəkkəbliyi, ağırlığı bir daha xatırlatmaq yerinə düşər ki, axı, hələ bu gün də müəssisə və təşkilatlardan əhalinin sosial müdafiəsi üçün əmək haqqı fondunun 35% – i məşğulluq fondunda, əmək haqqı fondunun 2% – i əlillərin sosial müdafiəsinə, mənfəətin 1% – i icbari ödənilir. Əlavə edək ki, hazırda respublikamızda büdcədən maliyyələşdirilən təşkilatlar üzrə əmək haqqı fondu müavinətlərlə bir yerdə 1,6 trilyon manatdan çoxdur. Bir cəhətə də toxunaq. Məsələ burasındadır ki, dövlətin iqtisadi vəzifələri ilə maliyyə mexanizmi arasında qarşılıqlı əlaqə var, o cümlədən, əgər dövlət əhalinin rifahı, sosial vəziyyəti ilə məşğul olursa, necə deyərlər, əhalinin qayğısına qalmaq funksiyasını yerinə yetirirsə, onda istər – istəməz vergilər məsələsi obyektiv hal kimi ortaya çıxır. Bu mənada vergilər ölkə iqtisadiyyatında maliyyə tənzimlənməsinin ən mühüm və səmərəli mexanizmi, aləti kimi təzahür etmiş olur. Mərkəzləşdirilmiş pul fondu kassası, müəssisələrin və vətəndaşların mənfəət və gəlirlərindən, ayrı – ayrı malların dəyərindən, müxtəlif fəaliyyət növlərindən, təbii ehtiyatlardən istifadədən, əmlakdan alınan məhsulun, görülən işin, yerinə yetirilən xidmətin dəyər artımından əldə olunan, toplanan vergilər hesabına formalaşır. Keçid iqtisadiyyatının inkişaf pilləsi, mərhələsi, bazar iqtisadiyyatı, bilavasitə maliyyə sistemsiz ola bilməz. Bir tarixi həqiqəti də yada salaq. Pulun iqtisadi kateqoriya olmasını heç kəs inkar etmir, lakin onun mahiyyətinin nədən ibarət olması birmə’nalı qiymətləndirilmir. Bir danılmaz həqiqət var ki, pulun mahiyyəti bilavasitə onun funksiyalarında ifadə olunur və həqiqi mə’nada üzə çıxır. Məhz vergilər də bu qəbildən olan iqtisadi kateqoriyalardan biridir və onun mahiyyəti verginin yerinə yetirdiyi funksiyalarda özünü göstərir.
Qeyd etdiyimiz kimi, bu gün vergi dövlətin ən mühüm gəliridir. Dövlətin özünə pul əldə etmək məqsədilə emissiya siyasətinə əl atması və iqtisadiyyatda pul kütləsi artıqlığının yaranması uzun müddət davam edə bilməz. Çünki bu gəlir əsassız, iqtisadi zərərlərə gətirən bir gəlirdir. Buna görə də dövlət, vətəndaşların həyata keçirdikləri iqtisadi fəaliyyətdən özü üçün məcburi şəkildə fayda götürmək istiqamətini seçdi. Bu fayda vergilər şəklində təmin edilir. Vergi icbari xarakter daşıyır. Yəni vergi könüllü deyil. Bu hal demokratiklikdən uzaq olsada, məsələyə dövlət mənafeyi baxımından yanaşsaq, onda bu məcburiliyə haqq qazandırmaq mümkündür. Belə ki, vergi dövlət xərclərinin təminatının axtarılması baxımından ən demokratik müəyyənləşdirmə üsuludur. Verginin inkişafının müxtəlif dövlərində bu xüsusiyyət bir – birindən fərqli şəkildə istifadə olunmuşdur. İlk dövrlərdə dövlət gəlirlərinin sabit gəlirlərlə təmin olunması demokratik və qanunverici təşklatların inkişafının əsasını təşkil etmişdir. İkinci mərhələdə vergi bərəbərlik prinsipi – vergi qanunu qarşısında bütün vətəndaşların bərabərliyi daha da möhkəmlənməsinə və daha yaxşı həyata keçirilməsinə şərait yaranmışdır. Sonrakı mərhələdə isə vergi dövlətin iqtisadi və sosial həyata müdaxiləsinin ən mühüm çevrilmiş və bu sahədə sosial və iqtisadi demokratiyanın inkişafında müsbət rol oynamışdır.
Vergilər haqqında dövlət xüsusi olaraq qanunlar qəbul edir. Hər bir vergi növü haqqında parlament tərəfindən qanun qəbul olunur. Bu da bütün dövlət həyatının parlamentlər tərəfindən nəzarət altına alınmasını təmin edir. Büdcənin parlamentdə təsdiqi parlamentlərin bir illik müddətdə həyata keçiriləcək dövlət xərclərinin həcmi və tərkibi haqqında söz deməsidir. Parlamentin eyni formada dövlətin bir illik gəlirlərinin tərkibini və həcmini təsdiq edərək büdcəni təsdiqləməsi dövlət həyatını nəzarətə almaqdır. Bir şeyi də qeyd edək ki, vergi qanunlarının təsdiq və icrasına nəzarəti heç də bütün ölkələrdə parlamentlər icra etmir.
Vergilər maliyyə sisteminin mühüm tərkib hissəsi olmaqla iqtisadi siyasətin ən əsas vasitələrindəndir. Buna görə də bazar iqtisadiyyatı şəraitində vergilər dövlətin iqtisadi siyasətində öz rolunu daha da artırır. Azərbaycan Respublikasının Dövlət büdcəsi gəlirlərində də vergilər əsas yer tutur (bax cədvəl).

Dövlət büdcəsinin gəlirlərinin quruluşu
(2000 – ci ildə).
Dövlət büdcəsi
(cəmi mln. manat). Xüsusi çəki (%) – lə.
Əlavə dəyər vergisi. 233.000.000 11,5
Aksiz vergisi. 91.000.000 4,5
Mənfəət vergisi 535.900.000 26,5
Gömrük vergisi. 244.400.000 12,1
Ticarət vergisi. 418.000.000 20,7
Digər vergilər. 497.594.000 2,46
Cəmi 2.019.894.000 100

Müasir iqtisadiyyatda tətbiq olunan vergilərin tərkibi çox müxtəlifdir. Hər bir ölkədə tətbiq edilən vergilər həmin ölkənin vergi sistemini yaradır. Vergilər müxtəlif olduğu və hər bir vergi növnün özünəməxsus xüsusiyyəti olduğu üçün bu vergilərin təsnifləşdirilməsinə çox böyük ehtiyac var. Müəyyən ölçülərə uyğun olaraq eyni xüsusiyyətli vergiləri bir yerə toplayaraq qruplaşdırmaq lazımdır. Bu qruplaşdırma siyasətində bir tərəfdən vergi sisteminin bütövlüyü haqqında daha geniş və daha aydın biliyə malik olacaq, digər tərəfdən isə zaman daxilində daim təkmilləşən verginin bu günkü inkişaf səviyyəsini müəyyən edəcəyik.
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində vaxtı ilə qəbul olunmuş müxtəlif vergi növləri əsas etibarı ilə 4 qrup üzrə təsnifləşdirilir. Bu qrupları ayrı – ayrılıqda nəzərdən keçirək:
1. Gəlir vergiləri və sərvət vergiləri.
Dövlət vergini həm vergi mükəlləflərinin hər il əldə etdikləri gəlirdən, həm də mükəlləflərin sahib olduqları sərvətdən (kapitaldan) ala bilər. Bu vergi obyektlərini ayrı – ayrılıqda nəzərdən keçirək.
Gəliri bir qayda olaraq ya fiziki şəxslər, ya da hüquqi şəxslər əldə edirlər. Verginin fiziki şəxslərin gəlirlərinə tətbiq edilməsi vergiləri, təşkilatların, müəssisələrin, şirkətlərin, bir sözlə hüquqi şəxslərin gəlirlərinə tətbiq edilməsi təşkilat vergilərini əks etdirir. Şəxsi gəlir vergiləri də, təşkilatların gəlir vergiləri də geniş mə’nada gəlir vergisinə daxil olan vergilərdir. Gəlir, vergi mükəlləflərinin nizamlı olaraq, ümumilikdə bir illik dövrdə müxtəlif mənbələrdən götürdükləri qazancların məcmusudur.
Vergi mükəlləflərin bu əmlakı həm yığım vəsaitləri hesabına aldıqları mallardan, onlara bağışlanmış şeylərdən və ya miras (vərəsəlik) qalmış mallardan yaranır. Sərvətdə də, təzələmə, artıb – azalma baş verir, lakin bu gəlirdə olduğu kimi nizamlı olaraq hər il və müəyyən vaxt ərzində baş vermir. Buna görə də sərvəti vergiyə cəlb edərkən bə’zi vəziyyətləri, xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Belə ki, əgər vergi mükəlləfləri əldə etdiyi gəlirlə sərvət vergisi ödəyə bilmirsə, onda borclanmaya və sahib olduğu sərvətin bir hissəsini satmağa məcbur olur. Bu baxımdan da sərvət vergiləri vergi mükəlləflərinin sərvətinin azalmasına səbəb olur ki, bu da müsbət hal hesab edilmir.
Sərvət vergilərini iki tərəfdən izah etmək olar. Birincisi, həqiqi, sabit sərvətdən alınan vergi, ikincisi, sərvətin dəyərində əmələ gələn artım və ya sərvət gəliri vergiləridir. Həqiq sərvət vergiləri, ümumiyyətlə, əmlaka qoyulan sabit vergiləridir və bu vergilər müntəzəm olaqar vergi mükəlləfinin əmlakından tutulur. Sərvət gəliri vergiləri sərvətin özünə yox, yalnız müəyyən vaxtda onu yaratdığı gəlirə tətbiq edilir. Sərvət gəilirləri ən çox iqtisadiyyatda baş verəcək təsadüflər nəticəsində baş verir. Sərvət vergiləri birbaşa vergilər olmaqla mühüm həmiyyət kəsb edir. Bə’zən sərvətin vergiyə cəlb edilməsi çox böyük zərurətə çevrilir.
2. Birbaşa vergilər və dolayı vergilər.
Maliyyə elmində müzakirə və mübahisə yaradan məsələlərdən biri vergilərin təsnifləşdirilməsi olmuşdur. Bu məsələnin artıq tam aydınlaşdırldığını söyləmək çətindir. Buna görə də məsələyə açıqlıq gətirmək məqsədilə birbaşa və dolayı vergilərin müəyyən olunmasına böyük ehtiyac var.
Ümumiyyətlə, birbaşa və dolayı vergiləri bir – birindən fərqləndirmək üçün aşağıdakı elmi və hüquqi ölçülərdən istifadə olunur.
Gəlir və sərvətin mövcud formasından və ya gəlir və sərvətdən alınan vergilər birbaşa, gəlir və sərvətin istifadə olunmasından alınan vergilər isə dolayı vergilərdir. Bu halda əldə edilən və ya sərəncamda olan sərvətə görə ödənilən vergilər birbaşa, gəlir və sərvətin xərclənmənsindən alınan vergi dolayıdır. Birinci qrup vergilər vergi mükəlləfinin gəlir və sərvətinin həcmi hesablanaraq alınır və deməli birbaşa vergidir. Bu verglər içərisində ən geniş yayılmış vergi, mükəlləfin bir illik müddət ərzində əldə etdiyi gəlirin ümumi həcmindən tutulan gəlir vergisidir.
Vergi mükəlləfləri haqında əvvəlcədən tərtib oluna cədvəllərdə nəzərdə tutulan vergilər birbaşa vergilərdir. Vergi müfəttişlikəri bə’zi vergi növləri üzrə vergi ödəyicilərinin cədvəllərini tərtib edirlər. Bu cədvəllər vergi mükəlləfinin nə qədər vergi ödəcəyini nəzərdə tutan idarəçilik sənədidir. Gəlir vergisi, hüquqi şəxslərin vergisi, ərazi və bina vergiləri kimi vergilər cədvəllər tərtib edilərkən nəzərdə tutulur, müəyyən olunur.
Göründüyü kimi, birbaşa vergilər daha çox gəlir və sərvət vergilərini əhatə edir. Dolayı vergilər isə daha mürəkkəb anlayışdır. Dolayı vergilər vergi mükəlləflərindən dolayı yolla alınan vergilərdir. Bu vergilərə ən çox uyğun olanı əlavə dəyər vergisi və aksiz vergiləri, həmçinin birbaşa gömrük vergiləridir.
3. Spesifik və uyğun qiymət vergiləri.
Bu vergi qrupu inkişaf etmiş ölkələrdə formalaşmışdır. Zəif inkişaf etmiş ölkələrdə demək olar ki, bu cür vergi qrupundan çox az istifadə olunur. Bu vergilərə xarici ticarətdən, bəzi mal və xidmətdərdən tutulan vergilər daxildir. Xarici ticarətdən tutulan vergilər gömrük vergiləri olmaqla, mal və xidmətlərdən alınan rəsmiləşdirmə vergiləridir. Bu vergilərin tə’rifini iki şəkildə vermək mümkündür. Bu vergiləri xarici ticarətlə bağlı olan mal və xidmətlərin fiziki ölçülərinə – sayları, çəkiləri, həcmləri, uzunluqlarına görə müəyyən etmək və tənzimləmək mümkündür. Bu vergilərin fiziki ölçülərə görə müəyyən olunması spesifik vergilər, dəyərə görə müəyyən olunması dəyər vergiləri adlanır. Spesifik vergilər vergiqoyma texnikası baxımından sadə olduğu üsün bu vergilərin idarə edilməsi də asandır. Dəyərə görə alınan vergilərin isə həyata keçirilməsi nisbətən mürəkkəb və çətindir. Spesifik vergilər dövlətin vergiqoymada müdaxilə prinsipinin həyata keçirilməsində çox mühüm rol oynayır. Spesifik vergilər əsasən gömrük vergilərini əhatə etdiyi üçün dövlətin milli istehsalı xarici tə’sirlərdən qorumaq və ya daha doğrusu proteksionizm (himayədarlıq) siyasətinin ən əsas vasitəsidir. Dövlət həmçinin qiymətləri eyni olan bir sıra mühüm məhsulların ticarətindən uyğun qiymət vergiləri alır.
4. Şəxsi və qeyri – şəxsi vergilər.
Vergi mükəlləf üçün bir borc, dövlət üçün isə alacaq rolunu oynayır. Dövlət öz vergi alacağını əvvəlcədən müəyyənlşdirir. Bu zaman dövlət vergi mükəlləfinin şəxsi vəziyyətini, subay və ya ailəli olmasını, uşaqlı və ya uşaqsız olmasını, əldə etdiyi gəlirin mənbəyini və miqdarını nəzərə ala və ya almaya bilər. Birinci halda, yəni dövlət şəxsin vəziyyətini nəzərə aldığı halda, vergilər şəxsi, ikinci halda isə qeyri – şəxsi vergilər hesab edilir. Vergi mükəlləflərinin vergi borcllarının şəxsi vəziyyətləri nəzərə alınaraq müəyyən edilməsi vergiqoymada şəxsiyyət prinsipinin həyata keçirilməsi deməkdir. Şəxsi vergilər həmçinin ədalət prinsipinin tərkib hissəsi olmaqla, vergi sistmində çox mühüm yer tutur.
Bəzi vergilər müəyyən edilərkən, vergi mükəlləflərinin şəxsi vəziyyəti, sosial şəraiti, əldə etdiyi gəlirin mənbəyi və miqdarı nəzərə alınmıır. Bu vergilər maliyyədə qeyri – şəxsi və yaxud real vergilər adlanır. Ərazi və ya torpğa, bina və tikililər, mühərrikli nəqliyyata qoyulan vergi, daşıma vasitələrindən tutulan vergilər bu cür vergilərdəndir. Bu vergilər ümumiyyətlə, ədalət prinsipinə uyğun olmayan və ya ədalətsiz vergilər hesab edilir.

3. Vergilərin funksiyaları

Maliyyə siyasətinin tərkib hissəsi olmaqla vergi siyasətinin formalaşdırılması və həyata keçirilməsi ümumi – iqtisadi inkişafın əsas şərtlərindəndir. Ona görə də vergi işinin təşkilində inkişaf ölkələrin təcrübəsindən istifadə edilməsi və mükəmməl vergi siyasətinin formalaşdırılması çox vacibdir. Vergi siyasəti nəticə etbarı ilə bir vergi sisteminin formalaşdırılmasına gətirib çıxarmalıdır ki, bu sistem iqtisadi tənzimləmə fueusiyasını normal şəkildə həyata keçirə bilsin. Bu baxımdan mükəmməl vergi siyasətinə çox böyük ehtiyac var. İqtisadi ədəbiyyatda vergilərin funksiyaları – say cəhətdən birmənalı göstərilmir, üstəlik də funksiyalardan bu və ya digərinə üstünlük verilir və o, ön plana çəkilir. İqtisadi ədəbiyyatda verginin 2 funksiyası: fiskal və stimullaşdırıcı funksiyasını söyləyənlər var. Bir başqaları, verginin: fiskal – monetar və bölüşdürücü funksiyasını qeyd edirlər. Nəhayət, verginin funksiyalarını 3 yerə bölənlər də var. Bu funksiyalar büdcə gəlirlərini tə’min etmə, istehsalı stimullaşdırma və tənzimləmə funksiyalarıdır. Gedişat göstərir ki, əvvəl adı çəkilən birinci funksiya ön plana çəkilir, halbuki, biz öz bugünkü konkret vəziyyətimizdən çıxış etsək, gərək daha çox ağır vəziyyətdə olan istehsalımızın bərpa və inkişaf etdirmək məsələsinə diqqət yetirək və iqtisadiyyatımızı irəli aparmaq üçün güclü stimul yaradaq. Təsadüfi deyildir ki, xüsusi ekspertlər Azərbaycanda verginin hələ də fiskal siyasətinə üstünlük verilməsini, onun tənzimləmə və stimullaşdırıcı vəzifələrindən demək olar ki, istifadə olunmamasını bizə nöqsan tuturlar. Deməli, vergilərə yalnız büdcə gəlirlərini tə’min edən yığım mənbəsi kimi yanaşmaq olmaz. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, dövlət büdcəsi gəlirləri ilə üzvi vəhdət təşkil edən, ondan asılı olan sahibkarlığın inkişafı və ona diqqət yetirilməsi ölkəmizdə qənaətbəxş deyil və dövrün tələblərinə heç bir cavab vermir, proses ləngiyir. Baxmayaraq ki, vergilər kiçik biznesin, sahibkarlığın inkişafını stimullaşdırmalı və ona böyük təkan olmalıdır.
Vergi sisteminin aşağıdakı formaları vardır:
1. Klassik ikiqat vergiqoyma sistemi.
Burada həm korporasiyaların (müəssisələrin), həm də fiziki şəxslərin, yə’ni səhm sahibkarının dividetlərindən vergi tutulur. Bu sistem Niderlandda, Lüksemburqda, ABŞ – da, İsveçdə fəaliyyət göstərir.
2. Korporasiyaların (müəssisələrin) bölüşdürülən mənfəətindən korporativ vergi.
Bu vergi sistemində korporasiyalar vergidən azad olunur və ya əksinə səhmdarların səhmlərə görə əldə etdiyi gəlirdən tutulan vergilər tam və ya qismən azad olur. Bu sistem Avstraliayada, Yeni – Zelandiyada, İtaliyada və Finlandiyada fəaliyyət göstərir.
3. Kompaniya səviyyəsində vergitutmanın azaldılması sistemi.
Bu halda bölüşdürülən mənfəət daha aşağı stavka ilə vergiyə cəlb edilməlidir. Bu sistem Avstriya, AFR, Portuqaliya və Yaponiyada, müəyyən hissəsindən azad etmə isə İspaniya və İslandiyada fəaliyyət göstərir.
4. Səhmdarlar səviyyəsində vergitutmanın azaldılması sistemi.
Bu halda səhmdarlar aldıqları dividentlərdən tutulan vergilərdən (Danimarka, Yaponiya, Kanada) və ya kompaniyanın bölüşdürdüyü mənfəətdən tutulan vergidən qismən azad edilir (Böyük Britaniya, İrlandiya, Fransa).
İqtisadi sistemdə vergilərin aşağıdakı funksiyaları vardır:
1. Fiskal funksiya.
“Fisk” latın sözü olub “zənbil” deməkdir. Bu funksiya dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsi üçün dövlət büdcəsinin gəlirlərini tə’min etmək məqsədini güdür. Bunun üçün ayrı – ayrı fiziki və hüquqi şəxslərin gəlirlərinin müəyyən hissəsi xəzinəyə cəlb olunur. Vergilərin əsas təyinatı, yəni ümumdövlət proqramlarının həyata keçirilməsi üçün vəsaitlərin dövlət büdcəsinə toplanması məhz bu funksiya vasitəsilə həyata keçirilir. Bütün ölkələrdə, hər bir ictimai qurumlarda vergilər ilk növbədə fiskal funksiyanı yerinə yetiriblər.
2. Sosial funksiya.
Vergilər insanların sosial siyasi həyatında əsas rol oynadığı üçün onların xüsusi bölmələri partiya və hökumət proqramlarında yerləşdirilib, onlar barəsində parlament iclaslarında mübahisələr edirlər, dövlətlər arası danəşıqlar aparır, beynəlxalq forumlarda müzakirə edirlər. Bazar iqtisadiyyatı olan ölkələrdə bölüşdürülmüş mülkiyyətlə birgə vergilərin gəlirləri və qiyməti sosial mübarizənin əsas xəttidir. Sosial sorğuların nəticəsinə görə vətəndaşların əksəriyyəti hesab edirlər ki, onlar yüksək vergi ödəyirlər, digər sosial qruplar osə az vergi ödəyirlər. Təcrübədə verginin alınmasının 3 prinsipinə rast gəlinsə də sosial nəticələr tamamilə bir – birinə əks olurlar.
Korporasiya və şəxsi gəlirlərin vergisi çox vaxt proqressiv şkala ilə hesablanır. Yəni, sosial düzgünlük prinsipinə cavab verir. Ancaq bu vergilər siyasi savaş predmetini təşkil edir. Yəni, sol tərəfli partiyalar və həmkarlar təşkilatları hesab edirlər ki, proqressiv şkala o qədər də yüksək deyil və yüksək təbəqəli əhali və firmalar büdcəyə daha çox vergi ödəməlidirlər.
Şəxsi əmlakın ödənişləri və vergiləri proporsional xarakter daşıyır. Qeyri – düzgün vergilər – dolayı vergilərdir, yəni, onlar yüksək və aşağı gəlirləri olan şəxslərə də aid olunurlar (ƏDV, aksiz və gömrük rüsumu). Birinci və ikinci dünya müharibələrindən sonra, 60 – cı illərin sonunda inkişaf etmiş dövlətlərin vergi sistemi ən çox sosial funksiyalar tərəfinə yönəldilib. Sosial istiqamətli vergilər əsasən çoxuşaqlı ailələrə, veteran və əlilləri olan ailələrə, xaricdən öz tarixi vətəninə gələn köçkünlərə aiddir. Azalmış vergiləri kəndçilər, sənayeçilər, xırda və orta səviyyəli sahibkarlar ödəyirlər. Bu vergilər nəinki sosial, həm də tənzimləyici xarakter daşıyır. Verginin ikitərəfli rolu – sosial və tənzimləyici – bir sıra ölkələrdə pensiya fonduna keçirilmiş verginin gəlirinin çox hissəsinin azad olması deməkdir. Bu fondda vəsaitlərin toplanması firmalarda işləyən fəhlə və xidmətçilərin təqaüd eçen olan maliyyə bazası deməkdir. Ölkəin vergi sisteminin sosial istiqamətlərinin dərəcəsini müəyyənləşdirmək üçün göstəricilər aşağıdakılardır:
• Birbaşa və dolayı vergilərin büdcə gəlirlərində nisbəti;
• Büdcə xərclərinin sosial məqsədlərə, muzdla işləyən şəxslərdə, kəndlilərdən tələb olunan mallara ƏDV daxil olmaqla vergilərin nisbəti;
• Muzd üzrə işdən, fərdi əmək fəaliyyətindən, daşınmaz əmlakdan, bankda yerləşdirilmiş kapitaldan və qiymətli kağızlardan alınan fərdi gəlirin vergi tutulmayan gəlir vergisinin kəmiyyəti;
• Vergi dərəcəsinin üç növündən birini seçmə üsulu ilə: proqressiv, reqressiv və ya proporsianal, həm də proqressiya və ya reqressiya dərəcələri.
Sosial vergi güzəştləri seçilmə xarakteri də daşıya bilərlər. Məsələn, dövlətin qiymətli kağızlarına tutulan gəlir vergisinin, fiziki və hüquqi şəxslərinin gəlirləriin azad olması.
3. Tənzimləyici funksiya.
Müxtəlif istiqamətlər üzrə (sahə, ərazi, struktur) iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi başa düşülür. Vergiləri bu funskiyası vergitutma sisteminin dəyişilməsi və düzəldilməsinə əsaslanır.
Hökumətin istifadə edilən vergitutma sistemi ən əsas tənzimləyici rol oynayır. İqtisaddiyatın vergi tənzimlənməsi iki tip mexaizmlə həyata keçirilir: avtomatlaşdırılmış və məqsədəuyğun.
Avtomatlaşdırılmış mexanizm avtopilot kimi bir şeydir. O, vergitutma sisteminə imtiyazların ləğv ediməsinə və ya daxil edilməsinə baxmır.
Vergilərin qlobal azaldılması təmiz gəlirlərin çoxalmasına, təsərrüfat fəaliyyətinin stimulunun artmaslna, kapital qoyuluşunun artmasına, təsərrüfat konyukturasının canlanmasına gətirib çıxara bilər. Vergi dərəcələri dəyişilməsə gəlir artdıqca vergi yığımlarının da məbləği artır. Gəlir vergisinin dərəcələrini dəyişdikdə dövlət kapital qoyuluşunu azalda bilər, dolayı vergilərlə isə fonda qiymtə səviyyəsində təsir edə bilər.
Vergi dərəcələri çox elastik olurlar. Vergi qanunvericiliyinin strukturunun saxlanılmasına görə dövlət tənzimləyici orqanlar hərdən vergi dərəclərini azaldır və ya dövlətin iqtisadi siyasəti məqsədi ilə işləyən müəssisələrin vergi dərəcələrini ləğv edirlər. Bəzən bu təcrübədən elmi təcrübələrə, yeni iş yerinin açılmasına və ətraf mühiti oqrumasına görə istifadə edirlər.
Vergilərin tənzimlənməsi konkret olaraq iqtisadi obyektlərə istiqamətlənir. Məsələn, muüəssiənin diferesialaşmış vergi tutması iki hissədən ibarətdir: qeyri – tönzimləyici və dividentlərdən.
Vergilərin tənzimləyici funksiyası o deməkdir ki, fiziki və hüquqi şəxslər gəlir və mənfəətdən maksimal azad olur, iqtisadiyyatın inkişafında isə ümumi şərtlər həyata keçirilir. Vergi sisteminin istifadəsində ilk ali kriteriyalardan biri siyasi iqtisadi məqsədlərin qavranmasıdır. İnvestitsiya tələbatının ən əsas formalarından biri (axır 10 illikdə) özünü maliyyələşdirmədir.

Təriflərdən və çoxəsrli təcrübələrdən görünür ki, vergilər aşağıdakıları əhatə edir:
1. Vergi subyektin gəlirinin və ya mülkiyyətinin bir hissəsinin əvəzsiz (qeyri – ekvivalent) olaraq müsadirəsidir və verginin ödənilməsi vergi instansiyaları üçün xüsusi öhdəliklər yaratmır.
2. Vergi, miqdarı və ödəmə müddəti müəyyən edilmiş ödənişlərdir.
3. Hər bir vergi və yığım növlərinin ödənilməsinin miqdarı və qaydaları hüquqi cəhətdən əsaslandırılmışdır.
4. Vergilər ödənilmədikdə, tam ödənilmədikdə və ya vaxtında ödənilmədikdə ictimai məcburiyyət kimi hüquqi cəhətdən əsaslandırılmış iqtisadi və inzibati sanskiyalar tətbiq edilir.
Beləliklə, ümumi nəticəyə gəlirik ki, vergilər, rüsumlar, yığımlar və s. ödənişlər dedikdə büdcəyə və büdcədənkənar fondlara mövcud qanunvericilyə uyğun miqdarda, qaydada və şərtlərlə ödəyicilər tərəfindən ödənilən icbari ödənişlər başa düşülür.
Bəşər tarixinin son iki min illiyi ərzində vergilər, əhalinin bütün təbəqələrinin nəzər və diqqətində düzgün olmayan və ədalətsiz olaraq toplanan vəsaitdir. Bu elə bir sahədir ki, ona istənilən dəyişiklik siyasi mübarizələrin və kütləvi informasiya vasitələrinin tənqid obyektinə çevrilir. Ona görə də hər bir ölkədə vergitutma ictimaiyyət üçün ədalətli prinsiplərə əsaslanmalıdır. Bu zaman həm hüquqi və fiziki şəxslərin, həm də dövlətin mənafeyi nəzərə alınmalıdır.
Vergi sisteminin səmərəliliyinin artırılması, iqtisadi inkişafın artım surətini zəiflədən vergi maneələrinin aradan qaldırılması, yüksək peşə keyfiyyətlərinə malik vergi xidməti orqanı əməkdaşlarının yetişdirilməsi hər bir dövlətinin vergi siyasətinin əsasını təşkil etməlidir. Bunun üçün dövlət ardıcıl olaraq səmərəli vergi islahatları aparmalı və onların həyata keçirilməsində nəzarəti gücləndirməlidir. İEÖ – də hər 5 – 7 ildən bir əsaslı vergi islahatları, hər 2 – 3 ildən bir isə fəaliyyətdə olan vergi normalarınıən səmərəliliyinin dərin təhlili aparılır.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı

1. Həsənli M. “Vergilər”. Bakı – 1999.
2. Məmmədov S. “Maliyyə”. Bakı – 1998.
3. Musayev A. “Vergi sistemi”. Bakı – 2001.
4. “Vergilər” qəzetinin dövrü nəşrləri.
5. Azərbaycan Respublikasının Konstitutsiyası.
6. “Azərbaycan Respublikasının Vergi qanunvericiliyi”. Hüquq. Bakı – 2002.
7. “Azərbaycan Respublikasının Vergi orqanlarının fəaliyyətinə dair statistik məcmuə”. Bakı – 2001.
8. Babayev R.Ə., Məmmədov S.M. “Dövlət büdcəsi və milli gəlirin bölgüsündə onun rolu”. Bakı – 1999.
9. Məmmədov S.M. “Vergi və vergi sistemi”. Bakı – 1998.
10. Məmmədov S. “Maliyyə”. Bakı – 2000.
11. Məmmədov S. “Maliyyənin təşkili və idarə edilməsi”. Bakı – 1998.
12. Həsənli M. “Bazar iqtisadiyyatı ölkələrinin vergi sisteminin formalaşdırılması”. Bakı – 1998.