Xalis ion tənliyini necə yazmaq olar

Müəyyən bir ölkənin iqtisadi dəyərinin dəqiq təsvirini almağa çalışarkən hər iki göstəriciyə istinad etmək vacibdir.

Xalis milli məhsul və milli gəlir

ÜMM-in çox mühüm bir çatışmazlığı vardır. Bu, ondan ibarətdir ki, o, cari ildə istehsalın həcmi haqqında şişirdilmiş təsəvvür yaradır. Çünki ÜMM-in tərkibində cari ildə istehsal prosesində istifadə olunan investisiya əmtəə-lərini yenilərilə əvəz etmək üçün zəruri olan vəsait də öz əksini tapır. Bunu aşığıdakı həqiqətdən aydın görmək olar. Məsələn, tutaq ki, 2006-cı il yanvar ayının 1-i vəziyyətinə iqtisadiyyatın bütün sahələrində 10 mlrd. manatlıq inves­tisiya əmtəələri vardır. Il ərzində 90 mlrd. manatlıq ÜMM istehsal olunmuş, 5 mlrd. manatlıq maşın və avadanlıq istehalk edilmişdir. Deməli, investisiya əmtəələrinin dəyərin­dən 5 mlrd. manatı ÜMM-ə daxil edildiyinə görə, 2006-cı il dekabr ayının 31-i vəziyyətinə 5 mlrd. manatlıq investisiya əmtəələri qalmışdır. Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olarmı ki, 2006-cı ildə istehsal olunan 90 mlrd. manatlıq ÜMM cari ildə cəmiyyətin rifahının yaxşılaşdırılması üçün əlavə imkan­lar yaratmışdır? Əlbəttə, yox! Bu barədə daha düzgün nəticə çıxarmaq üçün ÜMM-dən həmin il istehsal prosesində istehlak olunmuş maşın və avadan­lıq­ların yerini doldurmaq məqsədilə istifadə olunacaq 5 mlrd. manatı çıxmaq lazımdır. Bu qaydada hesablama aparsaq 85 mlrd. ma­nat (90 mlrd. manat – 5 mlrd. manat) alarıq ki, bu da istehsalın xalis həcmini göstərir.
Beləliklə, ÜMM-ə nisbətən xalis milli məhsul (XMM) gös­tə­ricisi cari ildə istehsalın ümumi həcmi, istehlak olunmuş kapital və kapital yığımı haqqında daha düzgün təsəvvür verir. XMM ümummilli məhsuldan cari ildə istehsal prose-sində istehlak olunmuş əsas kapitalın dəyərini (amortizasiya ayırmalarını) çıxmaq yolu ilə hesablanır. Bunu aşağıdakı şərti misalla izah edək. Tutaq ki, 2006-cı ildə 15,2 mlrd. manatlıq ÜMM istehsal edilmiş, istehlak olunmuş kapitalın dəyəri 1,5 mlrd. manat olmuşdur. Deməli XMM 13,7 mlrd. manata (15,2 mlrd. manat – 1,5 mlrd. manat) bərabərdir. Buradan aydın olur ki, XMM amortizasiya ayırmalarının məbləği nəzərə alınmaqla təshih olunmuş ÜMM deməkdir. XMM-in köməyilə sonrakı il­lərdə istehsal imkanları pisləşmədən iqtisadiyyatın istehlakı təmin etmək iqtidarında olub-ol­ma­ması müəyyənləşdirilir.
Cari ildə XMM-in yaradılmasında iştirak edən tor­paq, işçi qüvvəsi, kapital və sahibkarlıq qabiliyyəti müqabi­lində əldə edilən gə­lir­lərin formalaşması mənbələrinin, başqa sözlə, ehtiyatların istehlak olun­ması baxımından cari ildə xalis məhsulun cəmiyyətə neçəyə başa gəlməsinin müəyyən olunması da böyük əhəmiyyətə malikdir.
Məlum olduğu kimi, XMM-in tərkib ünsürlərindən biri də şirkətlərin ödədikləri dolayı vergilərdir. Lakin yuxarıda göstərildiyi kimi, dolayı vergilər iqtisadiyyatın ehtiyatlarla təmin olunmasında bi­lavasitə iştirak etməyən dövlətin sərəncamına keçir. Ona görə də cari ildə ÜMM-in istehsalı gedişində qazanılan əmək haqqı, renta tədiyə­ləri, faiz və mənfəətin ümumi məbləğini müəyyən etmək üçün XMM-dən biz­nesin ödədiyi dolayı vergilər çıxılır və alınan göstəriciyə milli gəlir deyilir.Milli gəlirin tərkibinə konkret olaraq aşağıdakılar daxildir: 1)Muzdlu işçilərin əmək haqqı; 2) Icarə haqqı (renta tədiyələri); 3) Faiz; 4) Mülkiyyətə görə əldə edilən mənfəət; 5) Korporasiyaların əldə etdikləri mənfəətdən ödədikləri vergilər; 6) Dividendlər; 7) Korporasiyaların bölüşdürülməyən mənfəəti.
Şəxsi gəlir (əldə edilmiş gəlir) və əməklə qazanılmış gəlir anla­yış­larını bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Bu, onunla əlaqədardır ki, əməklə qazanılmış gəlirin sosial sı-ğorta haqqından, korporasiyaların mənfəətindən alınan vergilər­dən və onların bölüşdürülməyən mənfəə­tindən ibarət olan hissəsi əslində ev təsərrüfatlarının əlinə keçmir. Ev tə­sər­rüfatlarının əlinə keçən gəlirlərin bir hissəsini isə, məsə-lən, trans­fert ödənişlərini əməyin nəticəsi hesab etmək ol-maz. Transfert ödəniş­lə­ri­nin aşağıdakı növləri vardır: 1) Qocalıq və bədbəxt hadisələrə görə sığor­ta ödə­nişləri, habelə sosial proqramlar əsasında verilən müavinətlər; 2) Mad­di yardım üzrə ödənclər; 3) Veteranlara verilən müxtəlif ödənc­lər, mə­sələn, təhsil almaq üçün subsidiyalar, əmək qabiliy-yətini itirdik­də ve­­rilən yardım; 4) Işsizliyə görə verilən xüsusi pensiyalar və maddi yar­dımlar; 5) Hökumət və istehlakçılar tərəfindən ödənilən faiz.
Beləliklə, milli gəlirdən əməklə qazanılmış gəlir növ-ləri çıxılır, cari ildə əmək fəaliyyətinin nəticəsi olmayan və əldə edilmiş gəlir adlan­dırılan gəlir növləri onun üzərinə əla-və edilməklə şəxsi gəlir müəyyən olu­nur. Deməli, şəxsi gəlir fərdi vergilər çıxıldıqdan sonra qalan gəlir­dir. Fərdi vergilər isə gəlir vergisindən, şəxsi əmlak və vərəsəlik ver­gilə­rindən ibarətdir. Bunların içərisində əsas yeri gəlir vergisi tutur. Şəxsi gəlirdən isə istehlak və yığım üçün istifadə olunur.

Ümummilli məhsul və cəmiyyətin iqtisadi rifahı

ÜMM milli iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsinə qiymət verərkən istifadə olunan başlıca göstərici olsa da, bu barədə iqtisadçılar arasında fikir birliyi yoxdur. Bəzi iqtisadçıların fikrincə, ÜMM-i cəmiyyətin rifahını ifadə edən göstərici hesab etmək düzgün deyildir. Belə bir fikir də geniş yayılmışdır ki, real ÜMM ilə iqtisadi rifah arasında çox sıx və qarşılıqlı əlaqə vardır. Başqa sözlə, bu iqtisadçıların fikrincə isteh­salın səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa, cəmiyyət də ən yaxşı həyat səviyyəsinə yaxınlaşmış olar. Bütün bunlar belə bir nəticə çıxarmağa əsas verir ki, ÜMM-in bir sıra çatışmayan cəhətlərinin – onun artması və ya azalması səbəblərinin istehsalın real həcminə necə təsir etməsinin, həmçinin istehsalın həcmi artdığı hallarda belə, onun, cəmiyyətin rifa­hının yüksəldilməsinə səbəb olmasına təsir göstərdiyini təsdiq edən amillərin aşkara çıxarılması olduqca vacibdir.
Elə istehsal əməliyyatları da vardır ki, onlar bazarda həyata keçi­rilmir və deməli, istehsal olunan məhsulların bazar dəyərinin ifadə va­sitəsi olan ÜMM-ə daxil edilmir. Evdar qadının, öz evini təmir edən dülgərin işi, yaxud da alimin haqqı ödənilməyən elmi məqalə yazması buna əyani misal ola bilər. Təbiidir ki, bunlar şirkətlərin hesabatlarında öz əksini tapmır və ona görə də milli gəlirə daxil edilmir. Bu isə öz növbəsində ÜMM-in həcminin az olmasına səbəb olur. Lakin öz miq­yasına görə ayrı-ayrı ən böyük qeyri-bazar əməliyyatları – məsələn, fer­merlərin öz məhsullarından özlərinin istehlak etdikləri hissə – milli gəlir hesablandıqda nəzərə alınır.
Cəmiyyətin iqtisadi rifahını ifadə edən göstəricilərdən biri də iş gününün uzunluğu, məzuniyyət günləri, asudə vaxt və onlardan necə istifadə olunmasıdır.
Məlum olduğu kimi, kapitalizmin ilk dövrlərində iş günü qa­nunvericilik yolu ilə uzadılırdı, fəhlə sinfinin siyasi şüur səviyyəsi aşağı olduğuna və o, kifayət qədər mütə­şək­kil olmadığına görə sahib­karlar iş gününün uzunluğunu hətta bəzi hallarda 14-16 saata çat­dırırdılar. La­kin sonralar işçi-lərin siyasi şüuru və mütəşəkkilliyinin yüksəlməsinin təsiri ilə sahibkarlar iş gününə müəyyən hədd qoymağa məc­bur oldular. Bunun nəticəsidir ki, iş həftəsinin uzunluğu, məsələn, ABŞ-da XX əsrin əvvəllərindəki 53 saatdan ikinci dünya müharibəsinin axırlarında 40 saata endirildi. O vaxt-dan etibarən iş həftəsinin uzun­luğu yenə də qis­mən azalmış və hazırda 35 saata bərabərdir. Bundan başqa, haqqı ödə­nilən və ödənilməyən məzuniyyətlər və bayram günləri illik iş günlərinin azalmasına təsir göstərmişdir. Bütün bunların nəticəsində işçilərin asu­də vaxtları artmış və deməli, cəmiy-yətin rifahı yaxşılaşmışdır.
ÜMM kəmiyyət göstəricisi olduğu üçün o, əmtəələrin keyfiyyətinin yaxşılaş­dırılmasını əks etdirmir. Lakin aydın-dır ki, key­fiyyətin yaxşılaşması məhsulların reallaşdırıl-masını asanlaşdırır, isteh­salın genişləndirilməsi üçün stimul yaradır. Doğrudur, keyfiyyətin yax­şılaşması ilə eyni vaxtda qiymətlər də yük­sələ bilər və yüksəlir. Deməli, qiymətlərin həddindən artıq yüksəlməsi reallaşdırmada müəyyən çətin­liklər yarada bilər. La­kin qeyd etmək lazımdır ki, qiymət-lərin yük­səlməsi nəticəsində məhsul istehsalı artır, təklif tələbdən irəlidə gedir, bu isə qiymətlərlə məhsul­ların keyfiy-yəti arasındakı asılılıqda tarazlaş­maya gətirib çıxarır.
Ümumi məhsulun bölgüsündə baş verən dəyişikliklər cəmiyyətin iqtisadi rifahına təsir göstərir. ÜMM yalnız istehsal olunan məh­sul­ların həcmini əks etdirir, hazırlanan əmtəələrin cəmiyyətin tələbatına uyğun gəlib-gəlməməsi haqqıda isə təsəvvür yaratmır. Məsələn, ola bi­lər ki, müqayisə üçün əsas götürülən bütün şərtlər gözlənilməklə əsas dövrə nisbətən cari dövrdə ÜMM artmışdır. Lakin deyək ki, bu artım cəmiyyətdə aztapılan, yəni daha çox tə­ləbat olan məhsullar hesabına deyil, insanların tələbatla­rı­nın nisbətən yaxşı ödənildiyi məhsullar he­sa­bına olmuşdur. Bu isə ayrı-ayrı məhsullar üzrə tələblə təklif ara­sındakı nisbətin pozulması deməkdir. Bəzi iqtisadçılar belə hesab edirlər ki, istehsal olunan bütün məhsulun ədalətli bölgüsü cəmiyyətin iqtisadi rifa­hı­nın yüksəlməsinə səbəb olmaqla yanaşı, gələcəkdə isteh­salın səmə­rəliliyinə əks təsir göstərə, onun artırılmasında adam­ların fəallığının azal­masına səbəb ola bilər. Bundan başqa, ÜMM-in artması ilə yanaşı, əhalinin sayı da artır. Göründüyü kimi, cəmiyyətin iqtisadi rifahına xa­rakteristika vermək üçün ÜMM həqiqi mənzə­rəni aşkara çıxarmağa imkan vermir. Odur ki, hər nəfərə görə məhsul istehsalı göstə­ricilərindən is­tifadə edilir. Bu göstəri­cilərə hər nəfərə düşən ümummili məhsul, milli gəlir, kon­kret məhsul növləri (ət, süd, taxıl, polad, elektrik enerjisi və i. a.) istehsalı, istehlak malları istehsalının quruluşu və dinamikası, əha­linin pul gəlirləri və banklardakı əmanətlə-rinin məbləği, ailə büdcəsi, iş gününün uzunluğu, məzuniy-yət günlərinin miqdarı, əhalinin məşğul­lu­ğu, asudə vaxt, ondan istifadə olunması və s. daxildir.
“Ümummilli əlavə məhsul” kimi arzuolunmaz bir göstərici də vardır ki, istehsalın həcminin və deməli, ÜMM-in artmasına o da təsir edir. Bu, havanın və suyun çirklən-məsinə qarşı görülən tədbirlərlə əla­qədar, habelə metal qırıntıları tullantılarından əmələ gələn zibil­liklərin təmizlən-məsinə və s. sərf olunan xərclərdir. Ətraf mühitin çirk­lənməsi­nin qarşısını almaq üçün həyata keçirilən tədbirlərlə əlaqədar olan xərc­lər ÜMM-dən çıxılmadığına görə istehsalın həcminin şişir­dilməsinə səbəb olur və cəmiyyətin iqtisadi rifahının yüksəlməsi haq­qında yanlış təsəvvür verir. Deməli, buradan da belə bir fikir meydana çıxa bilər ki, istehsalın həcmi artdıqca, ətraf mühit daha çox çirklənir və ÜMM də bir o qədər təhrif olunur. Bunu bir iqtisadçının obrazlı ifadə ilə dediyi «iqtisadi həyatın son məhsulu zibildir» sözləri də təsdiq edir. Başqa bir nəticə isə ondan ibarətdir ki, ÜMM nə qədər çox olarsa zibil də bir o qədər çox olur və ətraf mühit də bir o qədər çox çirklənir. Əslində isə müha-sibat üçotunun mövcud prinsiplərinə uyğun olaraq istehsal-çı axar çayı çirkləndirdikdə, dövlət isə onun təmizlənməsi üçün vəsait sərf etdikdə, bununla əlaqədar olan xərclər ÜMM-ə əlavə edilir, çirklən­mə­nin özünün dəyəri isə onun üzərindən çıxılır.

• Teqlər:
• makroiqtisadiyyat

Xalis ion tənliyini necə yazmaq olar

Xalis ion tənliklər kimya üçün vacib bir cəhətdir, çünki onlar yalnız kimyəvi reaksiyada dəyişən bir maddənin vəziyyətini təmsil edirlər. Bu tənlik ümumiyyətlə redoks reaksiyalarında, ikiqat əvəz reaksiyalarında və turşu əsaslı neytrallaşdırmada istifadə olunur. Xalis ion tənliyini yazmağın üç əsas mərhələsi var: molekulyar tənliyi tarazlaşdırmaq, tam ionlu bir tənliyə çevirmək (hər bir maddənin növü necə həll olunur) və xalis ion tənliyini yazmaq.

Addım

2-in 1-ci hissəsi: İon tənliklərinin elementlərini anlamaq

1. Molekulyar və mürəkkəb arasındakı fərqi bilin ion birləşməsi. Xalis ion tənliyini yazmağın ilk addımı reaksiyanın ion birləşmələrini müəyyənləşdirməkdir. İon birləşmələr məhlulda ionlaşacaq birləşmələrdir sulu və bir şarj var. Molekulyar birləşmələr heç bir şarjı olmayan birləşmələrdir. Bu birləşmələr iki qeyri-metaldan əmələ gəlir və çox vaxt kovalent birləşmələr adlanır.
   • İon birləşmələri metallardan və qeyri-metallardan, metallardan və poliatomik ionlardan və ya bəzi polatomik ionlardan əmələ gələ bilər.
   • Bir birləşmədən əmin deyilsinizsə, o birləşmənin elementlərini dövri cədvəldə axtarın.

• Aşağıda göstərilən qaydada bu qaydalara əməl edin:
• Bütün Na, K və NH duzları₄ əriyir.
• Bütün duz YOX₃, C₂H₃O₂, ClO₃, və ClO₄ əriyir.
• Bütün Ag, Pb və Hg duzları₂ həll edə bilməz.
• Bütün Cl, Br və mən duzlar həll olunur.
• Bütün CO duz₃, O, S, OH, PO₄, CrO₄, Kr₂O₇, və sairə₃ həll olunmayan (bir neçə istisna olmaqla).
• Bütün duz SO₄ həll olunan (bir neçə istisna olmaqla).

• Məsələn, NaCl-də Na müsbət bir kationdur, çünki Na metaldır, Cl isə qeyri-metal olduğuna görə mənfi yüklü bir aniondur.

• Mütəmadi bir kimya dərsini alsanız, çox güman ki, ən çox istifadə olunan bəzi polatomik ionları xatırlamağınız xahiş olunur.
• Poliatomik ionların bəzilərinə CO daxildir₃, YOX₃, YOX₂, BELƏ Kİ₄, BELƏ Kİ₃, ClO₄, və ClO₃.
• Bir çox digər polatomik ionlar var və kimya kitabınızdakı və ya onlayn olan cədvəllərdə tapıla bilər (onlayn).

2-nin 2-ci hissəsi: Xalis ion tənliyini yazmaq

1. Tam molekulyar tənliyi tarazlayın. Xalis ion tənliyini yazmadan əvvəl orijinal tənliyin tamamilə ekvivalent olduğundan əmin olmalısınız. Bir tənliyi tarazlaşdırmaq üçün birləşmələrin önünə əmsalları əlavə edirsiniz ki, tənliyin hər iki tərəfindəki hər element üçün atomların sayı bərabər olsun.
   • Tənliyin hər iki tərəfində hər bir birləşməni təşkil edən atomların sayını yazın.
   • Hər tərəfi tarazlaşdırmaq üçün oksigen və hidrogen olmayan elementlərin qarşısında əmsalları əlavə edin.
   • Hidrogen atomlarını tarazlayın.
   • Oksigen atomlarını tarazlayın.
   • Tənliyin hər tərəfindəki atomların sayının eyni sayda olmasını təmin etmək üçün yenidən hesablayın.
   • Məsələn, Cr + NiCl₂ -> CrCl₃ + Ni 2Cr + 3NiCl qədər₂ -> 2CrCl₃ + 3Ni.
2. Tənlikdə hər bir birləşmənin mahiyyətini müəyyənləşdirin. Çox vaxt, hər bir birləşmənin mahiyyətini müəyyənləşdirən problemdə açar sözü müəyyənləşdirə bilərsiniz. Bir elementin və ya birləşmənin maddə formasını təyin etməyə kömək edəcək bir neçə qaydalar var.
   • Bir elementin maddə forması siyahıda deyilsə, dövri cədvəldə göstərilən maddə formasından istifadə edin.
   • Mürəkkəb bir həll olarsa, onu da yaza bilərsiniz sulu və ya (Mən).
   • Tənlikdə su varsa, ion birləşməsinin həll olma cədvəlindən istifadə edib-etməyəcəyini müəyyənləşdirin.Birləşmənin yüksək həll qabiliyyəti varsa, belədir sulu (Mən). Birləşmənin aşağı həll qabiliyyəti varsa, bərkdir (s).
   • Su yoxdursa, ion birləşməsi möhkəmdir (s).
   • Problem bir turşu və ya bazadan bəhs edirsə, bu birləşmədir sulu (Mən).
   • Məsələn, 2Cr + 3NiCl₂ -> 2CrCl₃ + 3Ni. Elementar formada Cr və Ni bərk maddələrdir. NiCl₂ və CrCl₃ həll olunan ion birləşməsidir. Beləliklə, iki birləşmədir sulu. Yenidən yazılıb, bu tənlik olur: 2Cr_(s) + 3NiCl_2(Mən) -> 2CrCl_3(Mən) + 3Ni_(s).
3. Həll növündə hansı birləşmənin (kation və aniona ayrılacağını) müəyyənləşdirin. Bir növ və ya birləşmə həll olduqda müsbət (kation) və mənfi (anion) elementlərə ayrılır. Bunlar xalis ion tənliyi üçün sonunda balanslaşdırılmış birləşmələrdir.
   • Bərk maddələr, mayelər, qazlar, molekulyar elementlər, aşağı həll qabiliyyəti olan ion birləşmələri, polatomik ionlar və zəif turşular həll olunmayacaqdır.
   • Yüksək həll qabiliyyətinə malik olan ion birləşmələri (həlletmə cədvəlindən istifadə edin) və güclü turşular 100% ionlaşmış olacaqdır (HCl)_(Mən), HBr_(Mən), HI_(Mən), H₂BELƏ Kİ_4(Mən), HClO_4(Mən), və HNO_3(Mən)).
   • Unutmayın ki, polyatomik ionlar həll olunmazsa, bir ion birləşməsinin elementləri olsalar, birləşmədən həll olacaqlar.
4. Çözülmüş hər ion üçün yükü hesablayın. Unutmayın ki, metallarda müsbət kationlar və qeyri-metallarda mənfi anionlar var. Dövri cədvəldən istifadə edərək hansı elementin hansı yükə sahib olacağını müəyyənləşdirə bilərsiniz. Birləşmədə hər bir ion üçün yükü bərabərləşdirməlisiniz.
   • Bizim nümunəmizdə NiCl₂ CrCl olarkən Ni və Cl-yə həll olur₃ Cr və Cl-də həll olunur.
   • Ni’nin 2+ yükü var, çünki Cl mənfi bir yükə malikdir, lakin 2 Cl atomu var. Beləliklə, 2 mənfi Cl ionunu tarazlaşdırmalıyıq. Cr-də 3+ bir yük var, çünki 3 mənfi Cl ionunu tarazlaşdırmalıyıq.
   • Polatomik ionların özlərinə məxsus bir yükə sahib olduğunu unutmayın.
5. Fərdi ionlara parçalanan həll olunan ion birləşmələri ilə bərabərliyi yenidən yazın. Həll edən və ya ionlaşdıran hər şey (güclü turşular) iki fərqli iona ayrılacaqdır. Maddənin forması eyni qalacaq (Mən), ancaq bərabərliklərin bərabər qalmasına əmin olmalısınız.
   • Qatı maddələr, mayelər, qazlar, zəif turşular və az həllolma ilə ion birləşmələri forma dəyişməyəcək və ya ionlara ayrılmayacaqdır. Bu maddələri tək buraxın.
   • Molekulyar maddələr məhlulda əriyəcək. Beləliklə, maddənin forması (Mən). Üç istisna var deyil Olur (Mən): CH_4(g), C₃H_8(g), və C₈H_18(l).
   • Nümunəmizi həll edərkən, ümumi ion tənliyi belə görünür: 2Cr_(s) + 3Ni_(Mən) + 6Cl_(Mən) -> 2Cr_(Mən) + 6Cl_(Mən) + 3Ni_(s). Cl birləşmə olmasa da, diatomik deyildir. Beləliklə, bərabərliyin hər iki tərəfində 6 Cl ionu əldə etmək üçün əmsalı birləşmədəki atomların sayına vururuq.
6. Tənliyin hər tərəfindəki eyni ionları çıxararaq tamaşaçı ionlarını çıxarın. İonları yalnız hər iki tərəfdə 100% eyni olduqda çıxara bilərsiniz (şarj, altındakı kiçik say və s.). Maddə çıxarılmadan reaksiya yazın.
   • Nümunəni tamamlamaq üçün hər tərəfdə 6 tamaşaçı Cl ionu var ki, bunlar da çıxarıla bilər. Son xalis ion tənliyi 2Cr-dir_(s) + 3Ni_(Mən) -> 2Cr_(Mən) + 3Ni_(s).
   • Cavabınızın düzgün olub olmadığını yoxlamaq üçün reaktiv tərəfindəki ümumi yük xalis ion tənliyində məhsul tərəfindəki ümumi yükə bərabər olmalıdır.

Göstərişlər

• Bütün tənliklərdə hər bir maddə növü üçün bütün maddə formalarını birləşdirin. Sən edəcək daxil etməsəniz müəyyən dəyər itirir.

Xalis Milli Məhsul: Tərif, Hesablama (Nümunə)

The xalis milli məhsul Bu, müəyyən bir müddət ərzində bir millətin istehsal faktorları tərəfindən (amortizasiya çıxılmaqla) istehsal olunan bütün xidmətlərin və son məhsulların ümumi bazar dəyəridir. Ümumi milli məhsulla əlaqədardır.

Xalis milli məhsul, milli gəlirin ölçülməsi və təmsil olunması metodları ilə əlaqəli makroiqtisadi bir termindir. Bu termin ümumi milli məhsulun dəyərinə standart bir düstur tətbiq edərək əldə edilən rəqəmə işarə edir.

Xalis milli məhsulun hesablanmasının məqsədi, ümumi milli məhsulun hesablandığı dövrdə baş verən investisiyaların amortizasiyasını nəzərə alan milli gəlir rəqəmini əldə etməkdir.

Xalis milli məhsul bir ölkənin mühasibat uçotunda əsas bir şəxsiyyət olmasına baxmayaraq, iqtisadi tədqiqatlarda istifadəsi ümumiyyətlə milli gəlir ölçüsü olaraq ümumi daxili məhsul və ya ümumi milli məhsul ilə əvəz olunur, bu üstünlük tarixən mübahisəli bir məsələ olmuşdur.

Bununla birlikdə, xalis milli məhsul, rifahın dinamik göstəricisi kimi rolu üçün araşdırılmışdır.

Tərif və düstur

Makroiqtisadiyyat bir ölkənin iqtisadiyyatını ölçmək üçün dörd əsas parametrdən ibarətdir:

– Ümumi Daxili Məhsul – ÜDM.

– Xalis Daxili Məhsul – PİN.

– Ümumi Milli Məhsul – ÜMM.

– Milli Net Məhsul – PNN.

Bu tədbirlər bir ölkənin iqtisadi göstəricilərini təmsil edir və digər ölkələrlə müqayisədə obyektiv müqayisə etməyə imkan verir.

“Daxili” dedikdə, kimin istehsal etməsindən, xarici və ya sakin olmasından asılı olmayaraq, ölkə daxilində istehsal olunan hər şey daxildir.

“Milli” dedikdə, istehsalın ölkə daxilində (milli səviyyədə) və ya ölkənin hüdudlarından kənarda (beynəlxalq səviyyədə) olmasından asılı olmayaraq, bir ölkənin sakinləri (və ya onların paytaxtı) tərəfindən istehsal olunan hər şey daxildir.

“Xalis” deməkdir ki, ümumi məhsul (həm yerli, həm də milli) istehsal üçün istifadə olunan kapitalda amortizasiya ilə çıxılır.

Ümumi daxili məhsul, bir ölkə daxilində istehsal olunan bütün mal və xidmətlərin pul dəyəridir.

Ümumi milli məhsul demək olar ki, ümumi daxili məhsul ilə eynidir, yalnız bir ölkədə yaşayan vətəndaşların xaricdəki investisiyalarından qazandıqları gəlirləri də əhatə edir.

Xalis daxili məhsul, bu istehsalı həyata keçirmək üçün istifadə edilmiş aktivlərin amortizasiyasını çıxmaqla ümumi daxili məhsulun nəticəsidir.

Xalis daxili məhsul xaricdəki xalis gəlir amilini də əhatə etdikdə, buna xalis milli məhsul deyilir.

Bu səbəbdən xalis milli məhsul, ümumilikdə bir il müddətində ümumi milli məhsula amortizasiya çıxılmadan da deyilən bir millətin bütün mal və xidmətlərinin bazar dəyəridir.

Amortizasiya, əsas kapitalın məhsuldar fəaliyyətdə istifadəsi ilə əlaqəli aşınma yolu ilə dəyərsizləşməsini təsvir edir.

Düsturlar

Ümumi daxili məhsulun formulu: ÜDM = C + G + I + (EX – IM).

– “C”: istehlak xərcləri.

– “G”: dövlət xərclərinin ümumi məbləği.

– “Mən”: şirkətlərin ümumi kapital qoyuluşları.

– “EX”: ölkənin ümumi ixracatı.

– “IM”: ölkənin ümumi idxalatı.

Ümumi milli məhsulun düsturu, beynəlxalq səviyyədə qazanc da daxil olmaqla, ümumi daxili məhsula bərabərdir.

Xalis milli məhsulun formulu:

PNN = (hazır məhsulların bazar dəyəri + xidmətlərin bazar dəyəri) – amortizasiya.

Alternativ olaraq xalis milli məhsul belə hesablana bilər:

PNN = Ümumi Milli Məhsul – Amortizasiya.

Eynilə, xalis daxili məhsul amortizasiya çıxılmaqla ümumi daxili məhsula uyğundur.

ÜDM ilə fərq

Ümumi daxili məhsul və ümumi milli məhsul, iqtisadiyyatda son satış üçün istehsal olunan bütün mal və xidmətlərin bazar dəyərini ölçür. Fərq, hər terminin iqtisadiyyatı nə ilə izah etdiyini izah edir.

ÜDM bir ölkədə istehsalın daxili səviyyələrini ölçür. Müəyyən bir müddət ərzində bir millətin coğrafi sərhədləri daxilində istehsal olunan bütün mal və xidmətlərin pul dəyərini əks etdirir.

GNP, hər hansı bir ölkədə işləyən və ya istehsal edən bir ölkənin bütün vətəndaşlarının və ya şirkətlərinin istehsal səviyyələrini ölçür.

Müəyyən bir ölkənin iqtisadi dəyərinin dəqiq təsvirini almağa çalışarkən hər iki göstəriciyə istinad etmək vacibdir.

Ümumi daxili məhsul da xalis milli məhsuldan fərqlənir, çünki bu, ümumi milli məhsulun amortizasiya paylanmasından sonra hesablanır.

Nümunələr

Məsələn, ABŞ-ın ÜDM-i, iqtisadiyyatını vətəndaşlarının məhsulu baxımından müəyyənləşdirərək, dünyanın harasında faktiki istehsal prosesini həyata keçirməsindən asılı olmayaraq, hər hansı bir ABŞ təşkilatının istehsal səviyyəsini ölçür.

Buna görə xaricdə işləyən və ya sərmayə yatıran sakinlərin aldığı gəlirləri əhatə edir.

Bir ölkənin ÜDM-i ÜDM-dən yüksək və ya aşağı ola bilər. Bu, müəyyən bir ölkədəki yerli və xarici istehsalçıların nisbətindən asılıdır.

Məsələn, yerli istehsal edən çox sayda xarici şirkət olduğu üçün Çinin ÜDM-i ÜDM-dən 300 milyard dollar çoxdur, ABŞ-ın ÜDM-i isə ÜDM-dən 250 milyard dollar çoxdur. ölkə sərhədləri xaricində baş verən böyük miqdarda istehsal.

Necə hesablanır?

– Ümumi milli məhsulun dəyəri seçilmiş müddət üçün müəyyən edilir.

– İnvestisiyaların köhnəlməsinin dəyəri seçilmiş müddət üçün müəyyən edilir.

– Standart formulda müəyyən edilmiş dəyərlər daxil edilir: xalis milli məhsul, investisiyaların amortizasiyasını çıxmaqla ümumi milli məhsula bərabərdir.

– Standart formula müəyyən edilmiş dəyərlərdən istifadə olunur. Hesablamadan yaranan rəqəm xalis milli məhsuldur.

Misal

Tutaq ki, XYZ ölkəsinin şirkətləri, vətəndaşları və qurumları bu il ölkə daxilində 3 trilyon dollarlıq məhsul və 2 trilyon dollarlıq xidmət istehsal edir.

Bu daxili mal və xidmətlərin istehsalı üçün istifadə olunan aktivlər 500 milyard dollar dəyərdən düşmüşdür.

Digər tərəfdən, XYZ şirkətlərinin, vətəndaşlarının və ölkənin rezident qurumlarının kapitalı bu il ölkə xaricində 200 milyard dollarlıq mal və 100 milyard dollarlıq xidmət istehsal edir.

Bu beynəlxalq mal və xidmətlərin istehsalı üçün istifadə olunan aktivlər 40 milyard dollar dəyərdən düşmüşdür.

XYZ ölkəsi üçün PNN formulundan istifadə:

PNN = (3 trilyon dollar + 2 trilyon dollar) + (0,2 trilyon dollar + 0,1 trilyon dollar) – (0,5 trilyon dollar + 0,04 trilyon dollar).

O zaman belə olardı:

5 trilyon dollar ÜDM + 0,3 trilyon dollar beynəlxalq gəlir, nəticədə 5,3 trilyon dollar ÜMM ilə nəticələnir.

0,54 trilyon dollarlıq ümumi amortizasiyanı çıxarıb PNN = 4,76 trilyon dollar əldə etdik.

İstinadlar

1. Wikipedia, pulsuz ensiklopediya (2018). Xalis milli məhsul. En.wikipedia.org saytından götürülmüşdür.
2. İnvestisiya cavabları (2018). Xalis Milli Məhsul (MNP). Buradan götürülmüşdür: investinganswers.com.
3. Sam N. Austin (2017). Xalis milli məhsulu necə hesablamaq olar. Zəngin. Buradan götürülmüşdür: bizfluent.com.
4. Britannica Ensiklopediyası Redaktorları (2018). Ümumi milli məhsul. Britannica ensiklopediyası. Buradan götürülmüşdür: britannica.com.
5. Tom Lutzenberger (2017). ÜDM ilə MNP arasındakı fərqlər. Zəngin. Buradan götürülmüşdür: bizfluent.com.
6. Investopedia (2018). ÜDM ilə ÜDM arasında funksional fərq nədir? Buradan götürülmüşdür: investopedia.com.