Press "Enter" to skip to content

X sinif azrbaycan tarixi ksqlr v bsqlr

Switch Layout

Azərbaycan Tarixi Cavablar 1.Azərbaycan tarixi üzrə mənbələr və .

This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.

Transcript

  • Azrbaycan Tarixi Cavablar 1.Azrbaycan tarixi zr mnblr v tarixnaslq Azrbaycan tarixi mxtlif mnblr, yni qaynaqlar sasnda yrnilir ki, bunlar da arxeoloji v yazl abidlrdir. Yazyaqdrki tarix birmnal olaraq arxeoloji abidlrin tdqiqi saysind yrnilir. Yaz yarandqdan sonrak tarix is arxeoloji tdqiqatlarla st-st drs, bu daha mkmml, dqiq tarix olur. Arxeoloji qazntlar mdni tbqlrdn, qbir abidlrindn, qdim yaay msknlrindn akar edilmi mxtlif mk altlrindn, silahlardan, mit yalarndan, tikintilrin memarlq xsusiyytlrini yrnmkdn v s. ibartdir. Yazl abidlr sasn sinifli cmiyytd meydana xmdr. Lakin sinifli cmiyyt formalaana qdr d mxtlif kli yazlar piktroqrafik (piktos kil, qrafo yaz demkdir) yazlar olmudur. Sonralar kiayarasnda (Mesopotamiya) mixi yaz nv meydana xmdr. Azrbaycan tarixinin qdim dvr Mesopotamiya razisind e..III-I minilliklrd bir birini vz edn qdim umer, Akkad, Assuriya v Van gl trafnda mvcud olmu Urartu mixi yazlar vasitsil yrnilir. Sz yox ki, o dvrd Azrbaycan razisind d mxtlif yaz nvlri olmudur. nki, mnblrd o yazlar oxuyan v onlara cavab yazan mirzlrdn shbt alr. Bu yazlarda razimizd mvcud olmu Aratta, Kutium, Lullubum v Manna dvlti haqqnda mlumatlar vardr. E..V-eramzn III srlrin aid Antik mnblrd lkmiz aid mlumatlar saxlanmaqdadr. Qdim yunan tarixisi Herodotun Tarix srind, yunan, Roma tarixi v corafiyanaslarndanStrabon, Ptolomey, Plini, Arrian v digrlrinin srlrind Azrbaycan haqqnda yazl mlumatlara rast glinir. Eramzn IV-X srlrin aid Bizans qaynaqlarnda da maraql mlumatlara rast glinir. Alban tarixisi Musa Kalanktlinin Alban tarixi sri bu baxmdan daha diqqtlayiqdir. VII srdn sonra tariximiz rb mnblrind iqlandrlmdr. Tbri, Mqddsi, bn Xordadbeh, bn l-sir v baqalarnn srlrind Azrbaycan haqqnda geni mlumatlar vardr. Azrbaycan tarixi haqqnda kapitalizm, imperializm, sovetlr birliyi zamannda da onlarla srlr yazlmdr. Azrbaycan mstqillik qazandqdan sonra tariximiz maraq bir qdr d artm, tariximiz qrzli yrnmlrdn xilas olmu, kemiimiz dair obyektiv, sanball srlr yazlmdr. 2.n qdim da dvrnn (paleolit) xarakterik lamtlrini gstrin btidai icma quruluunun ilkin pillsi olan Paleolit dvr mrhly blnr: Alt Paleolit, Orta Paleolit v st Paleolit. Alt Paleolit ilk insan tipinin yaranmasndan balayaraq 100 min il bundan vvl qdr davam etmidir. Azrbaycan razisind alt paleolit mrhlsi
  • Qarabada Quruay vadisind yerln Azx maaras sasnda yrnilmidir. Quruay drsind ilk vaxtlar aq drglrd yaayan qdim insanlar iqlim raitinin dyimsi il bal yaxnlqdak Azx maarasna kmlr. Alimlr myyn etmilr ki, qdim insanlar Azx maarasna 1-1,2 milyon il vvl kmlr. Bu qdim insanlarn yaratd mdniyyt Quruay mdniyyti adlanr. Maarann n qdim dvr aid tbqlrind ibtidai insanlarn istdiklri kobud da altlr taplmdr. Bu altlr adi ay dalarndan hazrlanmdr. btidai insanlar bu altlrdn ovladqlar heyvanlar ksmk, doramaq ilrind istifad etmilr. Min illr kedikc ibtidai insanlar fiziki v qli chtdn xeyli inkiaf etmilr. mk altlri tkmilldirilmidir. lk vaxtlar insanlar ox ilr yarayan kobud l apacaqlar, sonralar is rsin-qaov, syrac v s. da altlr hazrlamlar. Bel mxtlif nv altlr Azx maarasnn alt tbqlrindn taplmdr.Maaradan mk altlri il yana, nsli ksilmi mxtlif vhi heyvanlarn smklri d taplmdr. Bu smklr sasn, qdim insanlarn ovlad vhi heyvanlarn nvlri myynldirilmidir. Ov ilk vaxtlar sad sullarla edilirdi. btidai insanlar, sasn, xrda heyvanlar v iri heyvanlarn balalarn ovlayrdlar. Onlar, ovuluqla yana, yemli yaban bitkilri v gilmeyvlri d yrdlar. nsanlar tbitin hazr mhsullarn mnimsyirdilr. btidai insanlar kiik qruplar, dstlr halnda yaayrdlar. Bel kiik kollektivlr ibtidai insan srs v ya ulu icma adlanr. Ulu icma kortbii kild, tbit hadislri qarsnda aciz qalmamaq mcburiyytindn yaranmdr. Bel kollektivlr daimi deyildi. Onlar tez-tez dalr, sonra yenilri yaranrd. Ulu icma ibtidai icma quruluunun ilk pillsind meydana glmi v qdil icmas formalaanadk davam etmidi. Azx maarasnda akar olunmu n qdim ocaq qalnn 700 min il yaxn ya var.Oddan istifad qdim insanlarn oddan istifad etmsi onlarn hyatnda ox mhm hadis olmudur. lk vaxtlar ildrm axmas v ya zvi maddlrin z-zn yanmas nticsind ml glmi tbii oddan istifad edilmidir. Sonralar insanlar quru aac paralarn, axmaqdan bir-birin vurmaqla od ld etmyi yrnmilr. Od, ocaq insanlarn hyatnda byk rol oynamdr. Ocaqdan isinmk, yemk hazrlamaq v vhi heyvanlardan qorunmaq n istifad olunurdu. Azx maarasnda 1968-ci ild ibtidai insann alt n smynn qal taplmdr. Bu, dnyada n qdim bel tapntlardan biri drdncsdr. Antropoloqlar hmin ibtidai insan Azxantrop, yni Azx adam adlandrmdr. Azxantroplar 350-400 min il bundan vvl yaamlar. Azx n smy Azrbaycann qdim insannn formalad razilrdn biri olduunu sbut edir. Azx maarasnda tikili qalnn taplmas qdim insanlarn tdricn tikinti vrdilrin d yiylnmsini gstrir. Zaman kedikc Azx adamlar tdricn traf mhiti drk etmi, ibtidai dini tsvvrlr yaranm v onlar sad incsntl mul olmular. Azx maarasnda taplm ay klllrindn bzilrinin zrind myyn iarlr czlmdr. Bu, sad dini ayinlrin v totemlrin (heyvanlarn inam) yaranmas il baldr.
  • Alt Paleolit dvrnn sonunda mk altlrinin yeni nvlri meydana glmidir. Altlr daha ox axmaqdandan, bazalt v obsidiandan (vulkanik -dvgz)hazrlanmrd. nki insanlar onlar asanlqlaqlplyir v ucu iti, dili-kzli, oymal ksici altlr hazrlayrdlar. 3.Orta da dvrn (mezolit) vvlki mrhllrdn frqlndirn sas xsusiyytlr nlrdn ibartdir? Mezolit – Orta Da dvr Azrbaycan razisind e.. 12-ci minillikdn e.. 8-ci minilliy qdr bir dvr hat edir. Mezolit dvrnd yaay n daha lverili iqlim raiti olmudur. Qbillr halnda birlmi insanlarn hyatnda, dnyagrnd, traf alm mnasibtlrind xeyli dyiikliklr ba vermidir. Yeni mk altlri yaratm insanlar sasn ovuluq, yclq v balqlqla mul olmular. Mezolit dvrnd ox v kaman ixtira edilmidir. Bu silahn kmyi il insanlar heyvanlar daha uzaq msafdn ovlaya bilirdilr. Onlar qida ehtiyatn artrmaa nail olmu v tdricn heyvanlar hilldirmy balamlar. lk vaxtlar heyvanlarn balalarn qida ehtiyat kimi saxlayrdlar. Bellikl, ibtidai maldarln sas qoyulurdu. Lakin heyvanlarn hilldirilmsi ox uzun dvr rzind mmkn olmudur. Mezolit dvrnd ilk kinilik vrdilri d yaranr. t ehtiyatnn artmas insanlarn rzaa olan tlbatn qismn ddiyin gr, toplanm yaban bitki toxumlarnn da bir hisssini ehtiyat n saxlayrdlar. Bu is ibtidai kiniliyin meydana glmsin rait yaradrd. Toxumun yer tklrk yenidn ccrdiyini mahid edn insanlar onu tkrar edrk yenidn mhsul ld edirdilr. Bellikl, Mezolit dvrnd mnimsm tsrrfatndan istehsal tsrrfatna keidin sas qoyulmudu. Lakin istehsal tsrrfatnn formalamas bir qdr gec Yeni Da dvrnd baa atmdr. Azrbaycanda Mezolit dvr halisinin yaay, muliyyti Qobustan abidlri (kzlr, Ana Zaa, Firuz v s.) sasnda yrnilmidir. Burada insanlar txminn e.. 12-ci minillikdn yaamlar. Qobustanda insanlar ovuluq, balqlq v yclqla, zaman kedikc is maldarlq v kinilikl mul olmular. Qdim qobustanllar mikrolit (kiik ll) lvhlrdn iti uclu, gzli, baqvari, qaov tipli ksici altlr hazrlamlar. Altlrin oxu hndsi formaldr (bucaql, drdbucaql v s.). Smkdn biz, ox ucu, balq torunun toxunulmasnda istifad olunan digr altlr hazrlamlar. Mezolit dvrnd ibtidai incsnt xeyli inkiaf etmidir. Qobustan qayalar zrind hkk olunmu qayast rsmlr ibtidai insanlarn dini grlrini, traf alm mnasibtlrini ks etdirmkl o dvrn bitki v heyvanat almi haqqnda mlumat verir. Bu rsmlr sasnda mezolit dvr insanlarnn ovsun-totem (heyvanlara inam) inamlarn, dini ayinlri il tan olmaq mmkndr. Mezolit dvrnd insanlar axirt dnyasna inanm, dfn zaman llrin yanna mk altlri, bzk yalar qoymular. Qobustanda Firuz
  • drgsindki qbirlrindn bel yalar taplmdr. 4.stehsal tsrrfat n vaxt yaranb? Onun mahiyytini an. Yeni da dvrnn (Neolit) cmiyytin inkiafnda yeri v rolu Eramzdan vvl VIII-VII minilliklri hat edn yeni da dvr Neolit dvr adlanr. Bu dvrd insanlar daha hr eyi tbitdn hazr kild almr, zlri yenisini istehsal edirdilr. Yni insanlar tbitdn asllqdan azad olmu, zlrin lazm olan mhsullarn istehsalna balamlar. nsanlarn muliyyt sahlri irisind maldarlq v kinilik sas yer tuturdu. Azrbaycan razisind bu iki tsrrfat sahsinin inkiaf n hr cr rait var idi. Neolit dvrnd insanlar saxs qablar hazrlam, da altlri cilalama v demyi yrnmi, toxuculuqla mul olmular. Br tarixindki bu yeniliklr Neolit inqilab adlandrlmdr. Neolit dvrndn balayaraq hali oturaq hyata kemi, kinilik v maldarlqla yana, ovuluqla, balqlqla da mul olmular. mk altlri, sasn, axmaqdandan v obsidiandan (vulkanik dvgz) hazrlanrd. kinilik yeni kin v biin altlrinin yaranmasna sbb olmudur. Da toxalar, oraq dii hazrlanrd. Da baltalar, kiclr d bu dvrd yaranmdr. Naxvanda, Gnc trafnda, Tbriz yaxnlnda, Qobustanda, Qazax blgsind Neolit dvr abidlrindn da toxalar, oraq dilri, kic, balta v lvhlrdn ibart mk altlri taplmdr. Gnc yaxnlndak neolit drgsinin mk altlri mxtlifliyi il seilir. Bunlar axmaqdandan dzldilmi baqvari lvhlrdn, qaovlardan, dvgzndn hazrlanm mk altlrindn ibartdir. Bu altlrdn kin, biin, dorama, ksm ilrind istifad edilmidir. Toxuculuq v saxs qablar istehsal insanlarn hyatnda mhm yenilik idi. Onlarn yaradclar qadnlar olmudu. Ona gr d hl bu dvrd ana xaqanl hkm srrd. E.. VI minillikdn Azrbaycan razisind eneolit (mis-da dvr) balamdr. Bu dvr e.. IV minilliy qdr davam etmidir.Bu dvr da dvrnn baqa mrhllrindn frqlnir. nki qdim insanlar bu dvrd da mmulat il yana metaldan da istifad etmilr. ilk vaxtlar misdn soyuq dym sulu il mxtlif yalar hazrlayrdlar. Zaman kedikc mk vrdilri artr, tkmillir v qdim insanlar mis kllrini vvlc ocaqda qzdrmaq, sonra is ritmkl ibtidai metalilmnin sirrlrin bld olurdular. Azrbaycan razisind eneolit dvr kini-maldar tayfalar kiik kndlrd, qbil icmalar halnda yaamlar. Yaay msknlri ay knarnda, kinilik v maldarlq n lverili yerlrd salnrd. Yaay binalar v tsrrfat tikintilri iy krpic v mhrdn dairvi planda ina olunmudur. Eneolitin son mrhlsind (e..IV minilliyin birinci yars) metalilmnin inkiafnn yeni dvr balayr. Tunc dvrn keidin sas qoyulur.
  • 5.Azrbaycan razisind qdim tayfa ittifaqlar v erkn dvlt qurumlar haqqnda mlumat E. . III minillikd Azrbaycan razisind qdim tayfa ittifaqlar v erkn dvlt qurumlar yaranmaa balad.Qdim tayfa ittifaqlar v dvlt qurumlar haqqnda ilk mlumatlar umer – Akkad mixi yazlarnda ks olunmudur. Bu mlumatlara ssn Cnubi Azrbaycan razisind yaayan tayfalar kiayarasnda mvcud olmu hr dvltlri il iqtisadi v erkn siyasi mnasibtlr saxlamlar. lk dvlt qurumu e..III minilliyin I yarsnda Urmiya glnn cnub v cnub rq hisssini hat edn Arrata olmudur. umer qaynaqlarnda saf nnlr lksi adlandrlan Arrata e. .XXVIII XXVII srlrd mvcud olmu Uruk hr dvlti il iqtisadi, siyasi v mdni laqlr girmidir. Aratta hkmar En – Sukusirann Uruk dvltinin bas En Merkar arasnda ba vermi siyasi rqabt v qismn d dostluq mnasibtlri umer Arrata laqlri haqqnda geni mlumatlar verir. E. . XXVII srd Arattada hkmdara mxsus vahid hakimiyyt v dvlt idarlri mvcud olmudur. Dini grlri oxallahlq olan Arattada brkt v mhbbt allah olan nnanaya ibadt geni yaylmd. Arattann siyasi shndn xmasndan sonra Azrbaycanda yaranm ikinci dvlt qurumu Lullubi olmudur. E.. XXIII srd Urmiya glnn cnubunda yaranm Lullubi dvlt qurumu e.. XXIV XXII srlrd kiayarasnda hakimiyyti l keirmi Akkad dvlti il mbariz apararaq z mvcudluunu tsdiq etmy almdr. Lullubi hkmdar Satuni (e.. 2230 2200) v mmaqun (e..2200 – 2170) mrkzi Lullubi dvltini mhkmlndirmy alm v buna nail olmular. Lullubi hkmdar Annubaninin (e..2170- 2150) dvrnd artq lulubilrin lksi cnubda Diyala ayna, imalda Urmiya gln qdr uzanrd. E. . III minillikd Urmiya glnn qrb v cnub qrb torpaqlarnda yaranm kuti tayfalarnn dvlti formalamaa balad. Kutilr Akkad dvltinin iallq siyastin qar xaraq htta kiayaras razisin mdaxil edirdilr. Kuti hkmdarlar mta (e.. 2204- 2197), nqeau(e. 2198- 2192),Sarlaq (e..2191- 2185), Yarlaqa (e..2184- 2178) akkadlarla mbarizd mglub olsalarda, onlarn slfi Elulume (e.. 2177- 2171) bu vzifnin hdsindn glmi v e.. 2175 ci ild Kutilr kiayarasna sahib olmular. Lakin sonradan ziflyn kuti etnik birliyi e.. 2104 c ild hkmdar Tirikann dvrnd onlarn kiayarasndak hakimiyyti lv edilmidir. 6.Manna dvltinin yaranmas, dvlt quruluu v tsrrfat hyat Manna haqqnda ilk mlumatlar assur qaynaqlarnda yer almdr. E.. 843 c ild yaranan Manna dvlti razisind hl IX srdn ayr
  • ayr xrda dvlt birlmlri faliyyt gstrirdi. Urmiya glu hvzsind yerln bu vilaytlrin (Zamua, Mazamua Gilzan,Gizil- bunda, Meita – Mesi v s ) vahid dvlt klind birlmsi e. .IX- VIII srlrin hdudunda ba vermidir. Mannann ykslii is ranzunun(e.. 740 -719) hakimiyyt gldiyi dvr tsadf edir. ranzu mstqil hakimlri mrkzi hakimiyyt tabe etdi v caniinlik sistemi yaratd.Txmini mlumatlara sasn, Manna dvlti imalda Araz ay,cnub v cnub rqd Kassi lksi, qrbd Urartunun cnubuna qdr uzanrd. Manna hkmdar qeyri mhdud hakimiyyt malik idi. Xarici siyasti mstqil kild myynldirmk slahiyytin malik olan Manna hkmdarnn idaretm sistemin asaqqallar uras da daxil idi. Hkmdardan asl kild faliiyt gstrn yanlar v dvlt mmurlar lknin idarilik sistemind mhm rol oynayrdlar. Btvlkd Mannada caniinlik sistemi yaradlmd. Manna sntkarln ks etdirn byk abidlrindn biri Hsnli arxeoloji mdniyytidir. Burada oxlu sntkarlq sahlri (zr -gr,misgr, heykltara v s.) il mgul olan sntkarlar faliyyt gstrirdilr. E.. IX VIII srlr aid Qzl cam Manna incsntinin n gzl nmunlrindndir. Qdim Ziviydn taplm zrgrlik yalar da zngin Manna mdniyytini ks etdirir. Dini dnyagrlrin gr oxallahl olan mannallar mxtlif ilahi qvvlr sitayi edirdilr. Mannada allahlar mifaloji obrazda ks olunmudur. Manna halisi kinilik v maldarlqla mul olurdu. Manna atlarnn hrti geni yaylmd. Subi viaytind oxlu ilxlar saxlanlrd. Hminin Mannada atlq da inkiaf etmidi. 7.Manna dvltinin Assuriya v Urartu dvltlri il mnasibtlri E. . IX srin ortalarnda yaranm Manna dvlti xarici ialllarn tzyiqlrin mruz qald. Assuriyann Manna razisin basqnlar hl mrkzlmi dvltin olmad dvrlrd balamd. E..880 ci ild Assur hkmdar II Aurnasipral (e..883- 859) Mannann Zamua razisin hucum etmi , razini ial edrk oxlu qnimt l keirmidi. Assur hkmdar III Salmanasarn (e..859 – 829) dvrnd d Manna razilrin assur basqnlar davam etmidi. Htta III Salmanasar e..829 cu ild Ualkinin rhbrliyind olan Manna paytaxt Zirtunu l keirmidi.
  • E.. IX srd Urartu dvltinin yaranmasndan sonra Manna zrind Assuriya v Urartu arasnda siyasi rqabt gclnmy balad. E.. IX srin vvllrind Urartu hkmdar puini (e.. 825 812) Mannann qrb razilrini ial etdi. Assuriya trfindn Manna razilrinin geri qaytarlmasna baxmayaraq Urartunun hrbi mdaxilsi e.. 812 ci ild d davam etdi. E. VIII srin birinci yarsnda Assuriya dvlti siyasi bhran keirdiyi zaman Manna razisin Urartu tzyiqlri daha da artd. Xsusil I Argiti (e..781 760) e.. 779 – 774 illr arasnda Manna razisin hrbi iallar hyata keirdi. Urartu hkmdar II Sarduri slflrinin iini uurla baa atdiraraq e. . VIII srin 40 c illrind Mannan demk olar ki, Urartudan asl hala sald. E.. VIII srd Manna urunda Assuriya Urartu rqabti yeni mrhly qdm qoydu. Assur hkmdar III Tiqlatpalasar (e. . 744- 727) Assur dvltinin siyasi nfuzunu mhkmlndirrk zli rqibi olan Urartuya qar hrbi mliyyatlara balad. Mannann Mazamua razisini l keirrk Urartunu bu razidn uzaqladrd. Assur dvlti Mannann mrkzldirm siyastin hrmtl yanaaraq qalan razilr toxunmad. Assuriyann dstyindn istifad edn ranzu Assur meylli siyast yrdrk Manna vilaytlrini z lind cmldir bildi. Lakin bu vziyytl Urartu razlamad. Urartu hkmdar I Rusa (e..730 714) Manna daxilind ixtialar yaradaraq Manna dvltini ziflmsin alrd. Uratunun bu siyastin cavab olaraq Assur hkmdar II Sarqon (e.. 722 – 705) e. 716 c ildn balayan hrbi mdaxilsi Mannada Urartu meylli siyasi dairlrin faliyytini zifltmy v Mannada Assur mvqeyini mhkmlndirmy v Urartunu birdflik bu razilrdn uzaqladrmaa ynlmidi. Nhayt , e. .714 c ild I Rusan ar mglub edrk Assurya hkmdar mqsdin nail oldu v hmin tarixdn etibarn Urartunun Manna razilrin basqnlarna son qoyuldu. 8.Midiya dvltinin yaranmas. Kiaksarn Midiya dvltini gclndirilmsi Midiya haqqnda ilk mlumatlar e..IX sr aiddir. E..IX – VIII srd Midiya razisi kiik vilaytlr blnmdu v ayr-ayr hakimlr trfindn idar olunurdu. Midiya e..IX srin II yarsndan etibarn xarici mdaxillr mruz qald. Xsusul Assuriya Midiya razisini l keirmy alrd. Midiya tayfalarn birldirrk yeni dvltin sasn qoyan Deyokdan sonra Fraorta (e..675-653) onun iini davam etdirmidir. Fraorta hm xarici hrbi mdaxillrin qarsn ald v hminin Midiyan vahid mrkzd birldirmy nail oldu. Lakin Fraortann Asuriya v Skif arl il apard mbariz uursuz oldu. Nticd Fraorta ldrld v Midiya Skif arlndan asl hala dd.
  • E.. 625 ci ild hakimiyyt gln Midiya hkmdar Kiaksar vvlc skiflrin Midiya razisindn xarlmasna nail oldu v htta z razilrini cnub – rqd yerln fars torpaqlarna qdr genilndirdi. Yeni Midiya hkmdar Assur aalna son qoymaq n Babilistan hkmdar Nabulpalasar il birldi. Mttfiqlrin Assuriya zrin hcumu e.. 616 c ild ba tutdu. E..615- 612- ci illrd Assuriya zrin nvbti hmllr d uurlu oldu. Assuriya e.. 604 c ild squta uradld. Kiaksarn Midiya razisini genilndirmk chdlri Assuriyann mlub edilmsindn sonra da davam etdi. Kiik Asiya zrind yerln Urartu Midiya razisin qatld v Kiaksar Lidiyann ialna balad. E.. 585 – ci ild uzun mbarizdn sonra Midiya Lidiya dvltini zndn asl hala sald v demk olar ki , Kiaksarn dvrnd Midiya n Asiyann n qdrtli dvltin evrildi. Kiaksarn e.. 585 ci ild lmndn sonra hakimiyyt Astiaq (e..585- 550) gldi. Onun hakimiyyti dvrnd Midiya razilrinin byk hisssi itirildi v hminin mrkzi hakimiyytin ziflmsi mayt olunmaa balad. Bunun nticsind hmnilr hakimiyyti l keirdilr. 9.Azrbaycannn hmnilr imperiyasndan asl vziyyt dmsi v nticlri hmini slalsinin sas Pars yaltind qoyulmudur. hmnidn sonra ipi (e..675 – 640) hmnilrin yalt hakimliyini davam etdirmi v olu I Kirin dvrnd (e..640-604) hmnilr artq Parsuama hkmdar rtbsini dayrdlar. E.. 584 558 – ci ild hakimiyyt olan I Kambiz Midiya hakimiytin tabe edilsd, olu II Kir e.. 550- ci ild Midiya dvltin qalib glrk yeni dvltin sasn qoymudu. II Kir hmni dvltini yaratdqdan sonra razini genilndirmk balad . rq istiqamtind balanan hmni yrlri Orta Asiyan, Hindistan l keirmy ynlmidi. Bu razilrin ialndan sonra II Kir imala, massaget tayfalarna qar sfr xr. Azrbaycan razisind hl e.. VII srd yaamaa balayan skif v saklar kimi massagetlr d qdim Azrbaycan halisi hesab olunurdu. Lakin massaqetlr zrin II Kirin mdaxilsi uursuz olur. Massaqetlrin hkmdar Tomris hmni ah qarsnda byk qlb qazanr. Bu
  • dyn mumi nticsin gr hmnilr btvlkd Arazdan imalda yerln torpaqlar l keir bilmirlr. II Kambizin (e.. 530-522) hakimiyyti illrind hmnilr Misirin ialn hyata keirdiklri dvrd dvlt daxilind evrili ba verir. Qaumata adlanan maq trfindn balanan syan nticsind hmni taxtna I Dara(e..522 – 486) sahib olur. Lakin Qaumatn dstklyn bzi razilrd (Fars, Midiya, Babilistan v s ) syanlar qalxmaa balayr .Bu syanlar crgsind Azrbaycann ad kilmir. Herodotun mlumatna gr, Araz ayndan imalda yaayan tayfalar knll olaraq hmni dvltini tanm v ona xrac vermy razlamlar. I Dara uurlu hrbi mliyyatlar apararaq hmni razisini Arazdan imala doru genilndirmi v igal etdiyi lklri 20 satrapla blmd. Azrbaycan bu tarixdn etibarn hmnilrin vergi dairlrin drk yarmasl caniinliy evrilir. 10.Makedoniyal skndrin rq hrbi yrlri. E.. 336 c ild II Filippin lmndn sonra hakimiyyt onun olu skndrin (e.. 336-323 illr) gldi. O, atasnn siyastini davam etdirrk rq lklrin yr hazrlad. Bu zaman rq lklri hmnilrin hakimiyyti altnda idi. E.. 334-c ilin yaznda skndrin 35 minlik ordusu rq doru hrkt balad. hmni ah III Dara 40 minlik ordusu il Qranik ay yaxnlnda skndrl qarlad, lakin mlub oldu. III Dara yenidn byk ordu toplayaraq Suriyada so hri yaxnlnda skndrl z-z gldi. Iskndr bu df d qlb ald. III Dara dy meydanndan qad, onun anas, arvad, iki qz v krp olu sir dd. Bu qlbdn sonra skndr Misir yola dd. Misir mqavimt gstrmdi. Iskndr Misirdn xaraq kiayarasna doru hrkt etdi. III Dara dy ciddi hazrlam, 100 mindn artq hrbi qvv toplamd. Qavqamel (Cancal) dyn Azrbaycanda yaayan tayfalar da clb olunmudu (alban, sakesin, kaspi, kadusi, mard, sak). E.. 331-ci il oktyabr aynn 1-d Qavqamel (anal) dznliyind qanl dy baland. Iskndr dyn gediind dn yaratmaq n svari dstsil birlikd zn hmni ordusunun mrkzin sald. Darann canna qorxu dd v mvffqiyytl uda bilcyi dy yarmq qoyub Midiyaya qad. Basz qalm ordu darmadan edildi. Bu dy hmni dvltinin squtunu baa atdrd. Qlbdn sonra skndr mqavimtsiz Babil v Elamn paytaxt Suz hrini zbt etdi, ah xzinsini l keirdi. Daha sonra skndr hmni ahlarnn vtni Persidaya (Parsaya) yola dd.
  • skndr Persepol hrini tutdu v 120 min talant qzl v gmdn ibart xzniy sahib oldu. Persepol yandrld. E.. 330-cu ild skndr xarabala evrilmi Persepolu trk edrk Midiyann paytaxt Ekbatan hrin gldi. III Dara skndrin glmsi xbrini eidnd rann rqin qad. Lakin Orta Asiyaya gedn yolda e.. 330-cu ild ldrld. Bununla da hmni slalsinin hakimiyytin son qoyuldu. Iskndr zn hmni ahlarnn varisi elan etdi. Bellikl, skndrin 10 il davam edn (e.. 334-324) hrbi yr qrbi Hindistanda sona yetdi. Iskndr dnyan zbt etmk fikrindn dnmmidi. Lakin o, bu arzunu hyata keir bilmdi v e.. 323 ild 33 yanda vfat etdi. 11.Qafqaz Albaniyas dvltinin yaranmas, tayfalar, hrlri, tsrrfat haqqnda mlumat verin. Azrbaycann Araz ayndan imalda yerln torpaqlar antik qaynaqlarda Albaniya adlandrlrd. Ilk mlumat Strabona gr, Albaniya imalda Sarmatiya, qrbd beriya, cnub v cnub-qrbd Atropatena il hmsrhd idi: Albaniyann paytaxt vvl Qbl, sonra is Brd idi. Albaniyann razisind yaayan hali mxtlif adlar dayan etnoslarn birliyini tkil edirdi. Burada sakasen, mk, uti, qarqar, udin, ud sovde, kaspi, qel, leq v s. adlar dayan hali tmsil olunmudu. Eyni zamanda Albaniyada trk etnoslar da yaayrdlar. Antik mlliflrdn Plini v Yuli Solin skndrin ial etdiyi lklr arasnda Albaniyan da yad etmilr. Bunu nzr alb demk olar ki, e.. IV srd Albaniyada dvlt qurumu olmudur. Azrbaycann beynlxalq ticart clb olunmas daxili ticartin genilnmsi, yeni hrlrin yaranmasna v khn hrlrin iqtisadi chtdn mhkmlnmsin, bazar n mal istehsalna lverili rait yaradrd. Yazl mnblr bu dvr Azrbaycan hrlri bard kifayt qdr mlumat saxlamamdr. Azrbaycan hrlrindn yalnz Qazaka, Vera, Kabalaka, Aynian v Anariakn adlar yad edilmidir. bhsiz bu hrlr qala divar il hat olunmu v bazar meydanlarna malik idi. Eyni zamanda qaynaqlarda Albaniya razisinin 29 hr v yaay mntqlri yad edilmidir. Kaspianada hrlrin olmas qeyd alnmdr. Azrbaycanda hali vvlki dvrlrd olduu kimi kinilik v maldarlqla mul olurdu. Strabonun mlumatna gr albanlar brktli torpaa malikdirlr v lap yax yaaya bilrlr. Torpa ctl (x) umlayrdlar. Qdim Azrbaycanda n ox becriln taxl- arpa, buda, dar olmudu. Taxl dmir oraqla biirdilr. Toplanm taxl gm (vl) vasitsil xrmanda dylrd. Taxl saxlamaq n byk kplrdn d istifad olunurdu. Azrbaycan halisinin tsrrfat hyatnda balq v zmlk d mhm yer tuturdu. Balqlq Xzr dnizi v ay sahillrind yaayan halinin muliyyti idi.
  • Qdim Azrbaycan znn geni v yal otlaq sahlrin malik olmudu. Mhz buna gr d burada maldarln mxtlif sahlri inkiaf etmidi. hali qoyun-quzu, iri buynuzlu mal-qara saxlayr, atlq v dvilikl mul olurdu. Dv sasn yk v minik heyvan olmudu. Elian xbr verir ki, tsrrfatda dvdn ietifad edirlr v kaspilrin oxlu dvsi var idi. Dv yunu qiymtli xammal hesab edilirdi. Dv yunundan toxunan paltar kahinlr, hminin varl v qdrtli kaspilr geyirdilr. 12.Qafqaz Albaniyasnda Roma iallarna qar mbariz. Roma srkrdsi Pompey VI Mitridatn ardnca hrkt edrk Albanlarn lksin glib atd. Titlivi yazrd: Mitridat izlyn Qney Pompey n ucqar v namlum xalqlara iberlr v albanlara rast gldi. Bunlar yolu ksdilr lakin, o, dyd qlb ald. Plutarx is xbr verir ki, albanlar romallar Saturnal bayramn qeyd edn zaman 40 min ordu il Kr ayn keib onlara hcum etdilr. Bu zaman Alban hkmdar Oroys idi. Dy baland. Oroys Metel v Kelerin dstsin hcumu z zrin gtrmd. Lakin, Pompey Kelerin kmyin gldi. Albanlar uursuzlua dar oldular. Dy uduzacan baa dn Oroys Kr ayn kedi v dy meydanndan uzaqlad. Bellikl, e.. 66-c ilin dekabrnda romallar il dy albanlarn uursuzluu il baa atd, Pompeyl mqavil baland. Pompey VI Mitridat tqib edrkn iberlrl dymli oldu, onlar mlubiyyt uratd. E.. 65-ci ilin vvlind o, albanlarn syan qaldrmas xbrini ald. Pompey hirs v qsb iind geriy, onlara qar dnd. Pompey Kr ayn kedi. dmn qar gedn Pompey onlar Alazan ay yaxnlnda, artq dy qaydasnda dzlm grd. Albanlarn ordusu 60 min piyada v 12 min svaridn ibart idi. Plutarxn mlumatna gr alban ordusunun banda hkmdarn qarda Kosis dayanmd. Dy baland. Hrbi taktikadan istifad edn Pompey albanlar mhasiry ald. Dyn gediind Kosis Pompeyin dayand yer atb nizsini ona atd. Lakin niz onun zirehli geyimin dyib yer dd. Pompeyin atd niz is onu lmcl yaralad. E.. 65-ci ild ba vermi bu dy romallarn qlbsil sona yetdi. Alban qoununun qalan hisssi med gizlndi. Pompey meni mhasiry ald. Onun mril me yandrld v oradak alban dylri hlak oldular. Oroys dalara kildi. Gman ki, o yenidn mqavimt gstrmk istyirmi. Lakin Pompey slh yolu il albanlar raz sald. Oroys ona hdiyylr gndrdi. E.. 36-c ild roma srkrdsi Krass Albaniyaya soxuldu. O, albanlara qalib gldi v hkmdar Zoberi Romann mttfiqin evirdi. 68-ci ild Roma imperatoru Neron albanlara qar byk yr hazrlamaa balad. Lakin onun bu niyyti ba tutmad. Roma halisinin syan zaman o hlak oldu. Roma hkmdar Adrian (117-138) albanlar il dostluq mnasibtlri saxlayrd.
  • 13.Azrbaycan feodal mnasibtlrinin yaranmas. Feodal cmiyytinin siniflri, feodal mlkiyyt formalar, vergilr. III-V srlrd Azrbaycanda feodalizm xas olan sas iqtisadi mnasibtlr brqrar oldu. Mhsuldar qvvlrin v istehsal mnasibtlrinin tdricn inkiaf feodal istehsal slunun brqrar olmasna rait yaradrd. mk altlrinin tkmillmsi v onlarn hazrlanmasnda dmirin ttbiqi kiniliyin v sntkarln geni inkiafna sbb oldu. Hkmdar v onun trafndak istismar sinif nmayndlri torpaq sahibkarlarna evrilirdilr. Hkmdar, yaxud dvlt torpaqlar xidmt vzi olaraq hrbilr v dvlt iilrin paylanrd, bzn d hdiyy verilirdi. Xsusi xidmt adamlarna paylanm bel torpaqlar feod, yni mlk adlanrd. Feodalizm ad da buradan ml glmidi. Feodal torpaqlarnda kndli myindn geni istifad olunurdu. Kndli feodaldan asl vziyytd idi, nki o feodaln torpan becrmli, mhsulun myyn hisssini ona vermliydi. Kndli eyni zamanda mxtlif mkllfiyytlri yerin yetirmli idi. Lakin onun sas gliri icary gtrdy feodal torpa il bal idi. Feodalzm dvrnd iki sinif-feodal v kndli sinifi yarand. Kndlilr sas istehsal qvvni tkil edirdilr. Kndlilr, sntkarlar v tacirlr dvlt vergi vern tbqy mnsub idilr. Sasani dvltind hali drd sosial tbqy kahin, dy, mirz v vergi vern tbqlrin blnmd. Son tbq can (qezit) v torpaq (xaraq) vergisi verirdi. Bundan baqa kndlilr mk mkllfiyytin clb olunurdular. III-VII srlrd Azrbaycanda feodal mnasibtlri inkiaf edir, feodal istismar mhkmlnirdi. Feodallar arasnda iri v xrda feodal tbqlri formalard. Iri feodallar patrik ( Bizans qaynaqlarnda), xrda feodallar azat (ran qaynaqlarnda) adlanrdlar. Feodal mnasibtlr dini idarlri d brmd. Torpaq sahlri olan mbd v kilslr hali dini ibadt xtrin vergi vermy v myyn mkllfiyytlri yerin yetirmy mcbur edilirdi. sas istehsallar inakan v ramik adlanrdlar. Onlar qismn torpaa thkim olunmudular. Lakin thkimilik qeyri-xristian tsrrfatnda yaylmad, burada feodaldan asl kndli tbqlri yarand. Feodal torpaq mlkiyyti dastakert (irsn ken mlk) adni dayrd. Bel torpaqlar kndlilr icary verilirdi. Kndlilrin torpaa thkimlmsi Azrbaycann ancaq xristian feodallarnn mlklrind meydana glmy balad. 14.Azrbaycanda Sasani allari 224-c ild rann cnubunda yerln Fars vilaytinin Sasan nslindn olan hkmdar rdir (Artoir) Papakan Araki hkmdar V Artaban mlubiyyt uradr. 226-c ild o, ran ahnah elan edilir,Ktesifon-Selevkiya Sasanilrin paytaxt olur. I rdir dvlt tabe olan lklri caniinliklr blr. Azrbaycan razisi caniinlik sistemin daxil edilir. Lakin ilk dvrdAzrbaycan (Adrbayqan v Albaniya) I rdirin hakimyyti altna alnmamd. Sasanilr Roma il
  • mharibni davam etdirirdilr. III srd Sasani ah I apur (241-272) Roma ordusunu mlubiyyt uratd (260-c il) v Roma imperatoru Valerian sir dd. Albanlar v iberlr bu dvrd Sasani ahn mdafi etmirdilr v Romaya meyl edrk Valerian sirlikdn azad etmk n vdlr verirdilr. Bu zaman Albaniyada hakimiyyt I Vae glmidi (255-262-ci illr) v o, Araki slalsinin nmayndsi kimi Roma il ittifaqa meyl edirdi. Lakin 262-ci ild Albaniya da Sasanilr dvltinin trkibin daxil oldu. I apurun 262-ci ild Nqi-Rstmdki mbd divarnda hkk etdirdiyi yazda Sasani dvltin daxil olan lklr arasnda Adrbayqan, Albaniya v onun vilaytin evrilmi Balasakan (Krl Arazn qovuduu razi nzrd tutulur) da yad edilir. I apurun lmndn sonra (272-ci il) Albaniya yen d mstqil xarici siyast yrdrd. Albaniya bu dvrd Roma meylli siyast aparrd. randa II apur (309-379) hakimyyt gln zaman Albaniyada daxili rait mrkkblmidi. Albaniyaya xristian dini yol amd.IV srin 30-cu illrind Albaniyann Raytakaran vilaytind Sanatrk (298-338) zn hkmdar elan etmidi.O,Albaniyann mstqilliyini qoruyub saxlamaq, Armeniyann v ona arxa olan Romann iallq niyytlrinin v xristian dininin Albaniyada yaylmasnn qarsn almaq mqsdini gdrd. Sanatrk 337-ci ild Armeniyaya yr etdi v bir il oran lind saxlad. Lakin 338-ci ild Sanatrk mlub olur v Paytakarana sxdrlr. IIapur albanlarn kmyin hrbi dstlr gndrmidi. II apur Albaniya il ittifaq brpa etdi. Bu dvrd Albaniyan II apurun bacs il evlnmi Urnayr (359-371) idar edirdi. II apur Armeniyaya havadarlq edn v Sasinilr qar onu sipr sayan romallara qar yr tkil etdi. 359-cu ild Amid dynd Sasanilr qlb ald. Armeniya ar II Arak zindana salnd. Arsax, marlarn lksi,Kaspiana, iberiya vilaytlri v s. yen d Sasanilrin hakimyyti altna ked.371-ci ild Sasinilr Dzirav dynd yenidn Roma v ermni dstlrin qar x etdilr.Dyn nticlri Azrbaycan n ar oldu. Albaniya Uti, akaen, Girdiman vadisi, Kolt v qonu vilaytlrdn mhrum oldu. Lakin 387-ci ild Armeniya Roma v Sasani ran arasnda bldrld. Albaniya yenidn z vilaytlrin sahib oldu. 15. Azrbaycanda Sasani iallarna qar syanlar V srin vvlind Albaniya daxili mstqilliyni saxlyrd, lakin Sasanilrdn asl vziyyt dmd. Mnblrd Urnayrdan sonrak alban hkmdarlar bard mlumat verilmir. II Yezdgirdin (438-457) vaxtnda n Qafqaz idar edn Sasani mrzbanlar xristianla qar mbarizni gclndirdilr. O, Albaniyann v digr Qafqaz lklrinin xristian dini prstikar olan hakimlrini Ktesifona artdrd v onlar atprstliyi qbul etmy vadar etdi. Vilayt hakimlri z lklrin qaytdlar v bir mddt atprstlik inamna xidmt etdilr. V srin ortalarnda Albaniyada hakimyyt II Vae gldi (440-463). II Vae qayn II Yezdgirdin tkidi il xristianlqdan imtina etmi v atprstliyi qbul etmidi. Lakin Sasanilrin dini siyastin qar gizli mbariz gedirdi. Armeniyada bu mbarizy Vardan Mamikonyan balq edirdi. Alban ar II Vae Sasanilr qar mbarizy qoulmad. Lakin Sasanilr qar mbarizy alban
  • xristianlarnn dini bas katalikos v hrbi rislrdn biri qoulmudu. 450-c ild Xalxal hri yannda dyd Sasani dstlri mlub oldu. Albaniya Vardan Mamikonyann bal altnda Sasanilr qar aparlan mbarizy qoulmad. Albaniyada Sasani hakimyytin meyl gcl idi. Ancaq xristianprst alban yanlar Sasani hakimyytin qar mbarizy qalxmdlar. IIYezdgird n Qafqaza Mihr Nersenin bal altnda ordu gndrdi. Eyni zamanda o, xristianla qar tqibini dayandrd, mxtlif dinlrin azad ibaddini elan etdi. 451-ci il mayn 26-da Avarayr lnd Vardann balq etdiyi dstlr il Sasani ordusu arasnda dy oldu. Vardan ldrld, syanlar mlub oldu. Xristian dininin trfdarlar Aran trk edib dalarda mskn saldlar. randa 2 il davam edn hakimiyyt urunda mbariz zaman (457-459) Albaniyada II Vae daxili siyastini dyidi. 457-ci ild II Vae qayn II Yezdgirdin vfatndan sonra zrdtlk dinindn imtina etdi. II Vae randa ba vermi siyasi hadislrdn istifad edrk Albaniyada xristianl yaymaq mqsdil Sasanilrin tabeliyindn xd. randa Firuz (459-484) hakimiyyt gldikdn sonra II Vae Cora drsini tutdu, maskutlar z trfin kdi v Qafqazn on bir hkmdar il ittifaqa girdi. II Vae Sasanilrl mhariby balad. Bu mharib 460-c ild ba vermidi, nki vvlki dvrlrd Firuz xoluqla II Vaeni yola gtirmk istyirdi v ona qar ciddi tdbirlr grmrd. Lakin mnasibtlr kskinlnd Firuz hunlar alban hkmdarna qar mhariby qaldrd. Haylandur hunlar 462-ci ild Albaniyaya soxuldular. Bir il uzanan bu mharib II Vaenin 463-c ild hakimyytdn l kmsil baa atd. II Vaedn sonra 30 il rzind Albaniya mstqilliyini itirdi v Sasanilrin tyin etdiyi mrzban trfindn idar olunmaa balad. 16. Azrbaycanda rb Xilafti dvrnd mlkiyytiformalar, vergilr. rblrin hakimiyyti dvrnd Azrbaycanda torpaq zrind mlkiyytin be formas mvcud idi. Feodal torpaq mlkiyytinin sas nvlrindn biri dvlt torpaqlar idi. Bel torpaqlar divan v ya xlif torpa adlanrd. Varisi ln xslrin, mllrin gr vzifsindn qovulan mmurlarn torpa divan torpana qatlrd. Geni yaylm torpaq mlkiyyti formalarndan biri iqta idi. qtann iki formas mvcud idi. Onlardan biri balanan iqta idi ki, o, sahibinin xsi mlkiyytin evril bilir v nsildn-nsl keirdi. Balanan (xsusi) iqta airlr v xsusi istedadl xlr v dvlt qarsnda byk xidmti olan adamlara verilirdi. qtann formalarndan biri d icar ediln iqta idi ki, onu hrbiilr verirdilr. Bu cr torpaqlar irsn ke bilmz, lazm gldikd is geri alna bilrd. Azrbaycanda yerli feodallarn irsi mlkiyytind olan torpaq mlklri qalmaqda idi. rb mnblrind bel torpaqlar mlk, onun sahibi is malik adlanrd. Torpaq zrindki mlkiyyt formalarndan biri vqf torpaqlar idi. Bu torpaqlar Mkk v Mdin kimi mqdds hrlr n, din urunda mbarizlr v hidlr n nzrd tutulurdu. Hmin torpaqlarda mscidlr v mqddslrin rfin trblr tikilirdi.Vqf torpaqlar mslman dini idarlrinin ixtiyarnda idi. Allahn mlkiyyti hesab ediln vqf torpa icary
  • verils d, onu n satmaq, n almaq, n d xsusi mlkiyyt keirmk olmazd. cary verilmi vqf torpa il kilmyib istifadsiz qalsa torpaq hmin adamn lindn geri alnrd. Torpaq mlkiyyti formalarndan biri d icma torpaqlar idi. Kndlrd haliy mxsus kin yerlri, binklr, otlaqlar, melr, qbistanlqlar v s. icma torpaqlarna daxil idi. rblr baqa msllrd olduu kimi, Sasanilrin vergi qaydasn bzi dyiikliklr etmkl qvvd saxladlar. mvilr slalsin qdr birinci drd xlifinin dvrnd vergilr xeyli yngl idi. Hmd Sasanilrdn frqli olaraq vergini tk-tk xslrdn deyil, btn lkdn alrdlar. Azrbaycanda halinin bir qismi xristian olduundan xlifnin xzinsin iki adda vergi: xrac v cizy verilirdi. Mslmanlar cizy vergisindn azad idilr. Xristianlar itatd saxlamaqda xilaft kmk etdiklrin gr keilr v kils vergidn azad edilir v dvlt trfindn himay olunurdu. Drdnc xlif li ibn bu Talib vergilrin tonlanmasna dair daltli gstri verrk, sas diqqti xrac ymaa deyil, torpa smrli kild kib-becrmy ynldirdi. mvilr slalsindn xlif Hiamn dvrnd vergilrin alnmas qaydasnda dyiiklik edildi. Onun gstrii il 725-ci ild Azrbaycanda hali, mal-qara, torpaq siyahya alnd, vaxtil lv edilmi bzi vergilr brpa edildi. Bir sra yeni – snt mmulat, kbin kaz v s. adda vergilr ttbiq olundu. Htta rahiblrdn cizy vergisi alnd, onun mbli artrld. Abbasilrin dvrnd (750-1258) vergi qaydasnda yeni dyiiklik edildi. Torpan kiib-kilmmsindn asl olmayaraq vergi alnmaa baland. Xlif Mehdi vergilri bir qdr ynglldirdi. Verginin miqdar suvarma texnikasndan asl olaraq mhsulun drdd birindn yarsna qdr myyn edildi. Qddarl il btn xliflrdn seiln Harun-r-Ridin dvrnd (786-809) vergilr yenidn artrld. Azrbaycann cnub hissindn ild 4 milyon dirhm, Muandan 300 min dirhm vergi alnrd. Zimmilr (xristianlar) daha ox vergi verirdilr. Vergilr tkc xracdan v cizydn ibart deyildi. nsann mnftlndiyi btn sahlrdn, mharib zaman ld ediln hrbi qnimtlrdn, sirlrdn, dana biln mlakdan xms (bed bir) deyiln vergi alnrd. Bundan baqa, mal-qaradan, kin v meyvdn, qzl v gmdn zkat (sdq) vergisi alnrd. Zkat ruhanilrin, yetimlrin, ikstlrin v lacszlarn ehtiyacna srf olunurdu. 17..Azrbaycanda rb xilaftin qar milli azadlq mbarizsi. Xrrmilr hrkat Xilaftin soyunu vergi siyasti v mmurlarn zbanal, dhtli istismar v hquqsuzluq, yerli feodallarn mlklrinin v imtiyazlarnn mhdudladrlmas, gcl rbldirm siyasti v baqa sbblr halinin vziyytini arladrmaqla yana, mumxalq qzbini codurdu. 748-ci ild Beylqanda balanm syan tezlikl digr vilaytlri,xsusil Brdni v rdbili hat etdi. Beylqandak syana yerli hkmdar Var ibn Sfvan balq edirdi. syanlar rblrin burada olan hrbi dstlrini qlncdan keirib miri sir aldlar v btn mhbuslar azad etdilr. Bu qlbdn sonra onlar Brd syanlarnn kmyin getdilr. Brddki rb miri Asim ibn Yezidin
  • qounlarn mlub edib, zn d ldrdlr. sart alnm xalqlarn tzyiqi v rb cmiyyti daxilind mbariznin kskinlnmsi nticsind mvilr slalsinin 89 illik hakimyytin 750-ci ild son qoyuldu. Hakimiyyt Abbasilr kedi. Azrbaycanda azadlq mbarizsinin parlaq shiflrindn biri rb Xilaftin qar 60 ildn artq davam etmi xrrmilr hrkatdr. Onlarn ar torpa v digr istehsal vasitlrini xalqn ixtiyarna vermkdn, kndlilri v sntkarlar feodallarn v digr hakim tbqnin asllndan azad etmkdn ibart idi. Azrbaycann istiqlaliyytini brpa etmk, onu yadellilrin tapdandan qurtarmaq xrrmilrin sas ideal idi. Xrrmilr hrkat erkn orta srlr dvrnd rqd islam dini, feodal zlm v n balcas rb sartin qar evrilmi gcl xalq hrkat idi. Mzdkilrin v xrrmilrin atprst olmas haqqnda orta sr mlliflrinin ksriyytinin fikri yekdildir. Ona gr d akademik Z.Bnyadov xrrm szn phlvi dilind xr-od v xvar-Gn anlamnda mnalandrmdr. Xrrmilrin rblr qar azadlq mbarizsi 61 il davam etmidir. Onun d iki hisssini Babk qdrki dvr tkil edir ki, onun da xeyli hisssin Cavidan rhbrlik etmidi.816-c ild dylrin birind Cavidan bu mran ldrd v bundan gn sonra ald yaradan z d ld. Babk Cavidan mlknn sahibi v xrrmilr icmasnn rhbri oldu. Babk btn mr boyu Xilaft qar mbariz aparm v Azrbaycanda islamdan vvl mvcud olan qayda-qanunlar ola bilsin ki, brpa etmy almd. Xrrmilr Babk qdr Xilaft qar iki df syan etdilr . Birinci syan 778-ci ild ba verdi. 808-c ild xrrmilrin rblr qar daha gcl bir isyan baland. sfahanda balanan bu syan bir ox razilri brd. Xlifnin amansz cza tdbirlri xrrmilrin azadlq urunda mbariz zmini mhv ed bilmdi. Babk qdr xrrmilr Xilaft n ciddi narahatlq yarada bilmirdilr. Babk xrrmilr icmasnda rhbrliyi l aldqdan sonra vziyyt tamamil dyidi. Azadlq ordusunun sas hrktverici qvvsini kndlilr tkil ets d, orada hr yoxsullar, sntkarlar, orta v xrda feodallar, halinin mxtlif tbqlrin mnsub adamlar da az deyildi. Azadlq mbarizsi bir ox razilri brs d, btn mnblr tsdiq edir ki, Babkin v xrrmilrin vtni Azrbaycan idi v azadlq mbarizsi buradan balanmd. 819-cu il qdr xlif xrrmilr qar nizami ordu gndrmdi. syanlara qar Azrbaycandak hrbi hisslrin qvvlrindn istifad etdi. Xlif Mmun 819-cu ild srkrd Yhya ibn Mazn bal il Babk qar ilk nizam ordu gndrdi. Xrrmilr bu ordunu zdilr. Bu qlbdn sonra on il mddtind syanlar Xilaftin bir ne nizami ordusunu mhv etdilr v srkrdlrini sir aldlar. 829-cu il iyunun 3-d Hdadsr danda xrrmilrl hlledici dy balad. Dyd itirak edn 150 minlik rb ordusundan 30 min nfri mhv edildi. Qanl vuruma zaman srkrd Mhmmd ibn Hmeyd ldrld.Xrrmilr 830-cu ild qlb alaraq byk strateji hmiyyti olan Hmdan tutdular. Bu syanlarn nizami rb ordular zrind beinci parlaq qlbsi idi. IX srin 30-cu illrin vvllri azadlq mharibsinin n mvffqiyytli dvr idi. syanlar xilafti lrzy salmdlar. Bizansla mharib, Suriya v Misirdki syanlar xrrmilrin azadlq mharibsi il bir vaxta ddyndn Xilafti adrmd. 833-c il dekabrn 25-d Hmdan
  • yaxnlnda iddtli dy baland. Bu dyd xrrmilr ilk df olaraq ar mlubiyyt dar oldular. Hmdan dyndki qlb Mtsim z slfinin syanlara qar ttbiq etdiyi hrbi taktikann qsurlarn anlatd. Bizansla mharibni dayandrb btn ordunu, maddi v hrbi sursat Babkilr qar mbarizy srf etdi. Afin Heydr ibn Kavus 832-ci ild xrrmilr qar vuruan rb ordusuna ba komandan tyin edildi. Mharib uzandqca qvvlr nisbtindki frq rblrin xeyrin dyidi. Afinin kmyin gndrilmi adl-sanl srkrd Bua l-Kbirl 836-c ild Hdadsr da yaxnlndak dyd xrrmilr onun ordusunu zdi, bir ne srkrdsini mhv etdi.837-ci ilin avqustunda rb qounu Bzz qalasna yaxnlad v onu mhasiry ald. Dy daha yax silahlanm v tchiz olunmu dmn n lverili vaxtda, 837-ci il avqustun 26-dabaland. Bu dyd yaralananlardan v itkin dnlrdn lav, rblrdn 100 min nfr, syanlardan 80 min nfr hlak olmudu. Bzzin squtundan v ail zvlrini itirdikdn sonra Babk qarda Abdulla il birlikd Arazdan keib Arrana gldi. Mqsdi Bizans imperatorunun yanna getmk yeni qvv toplayb rblr qar mharibni davam etdirmk idi. Lakin Babk xyant nticsind l kecirildi v 838-ci il martn 14-d xlif Mtsimin hkm il edam edildi. Bu hrkat istiqlaliyyt urunda azadlq mharibsi idi. Xilaft Azrbaycan xalqnn mvariz zmini sndr bilmdi. 18. IX-XI srlrd Azrbacyan feodal dvltlri (irvanahlar- Mzydilr, Sacilr, Salarilr) Abbasilr imperiyasnn dalmas gediind Azrbaycanda bir sra mstqil feodal dvltlri meydana gldi. Hl xilaftin trqqisi dvrnd Azrbaycanda, xsusil Arranda rblrdn asl olan Snik, Varsan, Beylqan, Qbl, ki v s. kimi knyazlqlar vard. IX-XI srlrd Azrbaycanda yaranmaqda olan feodal dvltlri rblrin hakimiyytindn imtina edir v zlrinin istiqlaliyytin nail olurdular. irvanahlar. Bu dvltin yaradcs Heysm ibn Xalid irvann birinci rsmi mliki Yzid ibn Mzydin nvlrindn idi. Ona gr d slal Mzydilr (861-1538) adlanrd. IX srin 60-c illrind xilaftd balanan yeni itialardan istifad edn Heysm ibn Xalid zn irvann mstqil hakimi (ah)elan etdi v mrkzi hkmtl laqni ksdi. Bellikl, irvann istiqlaliyyti brpa edildi. Mzydilr slalsinin hakimyytinin ilk dvrnd irvanahlarn srhdlri cnubda Kr ay, imalda Drbnd v Samur ay, qrbd Gyay v ki, rqd Xzr dnizi il hat edilirdi. Mzydilrin uurlu siyasti nticsind mxtlif dvrlrd ki, Beylqan v Brd irvanahlarn tabeiliyin kemidi. Dvltin paytaxt vvlc irvan, X srin birinci rbndn etibarn Yzidiyy (amax) hri olmudu. Mzydi slalsinin uurlu siyastin baxmayaraq, bzn zlri d asl vziyyt drdlr. IX srin axrlarnda Mzydilr z vassalar il birlikd vvlc Sacilr, sonra is Salarilr dvltin tabe idilr. Daxili idar iini z llrind saxlamaqla Mzydilr onlara xrac verirdilr. XI srin 60-70-ci illrind Friburzun hakimiyyti dvrnd irvanda siyasi vziyyt daha da arlad. ddadilr hakimi avurun irvana hcumlar baland. avur irvanda bir sra
  • qalalar l keirdi v 40 min dinar xrac alb geri qaytd. n Qafqazda hakimiyyti l keirn slcuq trklrinin irvanda da tsiri gclndi. Sultan Mlikahn dvrnd Drbnd iqta klind raq hakimin baland. irvanah Mzydilr daxili istiqlaliyytlrini saxlamaq rtil slcuqlarn vassalna evrildi v hr il sultann xzinsin 40 min dinar xrac vermli oldu.irvanahlar titulu lv edildi.Mzydilrin d iki nv qounu vard. sas qoun ahn xsusi qvardiyasndan ibart idi. Bundan lav iri feodallarn v vilayt hakimlrinin xsusi qoun dstlri olurdu. Sacilr dvlti. IX srd xilaft qar mbariz raitind Azrbaycanda meydana gln feodal dvltlrdn biri d paytaxt rdbil hri olan Sacilr dvlti (889-942-ci illr ) idi. Sacilr mnc trk idilr. bu Sac Divdad v onun varislri Mhmmd v Yusif mxtlif vaxtlarda xilaftin yalt hakimlri olmu, Abbasilr hakimyytin qar ba ba vermi syanlarn yatrlmasnda fal itirak etmilr. Sacilrin banisinin bu Sac Divdad hesib edilmsin baxmayaraq, dvlt onun lmndn xeyli sonra olanlar Mhmmdin v Yusifin dvrnd yaranmd. Xidmtlri il xlifnin rbtini qazandna gr 889-cu ild Mhmmd Azrbaycann hakimi tyin olundu. 901-ci ilin martnda Mhmmdin lmndn sonra hakimiyyt olu Divdad kedi. Hmin ilin avqustunda misi Yusif Divdad hakimyytdn salb z xlifnin Azrbaycan hakimi v caniini oldu. Azrbaycan btvlkl onun hakimiyyti altnda birlmidi. Yusif hr il Xilaftin xzinsin 120 min dinar xrac verirdi. 927-ci il dekabrn 27-d Kuf hri yaxnlndak dy zaman Yusifin qounu mlub oldu. O z yaraland, sir dd v ldrld. Yusifin lmndn sonra hakimiyyt ldn-l kedi. Onun srkrdsi Deysmin dvrnd Azrbaycan yenidn mharib meydanna evrildi. 942-ci ild Sacilr slalsinin hakimyytini Salarilr vz etdilr.Salarilr dvlti.Dvltin yaradcs Mrzuban ibn MhmmdGilan vilaytindki Salarilr tayfasna mnsub olduundan dvlt Salarilr adlandrld.O, 942-ci ild Sacilr hakimi Deysmi mlub edrk Azrbaycan tutdu. Hmin tarixdn hakimyyt onun tmsil etdiyi Salarilr slalsinin (942-981) lin kedi. Salarilr dvltinin d paytaxt rdbil idi. Salari hakimi Mrzuban ibn Mhmmd tin mbariz raitind Sacilr dvltinin hakimyyti altnda olan Azrbaycan torpaqlarna sahib olaraq z sltntini mhkmlndirmy ald. Azrbaycann imal-qrb vilaytlrini v rmniyni z hakimiyyti altna keirdi. Sacilrin dvrnd olduu kimi, irvanahlar Mzydilrin dvlti Salarilr tabe edildi. Bununla da Salarilrin imal srhdi Drbnd qdr uzand. Azrbaycann cnub-rq vilaytlrinin, xsusil, Zncann, bhrin v Qzvinin sfahan hakiminin asllnda qalmas Mrzuban narahat edirdi. Onun mqsdi Azrbaycann qdim srhdlrinin btvlyn nail olmaq idi. O, bu niyytl 948-ci ild hrbi yr balayaraq Qzvin getdi. Sava Mrzubarn mlubiyyti il baa atd. O, srkrdlri il birlikd sir dd. Lakin Mrzuban anasnn v yaxn adamlarnn kmkliyi il 953-c ild sirlikdn qab rdbil glrk hakimyyti l keirdi. Mrzuban vilaytlrdn alnan vergilri nizama sald, maliyy ilrin nzarti v diqqti artrd. Onun dvrnd iki cr vergi toplanrd. Onlardan biri torpaq v mlak vergisi idi. kincisi, asl lklrin hakimlrindn alnan illik xrac idi.957-ci ilin dekabrnda Mrzuban ibn Mhmmdin
  • lmndn sonra olanlar v qarda Vhsudan arasnda hakimyyt uurunda mbariz nticsind mrkzi dvlt zifldi v paraland. Mrzubann olu brahimin hakimiyyti (961-981-ci illr) dvrnd Mzydilr, Drbnd v Gnc vilayti Salarilr dvltinin tarkibindn xd. ddadilr dvltinin yaranmas il Arrann bir hisssi v rmniy d onlarn lindn xd. Bel bir raitd hr v Tbriz hakimi Rvvadilr nslindn olan blheyca 981-ci ild Salari brahimimlub edib sir ald v dvltin paytaxt rdbili tutmaqla hakimiyyti z lin keirdi. 19.ddadilr v Rvvadilr dvlti X srin II yarsnda Azrbaycanda yaranan mstqil feodal dvltlrdn biri d ddadilr dvlti idi. Paytaxt Gnc shri idi. razisin sasn Kr v Araz aylar arasndak torpaqlar daxil idi. Dbil hri, rmniyynin xeyli hisssi addadilr dvltin tabe idi: ki v Kxetiya arlnn bzi razilri myyn dvrlrd bu dvltdn asl olmudur. ddadilr dvlti Salarilrin razisind meydana glmidi. Bu dvltin sasn Mhmmd ibn ddad qoymudu. O, ddadilrin zifldiyi dvrd Dbili lkecirib mstqil mirlik yaratsa da burada mhkmln bilmdi. Onun lmndn sonra olanlar Fzl v Lkri Gncy glrk 971-ci ild Salarilrin Gncdki naibini qovub hakimiyyti l keirdilr. Salari hkmdar brahim ibn Mrzuban ddadilr dvltini tanmaa mcbur oldu. Bellikl, 971-ci ild ddadilr dvlti yarand. Lkrinin dvrnd Brd, mkir, rmniyynin xeyli hisssi, Fzlin dvrnd is Beylqan ddadilr dvltin birldirildi. Fzlin uurlu daxili v xarici siyast yeritmi, ticart v hrbi mqsdl Araz cay zrind krp saldrm, z adna pul ksdirmidir. blvr avur hakimiyyti illrind (1050-1067) iqtisadi, ictimai hyatda, orduda islahatlar kecirmi, Grcstan v irvanahlarla mhariblri davam etdirmi, alan tayfalarndan v Slcuq trklrindn qorunmaq cn tdbirlr grmdr. Onun tapr il Dmiri brahim 1063-c ild Gncnin dmir qaplarn dzltdi. avur hakimiyytinin sonunda Sluqlardan asll qbul etmidir. III Fzlin (1074-1088) Slcuqlara tabe olmaq istmdikd Slcuq Sultan 1088-ci ild Gncni l kecirib, III Fzlini hakimiyytdn sald. Bellikl 1088-ci ild ddadilr dvlti lv edildi. Bu dvlt monarxiya tipli dovlt idi, onun bas mir titulu dayrd. X srin ortalarnda v ikinci yarsnda hr (Qarada) hakimi blheyca Rvvadi Salarilr dvltinin trkibind ona xrac vern feodallardan idi. 981-ci ild Salari brahim tabe olmayb onunla mbariz apararaq hakimiyyti l kecirmi v Rvvadilr dvltinin sasn qoymudur. Dvltin paytaxt rdbildn Tbriz kcrld. Dvltin razisi sasn indiki ran Azrbaycannn razisini hat edirdi. Rvvadilr 987-ci ild rmnyyni zn tabe etdi. Xoy v Urmu feodallar da onun hakimiyyti altna kecdi. bu Mnsur Vhsudann dvrnd(1020-1059) mrkzi hakimiyyt daha da mhkmlndi. 1042-ci ild Tbrizd gcl zlzl hri datd. 1054-c ild Slcuq hakimi Torul by Tbriz gldi, Vhsudan Slcuqlarn vassalln qbul etdi. Slcuq Sultan Alp Arslann dvrnd(1063-1072) Rvvadilrin daxili mstqilliyi lv edildi v 1065-ci ild Tbriz Slcuq miri tyin edildi. Bununla da Rvvadilr dlti squt etdi. Rvvadilr v Saddadilr dvlti Slcuq hcumlar nticsind lv edildilr.
  • 20.Azrbaycan Slcuqilr imperiyasnn trkibind Azrbaycann razisind XI srin ortalarnda eyni vaxtda c mstqil dvltin – irvanahlar, ddadilr v Rvvadilr dvltinin olmas lknin iqtisadi inkiafn lngitmkl yana, onun mdafi qvvsini d zifldirdi. Bel bir vaxtda Orta Asiya, ran, raq, Suriya, Misir, Kicik Asiya, n Qafqaz xalqlar il birlikd Azrbaycan da Slcuqlarn hakimiyyti altna kecdi. XI srin vvllrind ouzlarn bir hisssi Xorasan trfdn yaxn rq lklrin, digr hisssi Xzrin imalndan kerk Avropaya v Balkan yarmadasna yayld. Slcuqlar IX srd Xzr dnizi il Aral gl arasndak razd yaayrdlar. Qznvilr dvltinin bas Sultan I Mahmud (988-1030) Slcuq tayfalarn 1009-cu ild Xorasan yaltind yerldirdi. Slcuqlar 1038-ci ild Niapuru l kecirdi v Torul by zn Sultan elan edck Slcuqlar imperiyasnn (1038-1157) sasn qoydu. Sultan Torul by (1038-1063) XI srin 50-ci illrinin ortalarnda Azrbaycana daxil oldu. Rvvadi hakimi Vhsudan v ddadi hakimi avur mqavimt gstrmdn tabe oldular. Torul 1055-ci ild xilaftin paytaxt Badad tutdu v siyasi hakimiyyti l kecirdi. Sultan Alp Arslan (1063-1072) Naxvan l kecirdi, 1067-ci ild Arrana sfr etdi. 1069-cu ilin yaynda Gncy gldi. addadi hakimi Fzl qala qaplarnn v xznnin aarn ona tqdim etdi. irvanah Friburz da Gncy glrk ona itat etdi. Alp Arslan 1070-ci ild Gncdn kiy, oradan Grcstana yr etdi. irvanahlar bu df d daxili mstqilliyi saxlaya bildi. 1071-ci ild Malazgird hri yaxnlnda Slcuqlar Bizans imperiyasnn ordusunu darmadan etdi v Kicik Asiyann xeyli hisssini l kecirdi. Alp Arslann Azrbaycandan uzaqda olmasndan istifad edn ddadi hakimi III Fzlun Slcuqlara xrac vermdi. Mlikahn dvrnd (1072-1092) Slcuqlar imperiyas daha da qdrtlndi. O, 1088-ci ild Azrbaycana qoun gndrib Gncni l kecirdi v ddadilrin sonuncu hakimi Fzlunu hakimiyytdn sald, olu Mhmmdi Gncy hakim tyin etdi. irvanah Gncy glrk xrac vermy mcbur oldu. Mlikahn lmndn sonra hakimiyyt urunda olanlar arasnda mbariz baland. Brgyarn v Mhmmdin dvrnd dvltin razisi iki yer paralad. Sultan Sncrin dvrnd d (1118-1157) dvlt tnzzl etdi v bir nec yer blnd. Azrbaycan raq Sultanlna daxil oldu. Slcuqilr dvlti trkdilli xalqlarn hrbi-siyasi, sosial-iqtisadi v mdni inkiafnda hmiyytli rol oynad. 21.XIII srin vvllrind Azrbaycanda siyasi vziyyt Monqol yrlri rfsind Azrbaycanda vahid mrkzlmi dvlt yox idi. lkd Atabylr dvlti(1136-1225), irvanahlar dvlti (861-1538) mvcud idi, Maraada is Rvvadilr nslindn olan Asunqurilr slalsi(1108-1227) hkmranlq edirdi. XII srin sonunda Atabylr dvlti vvlki qdrtini itirmidi. Atabylr dvltind hakimiyyt urundak kmlr lkni zifltmidi. Qzl Arslann xlfi olan Ataby bubkrin (1191- 1210) lind tkc Azrbaycan razisi(irvan v Maraa istisna olmaqla) qalmd. raq-Slcuq sultanlnn qalan hisssi is hakimiyyt urunda mbariz aparan feodallarn v Ataby slalsinin baqa varislrinin arasnda bldrlmd. bbkrin lind qalan razilri d almaq n Maraa hakimi il rbil hakimi birlrk onun zrin hcum etmidi, bir trfdn
  • d bubkrin gey qarda inanc nslindn olan(ana trfindn) Qutluq nanc da dflrl (1 ay rzind 4 df) onun zrin hcum etmidi. Mnblrdn mlum olduu kimi msddin Eldgizin byk olu Mhmmd Cahan Phlvann olanlar qadndan doulmudu. Onlardan Qutluq inanc Mahmud v mir miran mrin anas nanc Xatun, bu Bkrin anas trk qz Quteyb xatun, zbyin anas kniz Zahid xatun idi. Qzl Arslan vz etmi bubkr (1191-1210) slflrinin nnlrini davam etdir bilmdi. 20 illik hakimiyyti dvrnd tmsil etdiyi slalnin nfuzunu zifltdi. Mnblrd deyildiyi kimi o, dvlt ilri il ox az mul olurdu.Atabylrin son nmayndsi zbk(1210-1225) is lknin mdafisini tkil etmk iqtidarnda deyildi. Onun hakimiyyti dvrnd Grc ar Tamar v Xarzmah Mhmmd Ataby zbyin torpaqlarna hcum etdi. zbk asll qbul etmy mcbur oldu. Atabylrin btn xzinsi xarzmahn lin kedi. Xzinnin boalmas, tsrrfatn dalmas, vergilrin artrlmas, zbanalq dvlti tam zifltdi. Yaramaz mllrl mul olan zbk bir hkmdar kimi hali arasnda nfuzunu itirmidir. Mvcud vziyytdn istifad edn monqollar Azrbaycan zrin yrlr balad. Azrbaycanda hkm srn feodal prakndliyi Monqol dvltinin istialas n lverili rait yaratd. ran, Orta Asiya, Azrbaycann yerli feodal yanlar arasnda hkm srn daxili kimlr onlar monqollara qar birg mbariz aparmaq imkanndan mhrum etdi. 22.Xarzmah Clalddinin Azrbaycan ial etmsi Monqollarn zrblri altnda dalm Xarzmah dvltinin kemi hkmdar Mhmmdin olu Clalddin lksini qorumaq vzin baqa razilri viran qoymaq yolunu sedi. 1225-ci ilin may aynda Xarzmah Clalddinin qounlar Azrbaycana soxulur v Maraan tutdu. O, Maraadan Tbriz hcum etdi. 7 gnlk mbarizdn sonra 1225-ci ilin iyul aynn 15-d Tbriz Clalddin trfindn tutuldu. Bu zaman hrin mdafisin msddin Turayinin qarda olu Nizamddin t-Turayi balq edirdi. Ataby zbk z Gncy qamd. Sonra Ataby zbk Gncdn Naxvana glrk linc qalasnda gizlndi. O, burada 1225-ci ild bir ne gndn sonra ld. Bununla da Azrbaycan Atabylri dvlti squt etdi. Atabylrin hakimiyyti altnda olan razilr-Azrbaycan, Arran, irvan Clalddinin hakimiyyti altna kedi.
  • Tbrizd olarkn Clalddin ris msddin t-Turayini hrin bas tyin etdi. Clalddin oradan grclr qar dy xd. Tbrizd qalan Clalddinin vziri rf l-Mlk Tbriz halisinin Turayi nslin olan hrmtini qbul ed bilmyib onlar sultann gzndn salmaq n r ataraq bildirir ki, onlar tbrizlilri xarzmlilrin zrin qaldrmaq istyirlr. Tezlikl Nizamddin t-Turayi edam olunur. msddin t- Turayi is hbs atlr. Yalnz 1228-ci ild sultan peiman olub msddini yenidn Tbriz caniin tyin etdi. Gncni ial edn Clalddin buran zn iqamtgah sedi. 1228-ci ild 50 minlik qpaq qounlar il birlikd Clalddin Drbndi mhasiry ald. Sonra Grcstana, buradan Xilat qalasna hcum edib onu mhasiry ald. l yarmlq mhasirdn sonra 1230-cu il aprelin 14-d qala tslim oldu. Xilatn alnmas Clalddinin son qlbsi idi. 1231-ci ild yadellilr qar sntkar Bndrin rhbrliyi il Gnc yoxsullar syana qalxd. Xarzmah bir ne gn onlara tslim olmaq tklifi gndrdi, amma bunun nticsi olmad. Gnclilr qaladan xaraq Clalddinin qounlar zrin hcum kirlr. Qvvlrin qeyri-brabrliyi nticsind syan mlub oldu. Bndr bada olmaqla 30 nfr edam edildi. Monqollar 1231-ci ilin oktyabrnda yenidn Azrbaycana soxuldular. Bunula da monqollarn ikinci yr baland. Clalddin bir ne min dy toplayaraq monqollarla dymk n Adam yaxnlnda Qarqaray sahilind mskn sald. Monqol elisi Clalddin tslim olmaq tklif edir. Clalddin is razlamayb Gncy kilir, lakin mqavimtin mmknszlyn baa drk buradan Kiik Asiyaya yollanan Clalddin Diyarbkird ldrld. 23.Hlaklr dvltinin yaranmas. Azrbaycan Hlaklr dvltinin trkibind 1253-c ild monqol xaqan – ingiz xann nvsi, Tuluy xaqann olu Mnk xaqan n Asiyada istilalar davam etdirmk n gndrdiyi byk
  • orduya onun qarda ahzad Hlak xan balq edirdi.1253-1256-c illrd Hlak xan istiladan knarda qalm n Asiya razilrini d zbt etdi. Onun qounlar 1256-c ild Azrbaycan, 1258-ci ild Badad alrlar. Dy Hlak xan z v onun srkrdsi Baqu rhbrlik edirdi. 508 il davam edn Abbasilr slalsinin son nmayndsi l-Mstsim ldrld. Bellikl, Yaxn v Orta rqd raq-i rb, raq-i cm, Grcstan, Azrbaycan, Fars, Kiik Asiya, Rum, Kirman, Xorasan, Xuzistan v digr lklr daxil olmaqla geni razini hat edn Hlaklr dvlti yarand. Amu-Dryadan Aralq dnizin, Drbnddn ran krfzin qdr olan razid yeni-5-ci Monqol Ulusu yaradld. Bu dvlt Hlaklr dvlti adlanmaqla yana, hkmdarlar Elxan rtbsi dad n Elxanilr dvlti d adlanrd. Hlak xan (1256-1265-c illr) Azrbaycanda mhkmlndi. Azrbaycan Hlaklr-Elxanilr dvltinin mrkzi vilaytin evrilir. lknin paytaxt Maraa, Tbriz v XIV srd Sultaniyy hrlri idi. Azrbaycan 100 il boyu Qzl Orda xanlar il Hlaklr arasnda dy meydanna evrilmidi. Qzl Ordallar 1263, 1265, 1288, 1290, 1318 v b. illrd Azrbaycana basqnlar etmidilr. irvanahlar dvlti Elxanilrdn vassal asl dvlt idi. Lakin Hlak xann hakimiyyti illrind irvan xsusi nzart altnda saxlanlrd. 1260-c ild is irvanah II Axsitan Hlak xann mri il ldrld. Hlak xan II Frruxzad irvana hakim tyin etdi. Hlak hkmdar Abaqa xann (1265-1282) lmndn sonra hakimiyyt urunda ayr-ayr xslr arasnda mbariz gclndi. Feodal ara mhariblri nticsind Abaqa xann varislri hmd xann (1282-1284), Arqun xann (1284-1291), Keyxatu xann (1291-1295) v Hlak xann nvsi Baydu xann (1295) dvrnd dvltin daxili v xarici vziyyti daha da grginldi. Arqun xann olu Keyxatu xann dvrnd (1291-1295) maliyy vziyytini dzltmk n kaz pullar (ao) buraxld. Lakin bunun kmyi olmad. Arqun xann baqa olu Qazan xan (1295-1304)
  • hakimiyyti dvrnd vziyyti nizama salmaq mqsdil bir sra islahatlar, o cmldn mslman ruhanilri v yerli feodallarla yaxnlamaq n dini islahat hyata keirdi, islam dinini qbul etdi. Qazan xann islahatlar Hlaklr dvltinin mvqqti mhkmlnmsin sbb oldu. Bu vziyyt Qazan xann qarda Mhmmd Xudabndnin (lcaytunun) (1304-1316) hakimiyyti dvrnd d davam etdi. O, Qazan xann btn qanunlarnn qvvd qald bard yarlq vermidi. Onun lmndn sonra is vziyyt kskin srtd dyidi. 12 yal bu-Sidin hakimiyyt (1316-1335) glmsi mrkzi hakimiyyti tamamil zifldir. bu-Sidin hakimiyytinin ilk illrind dvltin btn ilri Sulduz tayfasndan olan obann lind cmlmidi. O. Hlaklr dvltinin faktiki hakimin evrilmidi v obani mirlri sarayda byk nfuz sahibi olmudu. obani mirlrinin ykslmsindn narahat olmaa balayan bu-Sid 1328-ci ild oban ldrtd. Daha sonra bu-Sidin (1335-ci il) znn d ldrlmsindn sonra is Hlak dvlti paralanr. obanilrin, Clairilrin v Xorasan mirlrinin balq etdiklri feodal kimlri balad. Ara mhariblri nticsind Hlaklr dvlti mxtlif hisslr paraland. Clairilr- Badadda, Xorasan mirlri-Xorasanda, obanilr is Azrbaycanda mhkmlndilr (obann oullar Hsn oban, Mlik rf).. 24.Monqol sarti dvrnd Azrbaycanda mlkiyyt formalar, vergi v tsrrfat hyat Hlak dvltind yuxar silkin nmayndlri drd qrupa blnrd: Elxanlar v slal zvlri; 2) Trk-monqol mnli hrbi-kri varllar; 3) Ali rtbli mslman tbqsi; 4) Yerli feodallar. Son 600 ild Yaxn v Orta rq n nnvi torpaq qurumlarnn adlar demk olar ki dyimmidi. Monqollar torpaq sahibkarlnda el bir dyiiklik etmmidilr.Hlakilr dvrnd d hkmdar torpaqlar divan torpaqlar adlanrd. Bel torpaqlar ilk 60-70 il rzind xeyli artsa da 90-c illtrd divan torpaqlar monqollarn soyurqal adlandrd bxi kimi paylanmaqda idi.Monqollarn
  • dvrnd mlk, divan, vqf torpaqlarn l keirmsi nticsind meydana gln incu adl irsi slal torpaqlar geni yaylmd. ncu sahibi bu torpaqlarn vergi toplamaq hququnu baqa birin balaya bilrdi.Birbaa elxana mxsus torpaqlar is ncuyi-xas adlanrd. Baqa cr: incu tkc Elxana yox, eyni zamanda onun ail zvlrin d aid olurdu. Xas incu is yalnz Elxanlara (hkmdarlara) mxsus idi. Vqf torpaqlar Hlak dvltind btprst ilk Elxanilr dvrnd zbt olunmaqda idi. Lakin Elxan Qazan xan islam qbul etdikdn sonra bu torpaqlarn yenidn vqflr verilmsi baland. Bundan baqa elat torpaqlar (rlr), icma torpaqlar v s. var idi. Vergilr. Azrbaycan Monqol Xaqanlnn trkibin qatldqdan sonra Monqollarn xeyrin alnan sas vergi – torpaq vergisi – xrac mhsulun 60-70 %- ni tkil edirdi. Bundan baqa oxlu mhsul v pul ymlar movcud idi. Xsusil Hlaki dvltinin yaranmas il vergilrin say 40-a atmd. Hl 1254-c ild monqollar 10-60 ya aras btn kiilri vergi siyahsna salmdlar. Monqollarda razi v mlakdan alnan vergi kalan adlanrd. Monqollarn ttbiq etdiyi ar vergilrdn biri qopur (adambana alnan vergi) adlanrd. Bu vergini vvllr maldarlar dyirdi. Kri maldarlar hr 100 qoyundan birini kopur kimi verrdi. Tdricn qopur can vergisin evrilrk oturaq haliy d aid edildi. Yerli halidn adambana 7 dinar alnrd. dmynin z, ailsi qul kimi satlrd. Tacirlrdn v bazara gtiriln mallardan rsum-tama alnrd. Bac is tacir v sntkarkarn ddiyi gmrk haqq idi. Bundan baqa nal vergisi, sabun pulu, k pulu, tabkur v s. vergilr var idi. Monqol ordusunu saxlamaq n taar, meyv balarnda bamari, ail sahibi olanlar xanmari, monqol saraynn saxlanmas n ixracat v rsum vergisi dnirdi. Tqad hrbilr v yanlar n is riytdn avarizat adl vergi ylrd. Mkllfiyytlr irisind is n ar trx adlanrd halidn monqol ordusu n lazm olan n keyfiyytli mallar dyr- dymzin, bazar dyrindn ox aa qiymt alnrd. V ya ksin xzin tsrrfatnda istehsal ediln mhsullar (xurma,dy, yhr v s) mcburi qaydada bazar qiymtindn baha qiymt haliy satlrd. Bundan baqa hali geclm
  • hququ adl hrbi qulluqular evind geclmk n yerldirm mkllfiyyti dayrd. Hminin mk mkllfiyytlri saray, qala, kanal tikintisi d var idi. 25. . XIV srin 80-90-c illri xalq ktllrininTeymurun v Toxtamn ial yrlrin qarapardqlar mbariz il sciyylnir. . caniinlrinin, bir sra yerli feodallarn . 1385- . 1385- 90 di . , , di 200 td. 1386- t (illik yr) du. , t. di. , 1387- t. , , t. L ci . ki nin , , , habel, . 1387-1392- 17 . , – v qvvlrini tkndirirdilr. Teymur 1392- . idilr v . . . , . . 1394-c ild mir Teymur trfindn mlub ediln Clair hmd v Qaraqoyunlu Yusif Misir sultan Berqoqun yanna pnah apardlar. Teymur 1395-
  • . 1399- yenidn (yeddiillik mharib) d . . 14 . 1402- . Teymur az mddtdn sonra Smrqnd qaytd. 1405- rfsind . Azrbaycan bu dvrd Miranahn olu Mirz mr trfindn idar olunurdu. irvan is eyx (ah) brahimin hakimiyyti altnda idi (1382-1417). 26. ittifaq . . . , 70- , Kd . s . , , , a var . Qaraqoyunlu tayfa ittifaqlarn bayranda qara qoun tsviri var idi. Tayfalar sasn qoyunuluqla mul olurdu. a ,onun lmndn sonra (1380), (1380-1389) , 1410- . , . 1382-ci ilin payznda Qara Mhmmd Clairi ahzadsi eyx liy qalib glrk Tbrizi tutdu. 1387-ci ild Teymur Naxcvandan qaraqoyunlular zrin hcuma kedi. Qara Mhmmd apaqcur dynd Teymurun qvvlrin qalib gldi. Clairi mirlrinin Tbriz hcumunu eidn Qara Mhmmd 1388-ci ild Tbrizi onlardan geri ala bildi. Qara Mhmmdin lmndn sonra Qaraqoyunlu tayfa ittifaqna Qara Yusif balq etdi (1389-1420). 1394- mttfiqi . di. , 1405- . 1406- , . 1406-c ild Tbriz yaxnlnda nbi-Qazan dynd Teymuri bu Bkr zildi. Qara Yusif 1408- 21- 20
  • u tdi. M dyd . 1410- Yuluq il . 1410- 30- – II nbi Qazan dy . . 1410- rs . . . L . 1412- noyabrn 6-dan dekabrn 4- dk ay ndki – . . v olanlar araq Tbriz aparld, o 1200 . Tbrizdki – tacirlr, sntkarlar . 1413- . 1418-1420- d i . Lin (1420 noyabr 17-d). Varislri: Qara skndr, bu Sid, Cahanah. 27. u . . , , , , , . . (1370-1389) , laddin Trli (1388-1392) v Fxrddin (1392-1394) byin dvrnd myyn qdr zifls d (1394-1434) di, Qara Yuluq Osman by (1394-1434) Diyarbkri mrkz sedi, z adna pul ksdirdi, feodal xlarn yatrtd, Aqoyunlu tayfa ittifaqn gclndirdi. Onun lmndn sonra feodal kimlri artd. Tur li by (1434-1444), onun olu Cahangir by (1444-1453) xeyli mbarizdn sonra ittifaq mhkmlndir bildilr. Lakin sil yksli Uzun Hsnin dvrn tsadf edir (1453-1478). 1467- Q tdi, b . . .
  • , , Kd . (1451-1481) . Qara dnizin cnubundak yunan dvlti . . 1461- . . , . , ua . n : . tklif . Trabzon 1461- c il oktyabrn 26 – da Trklr trfindn zbt olundu. 1461-ci ild Osmanl Trkiysi il Aqqoyunlu arasnda Yasscmn slh baland. , . 1464- A ( Katerino Zeno, osofat Barbaro, Ambroco Kontarini v s.) 60-70- drd. 1472- in gndrdiyi , – . Bellikl, Avropa dvltlri il ttifaq ba tutmad. 1 1473- . 10 11 1473- ( ) . m . Bellikl, ilkin vaxtlar tbbs l alsalar da Aqoyunlular ntic etibaril Osmanl Trkiysin uduzdu. Buna baxmayaraq Uzun Hsn dvlti mhkmlndirmk n hm Avropa dvltlri, hm d qonu razlrl, msln, rdbil eyxlri il (Cneyd, Heydr) v irvanahlarla (I Xlilulla, Frrux Yassar) mnasibtlr qura bilmidir. Uzun Hsnin lmndn sonra (1478) olu Yaqub sultann vaxtnda (1478-1490) Aqoyunlu dvlti myyn qdr inkiaf ets d 1490-c ildn balanan slal mbarizlrind bir-birini vz edn Baysunqur, Rstm, gdk hmd, lvnd, Muradn dvrnd dvlt zifldi. Sfvilrin zrbsi nticsind 1501-ci ild squt etdi.
  • 28. (1478-1490) . 1480- . . 1480- n (1468-1496) qvvlrin mlub etdi. (1462-1500) . ni . , . 1490- un (1490-1492) – . (1490-1491) . L 1491- in yaynda Xlili mlub etdi v o, ldrld. Bicanolu hakimiyyti l ald. Lakin o, Baysunqura toxunmad. Aqoyunlu dvltini onun adndan mir-l-mar sifti il idar etmy balad. Bu i . Naxvandak linc qalasna salnm Uzun Hsnin nvsi. 1492- azad . – . Rstm Mirz dmnlrin qar mbarizd 1488-c ild irvanda ldrlm rdbil eyxi Heydrin olu Sultanlinin trfdarlarndan istifad etdi. Hrnd ki, 1494 c ild Sultan lini ldrtd. , . Rstm (1492-1497). O . . Baysunqur babas Frrux Yassarn kmyi il hakimiyyt qaytmaq ists d bu ba tutmad. 1493- . vaxtil Sultan II Mehmetin yanna qam 1496- . 1496- , zn d sir ald. hmd 1497- . 7 , 20- 1497- la . yeni .
  • dvltind – . 1500- , , , , ; , , is . Gnc smayl v trfdarlarnn uurlu addmlar, qtiyytli siyasti nticsind irvanahlar v onun ardnca Aqoyunlu lvnd zrind qlbdn sonra Tbriz daxil olan Sfvilr Aqoyunlu dvltinin varlna son qoydular. Azrbaycan tarixind yeni, frqli mrhl baland. 29. Sfvilrin rdbil hakimiyyti Sfvilr slalsinin ykslii monqol istilas dvrn tsadf edir. XIII yzillikd monqollarn ial etdiklri razid kortbii surtd sufi-drvi triqti yarand v tezlikl sntkar v kndlilr arasnda geni yayld. XIII srin sonunda bel drvi ordenlrindn biri d Azrbaycann rdbil hrind yaranmd. Ordenin v eyxlr slalsinin ad mqddds saylan eyx Sfiddin saq l-Musvi l-rdbilinin (1252-1334) ad il bal idi. Rvayt gr, sfvilrin banisi eyx Sfiddin iyirmi birinci nsildn olan yedinci i mam Musa Kazmdan trmdir, bu da bilavasit Hzrt linin v Peymbrin qz Fatimnin iyirmi altnc nslidir. XIV srin ikinci yars-XV srd rdbil triqtinin tkc Azrbaycanda deyil, Rumda (Kiik Asiya), farsda, raqda, Gilanda oxlu mridlri v ardcllar var idi. Bellikl, XV srin ikinci yarsnda rdbil feodal hakimiyytinin hmiyyti daha da artd. XIV-XV srlrd Sfvilr ar hyat keirn xalqn daltli hkmdar haqqnda ba tutmayan arzusunu tcssm etdirn iliyi Azrbaycanda srtl yaydlar v ideoloji tbliat vasitsin evirdilr. Sfvilrin mvffqiyytin sbb rdbil eyxlrinin balq etdiyi hrkatn lknin oturaq halisinin tlbini ifad etmsi idi. Bu mbarizlr eyx Sdrddin Musa(1334-1392), eyx Xac li(1392-1427), eyx brahim(1427-1447), eyx Cneyd(1447-1460), eyx Heydr(1460-1488), eyx Sultanli(1488-1494) v nhayt ah smaylln (1487-1524) dvrnd daha kskin xarakter ald. Sfvilrin tarixi drd dvr blnr: I dvr (XIII srin sonlarndan 1447-ci il qdr)-Sfvilr iliyi yayr, xalq ktllrinin antifeodal hrkatna balq etmy alr, lakin hakimiyytlri hl ki, rdbildn knara xmr. II dvr(1447-1501)-zlrini mstqil ruhani feodallar kimi tqdim edir v Azrbaycann siyasi hyatnda mhm rol oynayrlar. III dvr (1501-1587) -Sfvilrin hakimiyyti yaranr, mhkmlnir v Azrbaycann iqtisadi-sosial hyatnda yen d mhm yer tutur. IV dvr (1587-1736)-paytaxt sfahana krlr v dvltin mahiyyti dyiilir. Bu blg sasnda bel qnat glirik
  • ki, Sfvilrin rdbil hakimiyyti 1501, btn Azrbaycan hakimiyyti is 1736-c ildk davam etmidir. Sfvilrin rdbil hakimiyyti mrkzlmi Azrbaycan dvltinin yaranmas n reym olmudur. eyx Cneyd 1460, eyx Heydr is 1483, 1487, 1488-ci illrd Azrbaycann imalna yr etdilr. 1493-c ild sirlikdn xan Sultanli 1 il sonra msi dynd ldrld. Hakimiyyt bana smayl glmli olsa da, bu hl onunn ox tez idi. Bellikl Sfvilrin btn Azrbaycana hkmranlq etmk zaman yetimidi. 30.XVI srin vllrind Sfvi-Osmanl mnasibtlri Sfvi dvltinin qvvtlnmsindn Osmanl dvlti narahat olduundan Aqoyunlulara kmk etmkl, yeni dvltin mhkmlnmsin mane olurdu. Lakin Osmanl sultan II Byazid ah smayla qar mbarizy balamaa csart etmdi, 1504-c ild Sfvi dvltini tanmal oldu. ah smayl Osmanl dvlti il toqqumann labdlyn hiss edirdi. O, eybani xan mlub etdikdn sonra Osmanllara qar bir sra tdbirlr grd. 1512-ci ild I smayln qounu Kiik Asiyada Qarahisar v Malatya hrlrin yiylndi. Diyarbkiri tutmu Mhmmd xan Ustacl ah smayln gstrii il I Sultan Slim thqiramiz mktub yazd. Osmanllarda Sultan Slim hakimiyyt gln kimi qzlbalara qar olan siyastini tamamil dyidi v onlara qar mhariby balamaq fikrini daha da qtildirdi. Yavuz Slim ilk vvl Qrb dvltlri-Macarstan, Venetsiya, Moldoviya, Valaxiya v Byk Moskva Knyazl il olan hrbi mliyyatlarn dayandrd, bununla bal Slh mqavillri balad. lk daxilind Sfvi drvi triqtinin trfdarlar olan Kiik Asiya ilrininin ktlvi tqibi baland. Arxada qzlba qiyamlarna qar vuruan mqavimt dstlri hazrland, nki qiyamn ba vermsi real idi. I Sultan Slim z iallq planlarn prdlmk n dirnd fvqlad divan ard. Bu ali mclisd qzlbalarla mharib btn mslmanlarn mqdds vzifsi elan olundu. Sultan 100 min nfrlik, Avropasaya tkil olunmu qouna bax keirdi, Sfvilrin is 40 minlik qounu var idi, eyni zamanda, Osmanllarda Sfvilrd olmayan byk topxana da var idi. ah smayl hrbi-strateji fnd ildrk geri kils d Sultan Slim bunu baa dd, Maku yaxnlndak aldran dzn qdr irlildi. 1514-c ilin avqustun 23-d aldran dznd qanl bir qarda qrn oldu. Qar-qarya vuruanlar is yalnz, z dvrnn n qdrtli iki trk imperatorluunun qvvlri deyil, hm d n ifrat din dmniliyi ruhunda trbiy edilib bir-birin qar qoyulan v hr an hid olmaa hazr olan silahl fanatiklr idi. aldran vurumas is sonda slind Trk dnyasnn mumi facisi, mkrli qrb diplomatiyasnn is qlbsi idi. Yaralanm ah smayl z ordusunun salamat qalan hisssi il mhasir hlqsini yarb Tbriz doru geri kildi. Onu tqib ednSultan Slim sonda el smayln hiylsindn ehtiyat edib geri qaytd. aldran dynn nticsi kimi Sfvilr rzurumla birlikd rqi Anadolunu v imali raq itirmli oldu. Bu is onun hrbi-siyasi nfuzuna ar zrb idi. aldran qlbsindn sonra Sultan Slim stanbula doru irlildi, yolun zrind olan
  • rzincan v Diyarbkiri tutdu. Diyarbkiri geri qaytarmaq n ah smayl Xtai Qara xann balq etdiyi qvvlri hrin mhasirsin gndrdi. 1516-c ild trflr arasnda hlledici Qohisar dy oldu. imalda Xarput v Bitlisdn Rakkiy qdr, cnubda is Mosul Osmanllarn lin kedi. Lakin buna baxmayaraq I Sultan Slimin vaxtnda Azrbaycan ial etmk chdlri ba tutmad. mumilikd is Sfvi-Osmanl mnasibtlri hl d grgin olaraq qalrd. 31.XVI-c srin 30-50-ci illrind Sfvi-Osmanl mhariblri. Amasya slh I Sleyman Qanuninin (1520-1566) vaxtnda Osmanl ali tbqsi z nfuz dairlrini rq istiqamtind genilndirmk chdlrindn l kmirdilr. 1534-c ild Sultan I Sleyman 100 minlik qounla Azrbaycan srhdlrini kedi. Cnubi Azrbaycanin xeyli hisssi ial olundu. Sentyabrn 27-d Tbriz tutuldu. Q Badadda keirn I Sleyman 1535-ci ild ikinci df Tbriz yr etdi. Hl buna qdr ah Thmasib Tbrizin halisini raqa v rana krd Dmn lin kemmk n ot-lf od vuruldu, mal-qara mhv edildi, ah z is Sultaniyyy kildi. Bundan drhal sonra trklr Tbriz daxil oldular. ah danq aparmaq n iki df chd etdi. Lakin rdd cavab ald. tri toqqumalar trklr n uurlu olmad. Aclq v sfaltdn onlar geri kilmk mcburiyytind qaldlar. Bellikl, brahim paa buran trk etdi. Van v rci razisi ah trfindn tutuldu. 1548-ci ild Sultan I Sleymann qounu yen d Azrbaycana yr etdi. Hmin ild Tbrizi tutdu. Bu zaman Azrbaycanda Qzlba tayfalar mirlrinin arasnda kimlr qvvtlnmi, irvanda is Burhan Mirznin bal il qiyam qalxmd. Bel bir raitd I Thmasib z paytaxtn rq, Trkiy srhdlrindn uzaqlara, Qzvin krd. Sultan qoununun Azrbaycanda hrktini tinldirmk n I Thmasibin mril Trkiy srhdlrindn tutmu Tbriz qdr btn yerlr xarabazara evrilmidi. Burada trklrin lin ke bilck bir dn d olsun dn, bir ng bel ot qalmamd. hali khrizlri doldurur, rza gizldirdi. Osmanllar byk tlfat verrk, 4 gndn sonra Tbrizi, sonra is Azrbaycann digr hrlrini trk edilr. Krdstandan Vana kildilr. Osmanl qoununu lqas Mirz v lam by mayit edirdilr. lqas Mirznin qounu Hmdan trfd darmadan edildi, z is sir alnaraq mrlk Qhqh qalasndak zindana salnd v 1549-cu ild ldrld. 1552-ci ild I Thmasib mdafidn fal mbarizy kedi. Hmin ild rzrum hakimi sgndr paa Xoya daxil oldu. uxur-Sddn kerk hr bazarn yandrb geri qaytd. O qzlbalara mktub yazaraq zn irvan v Grcstan hakimi kimi tqdim etdi. 1552-ci ilin yaynda I Thmasibin mril sfrbrlik elan edildi v drd istiqamtd osmanllarn zrin yr baland. ah Thmasib bu hrbi mliyyatda xsn z itirak etdi. Qzlbalar Xilatda 30 min ba qoyun, 10 min ba mal-qara, 3 min at l keirdilr. Xilat qalas yerl yeksan edildi. Van razisind evlr dadld, kinlr tapdand. Mu yandrld. ah Thmasib olu
  • smayl Mirzni sgndr paaya qar gndrdi. Dyd 2576 trk sgri ldrld. Daha sonra Barqiri qalas tutuldu . 1553-c ilin aprel-maynda I Thmasib Naxvana qaytd v danq aparmaq n mir msddin Dilicanini sultann yanna gndrdi, lakin sultandan rdd cavab ald. 1554-c ilin yaznda Sultan I Sleyman drdnc df Azrbaycana hcum etdi. O. Naxvan ial edrk hr od vurdu. I Thmasib z taktikasna sadiq qalaraq trklrin real qvvsil toqqumadan kindi v sultan ordusunun yolu zrind olan hr eyin mhv edilmsi miri verdi. Bellikl rzaa ehtiyac olan sultan Naxvan trk edib rzruma kildi. Azrbaycan ial etmk chdinin boa xdn grn Sultan Sleyman Sfvilrl dana balama lazm bildi. Naxvandan qaydan kimi, ba vziri Mhmmd paaya gstri verdi. Mhmmd paa qzlba mirlrin mktub gndrib Sinan byin sirlikdn azad edilmsini v danq n z nmayndlrini gndrmyi xahi etdi. Snan by azad edildi v qacar tayfasndan olan ahqulu byl sultann yanna gndrildi. ahqulu geri dndkdn sonra Sfvi sfiri, eikaas Frruxzad Amasyaya gndrildi. 1555-ci il mayn 29-da Amasyada Sfvi-Osmanl mhariblrinin birinci mrhlsini baa atdran slh mqavilsi imzaland. Bu slh gr, Qrbi Grcstan meretiya, Menqreliya v Quriya, Qrbi Ermnistan Trkiynin, Grcstann rq vilaytlri- Meshi, Kartli, Kaxetiya v indiki Ermnistan Sfvilrin ixtiyarna kedi. Lakin bu slh uzun srmdi. XVI srin 70-ci illrindn etibarn Osmanl ialnn yeni dvr balad. 32.Sfvilr dvlti I ah Abbasn hakimiyyt dvrnd 1587-ci ild Mrdqulu xan, xsusil ustacl v amlu tayfalarndan olan qzlbalarn Xorasan qrupu Qzvind on alt yal Abbas ah elan etdilr. Bu vaxta qdr Qaracada, rdbil, Xalxal, Tal istisna olmaqla Azrbaycann btn vilaytlri osmanl trklrinin lind idi. Qzlba dvlti inkiaf etmi iqtisadi blglrind, yksk mdniyytindn, gcl hrbi potensialndan mhrum edilmidi. Qzlbalarn Azrbaycan Sfvi dvlti tnzzl urayrd. 1587-ci ild zbklrl mharibnin qzn vaxtnda I Abbas atasnn hrd olmamasndan istifad edrk qzlba v fars yanlarnn kmyil Qzvini tutdu. O, qzlba brokratiyasn zn sadiq dayaq eldi. ah Abbas hr eydn vvl orduya xsusi hmiyyt verirdi. tatsiz feodallara qar mbariz aparmaq, xalq hrkatn bomaq v yrlr n qdrtli nizami orduya ehtiyac vard. Ona gr d ah Abbas hakimiyyt glndn sonra (1587-1629) Sfvilrin itirilmi razisini geri qaytarmaq v sarslm qdrtini brpa etmk n hrbi v inzibati islahat keirdi. Nizami ordu yaradld. Eyni zamanda iranllardan ibart olan i ruhani v mmurlarnn dvlt ilrind itirakn gclndirdi. ri torpaq sahiblrinin sxdrlmas, edam edilmi feodallann torpaqlarnn l keirilmsi hesabna ah z xsi torpaqlarn xeyli genilndirdi. Bu mbarizd xeyli feodal hakim v mirlr mhv edildi. ah Abbas hakimiyyt qar xan tkli tayfasna amansz divan tutdu. Onun mril bir sra tayfalar mhv edildi. Yeni ah dvltin maliyy vziyytini yaxladrmaq
  • mqsdil yksk dvlt vziflrin irli kiln btn xslrdn pek ad il xziny myyn mbl verilmsini tlb etdi. Pul islahat keirdi. Maliyy ii qaydaya salnd. 7,7 qram arlnda olan qzl v gm skklr (Abbas) uzun mddt tkc Sfvilr deyil, rqd srbst dvriyyd olmudur. On illrl davam edn dadc mhariblrdn sonra, 1590-c ild stanbulda Sfvi-Trkiy dvltlri arasnda slh mqavilsi imzaland. Slh mqavilsi Azrbaycan Sfvi v Trkiy dvltlri arasnda bld, lknin byk hisssi Osmanl feodallarnn srncamna kedi. irvan, Qaraba, Tbriz, Srab, Maraa v onlarn qrbind yerln digr torpaqlar Trkiyy verildi. Xalxal, rdbil, Qaracada v Tal Sfvilr trfind qald. Bellikl, Sfvi-Osmanl arasnda balanm 1590-c il mqavilsi Azrbaycan torpaqlarn paralad. slind Amasiya mqavilsinin rtlri tamamil pozuldu. Lakin I ah Abbasn apard mqsdynl siyast Sfvilr dvltinin tdricn yenidn dirlmsin rait yaratd. XVII srin vvllrindn Azrbaycanda Osmanl hakimiyyti zifldi. 1603-c ilin sentyabrndan I Abbas Azrbaycan torpaqlarn geri qaytarmaq mqsdil hrbi yr balad. z nvbsind Tbrizlilr Osmanllara qar syan qaldrdlar. 1603-c ilin oktyabrnda I Abbas Tbrizi tutdu. Yrlrini davam etdirn I Abbas Mrnd, Xoy, Salmas, daha sonra Culfa, Naxvan v b. hrlri azad etdi. 1604-c ilin iyun aynda rvan qalas tutuldu. El bu rfd Grcstanla msllr Sfvilrin xeyrin hll olundu. Bundan sonra Azrbaycann imal torpaqlar urunda mbariz davam etdirildi. 1606-c ilin iyun aynda Gnc, 1607-ci ilin qnda Bak, 1607-ci ilin martnda Drbnd tutuldu. 1612-ci ilin Srab slhn gr 1555-ci ilin slh mqavilsinin rtlri brpa olundu. 1618-ci ilin Mrnd slh bunu bir daha tsdiq etdi. 1639-cu il mayn 17-d imzalanm Qsri-irin mqavilsi Osmanl-Sfvi mnasibtlrini bir daha yoluna qoydu v 1612-ci ilin mqavilsini tsdiq etdi. Badad daxil olmaqla rb raq Osmanl dvltin verildi. Eyni zamanda Van, Qars, Axska razilri d Osmanl dvltin atd. 33.XVII srd Azrbaycanda iqtisadi hyat. hrlr I ah Abbasn dvltin gclndirilmsi istiqamtind apard uurlu siyast, slal kimlrin v Osmanl il mhariblrin sngimsi sonrak dvrlrd sabitliy rait yaratmasdr. Ona gr d XVII yzillikd Azrbaycann iqtisadi hyatnda inkiaf nzr arprd. Syyahlardan vliyy lbi, Kempfer, Adam Ollari, Jan Batis Tavarye hmin dvrd Azrbaycan iqtisadiyyatndak dirlii qeyd almlar. Knd tsrrfatnda sas yeri dnli bitkilr (arpa, buda, ltik, paxla v s.), pambq tuturdu. irvanda Xoy, Gnc, Tbriz, Maraada pambn yeddi nv becrilirdi. Meyvilik (alma, armud, aftal, rik, badam, pst, gaval, ncir, qoz, abald v s.) zmlk inkiaf etmidi. Tbrizd zmn 60 nv yetidirilirdi. Trvzilik v bostanlq Tbrizd, amax, Bak, Naxvan, Qarabada geni
  • yaylmd. Azrbaycanda ipkilik ayrca qeyd olunmudur. XVII srin 30-cu illrind Sfvi dvltind 18 min yk ipk istehsal olunmudu. Tdricn yeni bitki nv olan ttn becrilirdi. XVII sr iqtisadiyyatnda maldarlq da mhm yer tuturdu. XVI srin 40-60-c illrind tkc Qarabada yz mindn artq qoyun saxlanlrd. Dulusuluq, toxuculuq, miskrlik, arlq v s. d inkiaf etmidir. Suvarma bklrindn geni istifad olunurdu. Sfvi-Osmanl mhariblri Azrbaycana ar zrblr vurmu, hrlrd byk dantlar ba vermidi. I Abbasn byk srgn siyasti hrlri tnzzl uratd. hrlrin tsrrfat v mdni hyat gerildi. Lakin Azrbaycan xalq tsrrfatn brpa etmk v hr hyatn canlandrmaq zmindn l kmdi. Azrbaycan hrlri yalnz XVII srin ortalarnda zn gldi v z incsnt, ticart, sntkarlq, mdniyyt hrtini geri qaytard. Karvan ticarti brpa edildi, oxsahli sntkarlq sahlri qaydaya salnd. Tbriz hri tezlikl dirldi, srin 60-70-ci illrind halisinin say 550 min atrd. Tbrizd 47 mdrs, 600- qdr ibtidai mktb, 320 mscid, 200- yaxn karvansara, mxtlif mmulatlar v mallar satlan 7000 dkan var idi. Gnc d tdricn kemi qdrtini qaytard. Qacar nslinin yanlarnn iqamtgah da Gnc idi. Gncd nzr arpacaq drcd abadlq ilri grlm, bunun da nticsind hrd min-amanlq hkm srmdr. amax da XVII srin vvllrind mhkmlndirilmi byk hr idi. Burada 50-60 min hali yaayrd. 1668-ci il yanvarn 4- ba vermi zlzl hr hyatna zrb vurdu. Lakin hr tezlikl dirldi. Bu hr z ipyi il ox mhur idi. Bu blgnin Lahc kndi xncr, mis qab-qaca il mhur idi. Quba xalasna, ki ipk parasna gr frqlnirdi. Aberon, Qaraba, Naxvanda xalalq geni yaylmdr. Tbrizd, rdbild zrgrlik mmulat hazrlanrd. srin sonunda Sfvi imperiyasn hat edn iqtisadi tnzzl hrlr d z tsirini gstrmidir. hr hyat durunluq keirirdi. Gnc, rdbil, ki, Bak hrlrind 8 min yaxn hali yaayrd. Azrbaycan qonu lklrl sx ticart laqlri saxlayrd. ki v Gnc ipyi Rusiya, taliya, Trkiy v rana ixrac olunurdu. Bu dvrd Sfvi dvltind mxtlif l, ki sistemlrinin olmas iqtisadiyyata mnfi tsir gstrmi, Azrbaycanda mt-pul mnasibtlrinin yaylmasna mane olmudur. Bak vvlki mvqeyini saxlayrd. Bu hrd oxlu mscid, karvansara, hamam, bazar var idi. Drbnd is hrbi istehkam kimi tannrd. Bu hrd Narnqala adl istehkam var idi. I Abbas Drbnd halisin dvlt vergilrini baslad. Maraa hri d z meyv balar il hrt tapmsdr. Sfvi-Osmanl mhariblrindn knarda qalan hrlrdn biri d hr hri idi. hr rdbil v Gnc arasndak Xudafrin vasitsil karvan ticart yolu zrind yerlirdi. srin sonunda bu hr tnzzl urad. XVII srd iki df dalm Naxvan bir qdr dirldi lakin vvlki qdrtini brpa ed bilmdi. Miyan, Xalxal, Srab hrlri karvan yollar zrind yerlir v tsrrfat hyatnda diqqtlayiq rol oynayrd. Azrbaycann imalnda yerln abran, r, Niyazabad tam tnzzl uradlar. Qanl
  • mhariblr meydanndan knarda qalan Quba srin sonuna qdr z iqtisadi v siyasi hmiyytini saxlamd. Azrbaycanda bazar mnasibtlri sasn hakim feodal sinfinin mnafeyin xidmt edirdi. ah bada olmaqla feodallar z vasitilrinin kmyil ticartd, xsusil xarici ticartd itirak edirdilr. Azrbaycan hrlri, ilk nvbd Bak, Tbriz, Naxvan, Ordubad v amax Sfvilrin daxili ticartind mstsna rol oynayrd. Maraa, Mrnd, Qaraba v Muanda dy atlar yetidirilirdi. Qarabada, Mrndd, Maraada xsusi ilxlar var idi. amaxda, arlq inkiaf etmidi. Dmiri, misgr, toxucu, dulusu, boyaq, xarrat, drzi, zrgr v baqalar mxtlif snaflarda birlirdilr. Bel snaflar daha ox Gnc trafnda yerlirdilr. Azrbaycan hrlri qonu lklrl sx ticart laqlri saxlayrd. Qonu lklrl yana qrbl d ticart laqlri var idi. Volqa-Xzr yolu, hminin Azrbaycandan ken quru ticart yolu beynlxalq hmiyyt ksb edirdi. Bak liman hri idi v tranzit ticartd mhm yer tuturdu. irvan, Xoy, Gnc, Bak, Tbriz, Maraada pambiq, Gnc, amax, Tbriz, rdbil, Maraa v Naxvanda ltik v paxla yetidirilirdi. hrlrd btn hakimiyyt iri torpaq sahibi olan bylrbyinin lind idi. Hr bir hrd mrkzi hakimiyytin, yerli torpaq sahibliyinin slahiyytini z lind cmldirn hakimlr, hmin slahiyytl d mlki brokratiya faliyyt gstrirdi. 34.XVIII SRN VVLLRND XZRSAHL VLAYTLRN RUSLAR TRFNDN ALI. PETERBURQ RAZILAMASI. Hr zaman Azrbaycan z strateji mvqeyi, tbii srvtlri, xammal ehtiyatlar il qonu lklrin, xsusil, Rusiyann diqqtini clb edib. Rusiya hr zaman Azrbaycan isal etmy can atb. z gcn brpa edn1721-ci ilin Nistad slh il zn imperiya elan edn, Avropaya, dnizlr yol aan Rusiya Azrbaycann Xzryan sahlrini isal etmyi qrara alr. Bu yrn sas mqsdi Xzr dnizinin qrb sahilini l keirmk v imkan daxilind burada mhkmlnmk idi. XVIII srin vvllrind Rusiyann Xzryan blglrini isal etmk siyasti il Osmanl dvltinin siyasti toqquurdu.Osmanl dvlti Rusiyann bu razilri isal etmsin z etirazn bildirir. Buna gr d I Pyotr mslnin hllini glcy saxlama qrara alr. Sonradan Ruslarn Xzryan vilaytlr soxulma n bhan taplr. Guya Rusiya irvan syan zaman ldrln tacirlrinin intiqamn almaq n bu razilr qoun gndrir. Ancaq bu sadc I Pyotrun sas mqsdini prdlmk n bir vasit idi. I Pyotrun glmyini eidn Hac Davud kmk n Osmanl sultan II hmd mracit edir. hmd bu tklifi qbul edir. Bununla da Osmanl Trkiysi Azrbaycann daxili ilrin qarmaq n yax frst ld edir. Rusiya hm inkiaf etmkd olan manufaktura snayesini xammalla tmin etmk n, hm d Osmanlnn burada mhkmlnmsinin qarn almaq n isaln srtlndirir.1722-ci ild I Pyotr Htrxan zazisindn iala baslayr. Digr
  • razilrd is ona qar ciddi mqavimt gstrilmirdi. nki sfvi srkrdlri qvvlrin frqini baa drk dymrdlr. I Pyotr din amilindn istifad edrk xalq da z trfin kirdi. O, xristian haliy onlar mslmanlarn zlmndn xilas etmy gldiyini bildirirdi. Mslman haliy is bu razilr ial n yox, min-amanlq yaratmaq n gldiyini inandrmaa alrd. Htta bunun n Azrbaycan dilind Byannam d qbul edir. lbtt, bu onun z riyakar plannn stn rtmk n vasit idi. 1722-ci ilin avqustunda rus qounu Drbnd atr. mamqulu by hrin aarn I Pyotra verir. I Pyotr svein mharib thlksi yaratmana gr geri qaytmaa mcbur olur, yerin is Matyukini komandir tyin edir. I Pyotrun mri il 1722-ci ilin dekabrnda Rst hri tutulur, 1723-c il iyulun 6-da rus eskadras Bak krfzin daxil olur. Mhmmd Hseyn byin mqavimt gstrmsin baxmayaraq, rus qoununun top atlri nticsind hr 1723-c il iyulun 23-d zbt edilir. Baknn tutulmasna I Pyotr o qdr sevinir ki, onun mri il Sank-Peterburqda yaylm ati alr. Bak xan is hbs olunaraq Roqaevsk srgn olunur. Bakdan sonra rus qounu Salyan da asanlqla l keirir. 1723-c il sentyabrn 12-d II Thmasibin Sank-Peterburqa gndrdiyi elisi smayl by ahdan xbrsiz Rusiya il razlama imzalayr. Sfvi ah bu razlaman tanmasa da, 1724-ci ild demk olar ki, eyni rtlrl yeni mqavil imzaland. Rusiya il Sfvi arasnda balanan Peterburq mqavilsin gr Xzryan blglr-Sfvilrin Drbnddn Gilana qdr olan torpaqlar (Drbnd, Bak, Salyan, Lnkran, Rt v nzli) Rusiyaya ilhaq edilir. Bunun vzind is Rusiya Sfvi ahna fqanlarla mbarizd hrbi yardm edcyini z zrin gtrr. Lakin Sfvi ah bu mqavilni tstiq etmir. Bellikl d, ruslarn Xzryan blglr olan 1722-1723-c il isallar baa atr. z nvbsind Osmanl Trkiysi Azrbaycann Cnublu-imall qalan torpaqlarn qsa vaxtda ial edir. Trk qounlarnn Qafqaz razilrin irlilmsi Rusiyan narahat etms d yenidn bir ne istiqamtd mharib aparman tinliyini baa dn Rusiya Trkiy il slh danqlar aparmaa mcbur oldu. 1724-c il iyulun 12-d stanbulda Rusiya il Trkiy arasnda slh mqavilsi imzaland. slind 1723-c ilin Peterburq razlamas tsdiq olundu. 35. AZRBAYCAN NADR AH FARIN HAKMYYT DVRND Sfvi ah II Thmasibin uursuz daxili v xarici siyasti, Azrbaycann slind Rusiya v Trkiy arasnda ial zonasna blnmsi lkd vziyyti son drc arladrd. Bel bir raitd vaxtil Xorasana krlm far tayfasndan olan Nadir xann ykslmsi balayr. Onun bal il ruslar vvlc Krn sol sahil zonasndan (1732-ci ilin Rt mqavilsin gr) sonra is btvlkd Cnubi Qafqazdan (1735-ci ilin Gnc mqavilsi il) uzaqladrld. Bunun ardnca 1735-ci ilin sonunda Trk qounlar n Qafqazdan xarld. Hl 1732-ci ild II Thmasibi taxtdan salaraq yerin kiik yal III Abbas kimi
  • yldirn Nadir xan 1736-c ild III Abbasn mmmal lmndn sonra zn ah elan etmk qrarna gldi. 1736-ci ilin martnda farlar slalsindn olan Nadir (Muanda, Cavad kndi yaxnlnda) Suqovuanda zn ah elan etdi. Nadirin ah olmasna trfdar olmayan bir sira Azrbaycan feodallar, o cmldn, Ziyadolu ad il mhur olan Gnc xanlar, habel 32-lr, Kbirli, Cavanir tayfalarnn balar aillri il birlikd Xorasana srgn edildilr. Qazax v Boral Kartli hakimliyin, Qaraban ermni mliklri (Vrd, ilbrd, Glstan, Dizaq, Xan) Gnc bylrbyliyin tabe edildi. Nadir kemi inzibati blglri irvan, uxursd, Qaraba v Tbriz bylrbyliklrini lv edrk, slind Azrbaycan ad altnda vahid inzibati blg yaratd. Blgnn mrkzi Tbriz, hakimi qarda brahim oldu. Nadir ah hakimiyytinin ilk vaxtlarnda vergilri nizama sald. Artq vergiler ayr-ayr adamlar trfindn mnimsnilmir, birbaa xziny gedirdi. Vergilr ox ar idi. Xalq bu vergilri dy bilmirdi. Nadir ahn bu siyasti halini tamamil var-yoxdan xarrd. Vergilri ver bilmynlr Nadir ahin mri il dhtli isnclr verirdilr. Bu cr ignclrdn tng gln hali v mvqeyi sarslm iri feodallar Nadir aha qar xlara balad. Nadir aha qar n byk syan 1738-ci ild Carda ba verdi. Bu syanda brahim xan ldrld. syann qalib glmsin sbb Nadir ahn Hindistana sfr xmas idi. Lakin Nadir ah geri dnndn sonra syan yatrd v itiraklarna divan tutdu. 1743-c ilin vvllrind irvanda ran zlmn qar yeni hrkat geni vst ald. Bel bir tarixi raitd zlrini Sfvi xlflri kimi tqdim edn yalan sahzadlr I, II, III Sam Mirzlr meydana xdlar. I v II Sam Mirzlr irvanda faliyyt gstrirdilr. I Sam Mirz 50 minlik qounla Surxay xann mayiti il Yeni amaxya girdilr. I Sam Mirz Nadir sahn qoyduu btn vergilri lv etdiyin gr xalq onu dstklyirdi. Lakin Nadir sahin olu Nsrullah Mirz byk bir qounla I Sam Mirznin qoununu mlub etdi v I Sam Mirz ldrld. Lakin xalqn syanlar, xlar ziflmdi. 1743-c ilin son rbnd azadlq hrkatna II Sam Mirz balq edirdi. amax halisi vergi yanlar v digr mmurlar hrdn qovaraq II Sam Mirzni bura dvt etdilr. Nsrullah Mirznin baslq etdiyi ordu df mlub olsa da, nhayt, top ati il Asu qalasn ala bildilr. II Sam Mirz Grcstana qasa da, Kaxetiya ar Teymuraz trfindn tutularaq Brdy, Nsrullah Mirznin yanna gndrildi. Gz xardlan II Sam Mirz Qarsa gndrilrkn yolda ld. kid d Nadir aha qar Hac lbi syana qalxd. O, Nadir ahn bann Osmanl dvlti il qarq olmasndan istifade edrk ki xanln yaratd v Nadir ahin onun stn glcyindn ehtiyat edrk halini Glrsn-grrsn qalasna yd. Hac lbi n qdr mbariz aparsa da, Nadir ah onun syann da yatird v Hac lbini zn tabe etdi. Nadir aha qar ba vermi III Sam Mirznin syan da yatrld. Bu dvrn btn syanlarnn mlub olma sbblri eynidir. He birind birlik yox idi, vahid mrkzdn idar edilm

X sinif azrbaycan tarixi ksqlr v bsqlr

Print Share Edit Answers

Switch Layout

Clear Puzzle

Across
  1. 4. alıcıların müsabiqəsi əsasında malların satışı
  2. 7. buruq üsulu ilə ilk neft quyusunun işə salınması
  3. 8. varlı kəndli
  4. 10. Bakı neft sənayesinə kapital qoyan ingilis bankiri
  5. 11. Nobel qardaşları şirkəti hansı ölkəyə məxsusdur?
  6. 14. Rotşild hansı ölkəni təmsil edirdi?
  7. 15. 1864-cü ildə kəndlilərin icbari əməyinin ləğv edilməsi
  8. 16. bir malı istehsal etmək,satmaq,yaxud ondan istifadə etmək hüququnun bir şəxsə məxsus olması
  9. 19. süni boyaq
  10. 20. xaricdən gətirilən eyni adlı məhsula yüksək gömrük haqqı qoyulduğu üçün çox inkişaf etmişdi
  11. 21. Rusiyanın ağ neft aldığı ölkə
Down
  1. 1. yarımköçəri həyat sürən əhali
  2. 2. müstəmləkə bitkisi
  3. 3. daha çox qazanc əldə etmək üçün istifadə olunan sərmayə
  4. 5. “Qafqaz Lionu”
  5. 6. Azərbaycanın əsas taxıl anbarı
  6. 9. qızılboya istehsalının əsas mərkəzi
  7. 12. ilk Ağ neft emalı zavodunun inşa edilməsi
  8. 13. iri sənaye və maliyyə sahibi
  9. 17. 1872 – ci ildə neft sənayesində ləğv edilmişdir
  10. 18. dünyanın ən böyük neft sənayesi mərkəzi

Share This Crossword Puzzle

URL
https://crosswordlabs.com/view/azrbaycan-tarixi-9sinif

Related posts:

  1. Döyüş hazırlıq 5-ci sinif azrbaycan dili
  2. Ibtidai sinif müllimlri üçün azrbaycan dilindn testlr
  3. Msllr 4sinif azrbaycan dili
  4. Shargird.az azrbaycan dili 4 cu sinif mundericat

Published in ! Без рубрики

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.