İnsan və vətəndaşın şəxsi hüquq və azadlıqları

Vətəndaş hüquq və azadlıqları: Vətəndaş hüquq və azadlıqları odur ki, onlar dövlət tərəfindən qanun əsasında müəyyən edilir. Vətəndaşlara bu hüquq və azadlıqları dövlətin özü verir (“dövlət bəxş edir”). Onlar insanın anadan olması (doğulması) ilə əldə edilmir və buna görə də təbii (anadangəlmə) hüquq və azadlıqlar sayılmır. Özü də həmin hüquqların (azadlıqların) verilməsi və müəyyən edilməsi şəxsin dövlətin vətəndaşı olması faktı ilə (vətəndaşlıq faktı ilə), onun dövlətə mənsub olması faktı ilə bağlıdır.

Əsl vətəndaş hansı keyfiyyətlərə malik olmalıdır inşası haqqında ətraflı aşağıdan oxuya bilərsiniz

İkinci növbədə insan hansı əxlaqi keyfiyyətlərə malik olmalıdır. Bunu bilməliyik, bu əxlaqi keyfiyyətlər isə həyatda qazanılır. Bunun bünövrəsi ailədə qoyulur. Uşaq ailədən cəmiyyətə gəlincə müəyyən mərhələlərdən keçir. Ailədən bağçaya, bağçadan məktəbə, məktəbdən cəmiyyətə – müstəqil həyata qədəm qoyur. Elə hər şey də buradan başlayır.
Əgər bu gün uşaq ailədə ata-ananı sevməyi, böyüklərə və kiçiklərə hörmət etməyi bacarırsa, sabah vətənini də sevməyi bacaracaq.
«Vətən», «Ana» ilk dəfə əlimizə qələm alıb yazdığımız sözlərdir. Bu sözlər əbəs yerə qoşa yazılmır. Bu tarixin sınağından keçmişdir.
Əsl vətəndaş o demək deyildir ki, hər kəs əlinə silah alıb səngərdə vuruşmalıdır. Əsl vətəndaş vətənini sevməyi bacarmalıdır. Dilini, dinini, vətəninin ərazi bütövlüyünü qorumağı bacarmalıdır. Dövlətin atributlarını bilməli, dövlət qanunlarına hörmətlə yanaşmalı, vətənin sərvətini göz bəbəyi kimi qorumağı bacarmalıdır. Ən əsası odur ki, həyatda yerini düzgün tutmalıdır.
Bu gün mən şagirdəm. Əgər dərslərimi yaxşı oxuyuramsa, müəllimlərimin tapşırıqlarını vaxtlı-vaxtında yerinə yetirir, öz üzərimə düşən vəzifəni bilirəmsə, demək, mən də vətənim üçün nə isə edirəm. Mən bu günün şagirdi, sabahın qurucusuyam. Əsl vətəndaş lazım gələndə canını qurban verməyi bacarmalıdır.

Can qurban etmənin vaxtı çatıbsa,
Səndən hansı namərd əsirgəyər can?
Qoyaram başımı ayaqlarına,
Ey ana torpağım! Ey Azərbaycan!

Bu təkcə mənim fikrim yox, mənim kimi bütün gənclərin fikridir. Biz hər an vətənin keşiyindəyik, hər an canımızla, qanımızla onu müdafiə etməyə hazırıq.

İnsan və vətəndaşın şəxsi hüquq və azadlıqları

Insan və vətəndaşın şəxsi hüquq və azadlıqlarından ən ümdəsi təbii hüququ olan yaşamaqhüququdur. Şəxs doğulan andan onun bu hüququ əmələ gəlir və ömrünün sonuna qədər bu hüquq onunla qalır. Insanın yaşamaq hüququ onun ölüm faktı ilə bitir. Hər hansı psixobioloji çatışmazlığa malik olub – olmamasından, şəxsi-mənəvi keyfiyyətlərindən asılı olmayaraq hər bir şəxs yaşamaq hüququna malikdir. ARK-nın 27-ci maddəsində hansı hallarda yaşamaq hüququndan məhrum edilmə kimi başa düşülmədiyini müəyyən edir. Buraya zəruri müdafiə, son zərurət, cinayətkarın yaxalanması və tutulması dövlətə qarşı qiyamın yatırılması və s. daxildir. Digər hüquq və azadlıqlardan biri isə bərabərlikhüququdur. Bu hüquq insanlar arasında formal bərabərliyi təmin edir. Bu da özünü dövlətin insanlara yaratdığı şəraitdə özünü əks etdirir.ARK-nın 25-ci maddəsində deyilir: “hamı qanun və məhkəmə qarşısında bərabərdir. Kişi ilə qadının eyni hüquq və azadlıqları vardır”. Eyni zamanda dövlətimiz irqindən, cinsindən, dinindən, dilindən, milliyətindən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, həmkarlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyəindən asılı olmayaraq hər kəsin azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir. Hər kəsin azadlıq hüququ vardır. Azadlıq hüququ fərdin davranış imkanlarını ifadə edir. Bu imkanlar dövlət rtərəfindən tanınır və başqa şəxslərin qəsdlərindən müdafiə edilir. ARK-nın 25-ci maddəsində deyilir ki,”azadlıq hüququ yalnız qanunla müəyyənləşdirilmiş qaydada tutulma,həbsə alma və ya azadlıqdan məhrumetmə yolu ilə məhdudlaşdırıla bilər”. Qanuni surətdə AR-in ərazisində olan hər kəs sərbəst şəkildə hərəkət edə bilər. Hər zaman da öz ölkəsinə maneəsiz qayıtmaq hüququ vardır.Toxunulmazlıq hüququ isə şəxsin normal fəaliyyət göstərməsi üçün kənar müdaxilələrin istisnalığıdır. Toxunulmazlığa şəxsi toxunulmazlıq, mənzil toxunulmazlığı və təhlükəsizyaşamaq hüququ daxildir. Qanunla müəyyənləşdirilmiş hallardan başqa şəxsin həyatına, əmlakına qəsd etmək, ona qarşı zor tətbiq etmək yolverilməzdir. Hər kəsin şəxsi və ailə həyatı sirrini saxlamaq hüququ vardır. Qanunla nəzərdə tutulan hallardan başqa və şəxsin öz razılığı olmadan kimsənin şəxsi həyatına müdaxilə etmək qadağandır. Hər kəsin yazışma, teefon, teleqraf, poçt və s. ilə ötürülən məlumatların sirrini saxlamaq hüququna dövlət təminat verir. Lakin, bu hüquq cinayətin qarşısı alınması zamanı və cinayət işinin açılması üzrə istintaq zamanı məhdudlaşdırıla bilər. Eyni zamanda məhkəmə qərarı və qanunda nəzərdə tutulmuş digər hallarda mənzil sahibinin iradəsi əksinə olaraq mənzillə daxil olmaq olmaz.Fikir, söz azadlığı və vicdan azadlığı hüququ insanların mənəvi həyatı ilə birbaşa bağlıdır. Heç kəs öz fikrinə görə məsuliyyətə cəlb edilə bilməz. Lakin konstitusiyamızın 47-ci maddəsində də deyilir ki, “irqi, milli, dini, sosial ədavət və düşmənçilik oyadan təşviqata və təbliğata yol verilmir”. Hər kəsin dinə münasibətini müstəqil müəyyən etmək, hər hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, yaxud heç bir dinə etiqad etməmək, dinə münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etməkvə yaymaq hüququ vardır. Şərəf və ləyaqətin müdafiəsi hüququna ARK-nın 46-cı maddəsində yer verilmişdir.Psixi və yaş səviyyəsindən asılı olmayaraq, hamının şərəf və ləyaqəti müdafiə olunur. Heçkəsə işgəncə və əzab verilə bilməz. Kimsənin razılığı olmadan onun üzərində hər hansı bir təcrübə aparmaq olmaz. Milli mənsubiyyət hüququ, dil, din, adət — ənənə və s. əlamətlər əsasında müəyyən fərdin özünü hər hansı xalqın üzvü sayaraq onun mənəvi dəyərlərini, əxlaqını qəbul etməsidir. Ona özünün tərbiyə aldığı və ya əsas hesab etdiyi dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə etmək hüququ verilir. Hər kəsin ana dilində tərbiyə almaq, təhsil almaq, yaradıcılıqla məşğul olmaq hüququ vardır. Heç kəs ana dilindən istifadə etmək hüququndan məhrum edilə bilməz.Nikahhüququinsanların ailə qurmaq məqsədi ilə müvafiq orqanlarda qeydiyyata alınan qurduqları ittifaqdır. Iki şəxs arasında əmələ gələcək ailə, məişət, mülki və d. münasibətlərin rəsmiləşdirilmə formasıdır. Hər kəsin müəyyən yaş həddinə çatdıqdan sonra nikah hüququ vardır. Qarşılıqlı razılıq əsasında olur.Heç kəs zorla evləndirilə bilməz. Ailə dövlətin himayəsindədir. Qadın və kişinin hüquqları bərabərdir.

Əsas insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları

Şəxsiyyətin hüquqi (konstitusiya) statusu (vəziyyəti): Bütün ölkələrin konstitusiyalarının, o cümlədən Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının müəyyənləşdirdiyi və həll etdiyi başlıca məsələlərdən biri şəxsiyyətin hüquqi statusu (vəziyyəti) məsələsidir. Konstitusiyanın II
bölməsində ifadə olunan normalar da məhz bu məsələyə həsr edilmişdir. Şəxsiyyətin hüquqi statusu (vəziyyəti) Konstitusiyanın ən əsas və vacib anlayışlarından biri hesab edilir. Bəs
şəxsiyyətin hüquqi statusu (vəziyyəti) dedikdə nə başa düşülür?
Şəxsiyyətin hüquqi statusu (insanın konstitusion statusu) dedikdə, Konstitusiyada təsbit edilən əsas insan və vətəndaş hüquqlarının (azadlıqlarının) və vəzifələrinin məcmusu başa düşülür.
İnsan hüquqları (azadlıqları) və onların prinsipləri: Şəxsiyyətin hüquqi statusu özündə ən əsas və başlıca hüquqları əhatə edir. Bu hüquqları (azadlıqları) iki qrupa bölmək olar:

– Insan hüquqlarına (azadlıqlarına);
– vətəndaş hüquqlarına.

İnsan hüquqları (azadlıqları) dedikdə, bütün insanların malik olduğu hüquqlar (azadlıqlar) başa düşülür. Bu hüquqları (azadlıqları) insan doğulduğu andan, insanın doğulması ilə necə deyərlər, “avtomatik surətdə” əmələ gəlir. Özü də insanlar göstərilən hüqiqları (azadlıqları) yaşadığı dövlətə mənsubiyyətindən, həmin dövlətin vətəndaşı sayılmasından asılı olmayaraq əldə edirlər. Bir daha təkrar edərək göstərilir ki, dövlət öz qanunları ilə vətəndaşlarına bu cür hüquqlar verə bilməzlər, çünki həmin hüquqları insanlar doğulan kimi qazanırlar.
İnsan hüquqları (azadlıqları) sırasına ənənəvi olaraq aid edilir:
– yaşamaq hüququ;
– azadlıq hüququ;
– təhlükəsizlik hüququ;
– mülkiyyət hüququ;
– şəxsiyyətin ləyaqət hüququ;
– şəxsi və ailə sirrini saxlamaq hüququ.
İnsan hüquqları “İnsan hüquqlarının ümumi bəyənnaməsi”ndə (1948) müəyyən edilmişdir. Dünya ölkələrinin demək olar ki, bütün konstitusiyalarında onlar nəzərdə tutulur. Bəzən insan hüquqları insan haqqları da adlanır. İnsan haqqları hamının, bütün insanların malik olduğu hüquqlardır.
Təbiilik (təbii olmaq) insan hüquqlarının (azadlıqlarının) əsas və fundamental prinsipidir. Bu prinsipə görə insan hüquqları (azadlıqları) təbiidir və anadangəlmə hüquqlardır. Buna görə də insan hüquqları təbii hüquqlar və ya anadangəlmə hüquqlar da adlanir.
Ayrılmazlıq insan hüquqlarının (azadlıqlarının) vacib prinsiplərindən biridir. Bu prinsipə görə hüquqlar (azadlıqlar) insanın doğulması və mövcudluğu ilə yaranır. Məhz bu səbəbdən onları insanın özündən ayırmaq olmaz. İnsan hüquqlarını (azadlıqlarını) nə dövlət, nə də digər subyektlər insanın özündən ayıra bilməzlər, çünki həmin hüquqları insana onlar verməmişdir.
Toxunulmaz və pozulmaz olmaq insan hüquqlarının (azadlıqlarının) digər prinsipidir. Bu prinsipə görə hər kəs insan hüquqlarını (azadlıqlarını) cinayət və digər hərəkətlərlə poza və onlara qəsd edə bilməz.
İnsan hüquqlarının (azadlıqlarının) təminatı dedikdə, onların dövlət tərəfindən qorunması başa düşülür. Dövlət hüquqları (azadlıqları) qorumaq üçün müəyyənh tədbirlər nəzərdə tutur və müəyyənləşdirilir.
Hüquq və azadlıqlar əsasən iki yolla müdafiə edilir:
– ümumi yolla;
– xüsusi yolla.
Ümumi yolla müdafiə dedikdə, məhkəmə vasitəsilə həyata keçiriləm müdafiə başa düşülür. Ona məhkəmə müdafiəsi də deyilir. Bu, hüquqların (azadlıqların) müdafiə olunmasının əsas və universal yolu hesab edilir. Ona görə ki, məhkəmələr heç kəsdən asılı olmayıb, müstəqildir və yalnız qanuna tabedirlər.
Xüsusi yolla müdafiə isə dövlət icra hakimiyyət orqanları tərəfindən həyata keçirilən müdafiə deməkdir. Ona inzibati qaydada müdafiə də deyilir.

Vətəndaş hüquq və azadlıqları: Vətəndaş hüquq və azadlıqları odur ki, onlar dövlət tərəfindən qanun əsasında müəyyən edilir. Vətəndaşlara bu hüquq və azadlıqları dövlətin özü verir (“dövlət bəxş edir”). Onlar insanın anadan olması (doğulması) ilə əldə edilmir və buna görə də təbii (anadangəlmə) hüquq və azadlıqlar sayılmır. Özü də həmin hüquqların (azadlıqların) verilməsi və müəyyən edilməsi şəxsin dövlətin vətəndaşı olması faktı ilə (vətəndaşlıq faktı ilə), onun dövlətə mənsub olması faktı ilə bağlıdır.

Vətəndaş hüquq və azadlıqları sırasına aiddir:
– seçki hüququ;
– siyasi partiyalarda birləşmək hüququ;
– dövlətin idarə olunmasında iştirak etmək hüququ;
– dövlətin və cəmiyyətin siyasi həyatında iştirak etmək hüququ;
– müraciət etmək hüququ və s.
Göründüyü kimi, vətəndaş hüquqları əsasən siyasi xarakterə və məzmuna malikdir. Bunula bərabər, bəzi sosial0iqtisadi hüquqlar da vətəndaş hüquqları sırasına aid ola bilər.
Vətəndaş hüquqları da dövlət tərəfindən qorunur və müdafiə edilir, yəni təmin edilir. Ona görə ki, insan hüquqları kimi vətəndaş hüquqları da Konstitusiyada nəzərdə tutulmuşdur.