Xalqlarin boyuk kocu

Osmanlı İmperiyası [2] (Osmanlıca: دولت عالیه عثمانیه, Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye [3] ) — çoxmillətli və çoxdinli Türk dövləti. 1922-ci ildə səltənətin qaldırılması ve monarxiyadan respublikaya keçidin rəsmiləşməsindən sonra Türkiyə dövlətinin tarixində Osmanlı dönəmi bitmiş, dövlət mövcudiyyətinə cumhuriyyət olaraq davam etmişdir.

Ermənilər Qarabağda İranın sərnişin təyyarəsini vurdular – İrəvan etiraf edir, Tehran isə.

1994-cü il martın 17-də Dağlıq Qarabağdakı terror birləşmələri tərəfindən Xankəndi üzərində İranın “Lokxid C-130 Herkules” təyyarəsi vurulub. O vaxt medianın yazdığına görə, təyyarədə 13 nəfər heyət, eləcə də İranın Moskva səfirliyi əməkdaşlarının 19 nəfər ailə üzvü (9 uşaq olmaqla) olub. Novruz bayramını qeyd etmək üçün ölkələrinə gedən təyyarədə olan şəxslərin hamısı həlak olub.

İlkin versiyaya görə, təyyarə Rusiya, Gürcüstan və Ermənistan üzərindən uçaraq İranın hava məkanına daxil olmalı imiş. Amma nədənsə marşrutdan çıxaraq Gürcüstandan Ermənistana deyil, Azərbaycan ərazisinə dönüb. Azərbaycan ərazisində isə (cənuba doğru) aktiv hərbi əməliyyatlar gedirdi. Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində terrorçu birləşmələrinin nəzarətində olan ərazilərdə isə hərbi-diplomatik qaydalar gözlənilmirdi. Bu səbəbdən terror birləşmələri nəzarət etdikləri hava məkanına daxil olan təyyarənin Azərbaycana məxsus olduğunu zənn edərək, dəqiqləşdirmədən atəş açıblar. Bəlli olub ki, İrana məxsus “Lokxid C-130 Herkules” sərnişin təyyarəsi “Osa” ZRK tipli raketlə məv edilib.

Sonradan bəlli olur ki, pilot dispetçerə idarəetmədə problemlər olması barədə xəbərdarlıq siqnalı göndərib. Lakin dəhşətli terror hadisəsi törətmiş birləşmələr səhv etdiklərini anlasalar da, bu mesajı əldə dəstəvuz edərək, təyyarənin yerə çırpılması nəticəsində qəzaya uğradığını iddia ediblər.

Həmçin dövrdə Azərbaycan tərəfi radiodanışıqlarda ermənilərin “Biz indicə Azərbaycan təyyarəsini vurduq” dediklərini qeydə ala bilmişdilər. Həmin dövrdə “Human Rights Watch” təşkilatı təyyarənin identifikasiya etmək cəhdi göstərilmədən vurulmasını “humanitar hüququn ciddi pozuntusu” adlandırmışdır. İran tərəfi günahkarların cəzalandırılmasını tələb etsə də, sonradan bu tələbin yerinə yetirilməsi barədə hər hansı məlumat verilməmişdir.

Publika.az xəbər verir ki, Faktyoxla Lab. hadisə ilə bağlı həm Ermənistan, həm də İran mediasını araşdıraraq məsələyə aydınlıq gətirməyə cəhd edib.

Əvvəlcə Ermənistan mediasında gedən xəbərləri incələdik.

Ermənsitan mediasında 1or.am sayının “Tarixdə bu gün” adlı rubrikasında bu barədə yalnız bu xəbər qeyd olunur:

1994 — Stepanakert şəhəri yaxınlığında İran diplomatlarının ailələrini Moskvadan Tehrana aparan İranın C-130 hərbi-nəqliyyat təyyarəsi Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən vurulmuş, 19 sərnişin və 13 ekipaj üzvü həlak olmuşdur.

Ermənsitan mediasında “İranın C-130 təyyarəsinin qəzaya uğraması” başlığı altında Ermənistan mediasının icmalı verilib. Həmin məlumatda qeyd olunur ki, İranın C-130 təyyarəsinin Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən vurulub. 1994-cü il martın 17-də daha çox Ballıca kimi tanınan Xanəndindən 10 kilometr aralıda yerləşən Aygistan qəsəbəsində “C-130” sərnişin təyyarəsinin vurulması baş verib. Təyyarədə İranın Moskvadakı səfirliyinin əməkdaşlarının ailə üzvləri olub. (Human Rights Watch/Helsinki, Christopher Panico, Jemera Rone. Azerbaijan: Seven years of conflict in Nagorno-Karabakh. Human Rights Watch, 1994. ISBN 1564321428, 9781564321428, p. 108 )

Bu məlumatı “The Independent” 19 mart 1994-cü il və 29 mart 1994-cü il tarixli məqalələrində, “Коммерсантъ” isə 01.04.1994-cü il tarixli № 58 (526) sayında əks etdirblər.

Bu mənbələrdə də təyyarənin marşrutundan çıxaraq Dağlıq Qarabağ hava məkanına daxil olması və ekipajın mexaniki nasazlıqlar barədə “yerli” operatora xəbər verməsi haqda qeydlər var. Bütün mənbələr bildirir ki, xəbərdarlıq göndərilməsinə baxmayaraq (yerli radioqəbuledicilər terrorçu birləşmələrin nəzarətində olub) bir müddət sonra təyyarə qəzaya uğrayıb.

Mətbuat konfransı zamanı Ermənistan xarici işlər nazirinin müavini Jirayr Liparityan bildirib ki, təyyarə Rusiya, Gürcüstan və Ermənistanın hava məkanlarından keçərək İrana çatmalı idi. Lakin şərqdə olan təyyarə öz marşrutundan təxminən 100 kilometr yayınaraq Gürcüstan hava məkanından Ermənistana deyil, Azərbaycan ərazisinə, daha sonra isə aktiv hərbi toqquşmaların getdiyi Dağlıq Qarabağda peyda olub. Bu barədə “Los Angeles Times”-ın 19 mart 1994-cü il tarixli buraxılışında yayılan xəbərdə qeyd olunub. (32 Die as Iranian Plane Strays, Crashes in Karabakh War Zone)

İranın Moskvadakı səfirliyi təyyarə qəzası nəticəsində 19 sərnişinin, o cümlədən 9-u uşaq və 13-ü ekipaj üzvü olmaqla hamısının həlak olduğunu açıqlayıb. Həlak olan İran vətəndaşlarının nəşləri Ermənistana aparılıb, İrəvanın Zvartnots Beynəlxalq Hava Limanından Tehrana göndərilib. Dəfn mərasimində Ermənistan Respublikasının vitse-prezidenti Qaqik Arutyunyan və baş nazirin müavini Vigen Çiteçyan iştirak ediblər.

Faciənin səbəblərini öyrənmək üçün İran Hərbi Hava Qüvvələrində xüsusi komitə yaradıb. Komitənin sədri Abdat Aminian Ermənistan Respublikasının vitse-prezidenti Qaqik Arutyunyanın təyyarənin uçuş zamanı idarəetmə sistemlərinin nasazlığı səbəbindən idarəetməni itirməsi və qəzaya uğraması ilə bağlı versiyasını təkzib edib. İran Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi bəyan edib ki, “təyyarə hələ dəqiqləşdirilməmiş səbəblərdən marşrutdan yayınaraq səmada yerə çırpılıb. (Mənbə: ИТАР-ТАСС, March 22, 1994. Remains of Iranians killed in Thursday crash sent to Iran).

Təyyarənin Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən atılan iki raketlə vurulduğunu bildirən Aminian qeyd edib ki, Ermənistan tərəfi təyyarənin qəzaya uğramasına görə məsuliyyəti öz üzərinə götürməyib. Aminian onu da bildirib ki, Ermənistan qoşunları İran təyyarəsini Azərbaycan təyyarəsi olaraq qəbul edib və təyayrənin kimə məxsus olduğunu öyrənmək üçün ekipajla əlaqə saxlamağa belə cəhd göstərməyiblər. (Mənbə: ИТАР-ТАСС, March 31, 1994. Iranian C-130 plane was downed by two missiles)

İran Xarici İşlər Nazirliyinin yaydığı rəsmi açıqlamada İran Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus C-130 tipli təyyarənin məhv edilməsində bütün günahın Ermənistan silahlı qüvvələrinin üzərinə atıldığı bildirilir. Bəyanatda deyilirdi ki, “İran məhkəməyə müraciət etmək və təyyarə qəzasının qurbanları üçün təzminat almaq hüququnu özündə saxlayır, həmçinin Ermənistan rəhbərliyini hərbi təyyarənin vurulmasına görə məsuliyyət daşıyanları müəyyənləşdirib cəzalandırmağa çağırır”. (Mənbələr: Associated Press, March 28, 1994. Iran Says Armenian Forces Downed Airplane Killing 32. BBC, March 30, 1994. Foreign Ministry says Armenian troops shot down Iranian passenger aircraft).

Azərbaycan Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi təyyarənin qəzaya uğradığı gün Azərbaycan kəşfiyyatının apardığı radio danışıqlarının yazılarını İran tərəfinə təqdim edib. Səs yazısında belə bir cümlə eşidilir: “Biz indicə Azərbaycan hərbi təyyarəsini vurduq”. (Mənbə: Независимая газета, March 26, 1994. „We Just Downed Azeri Military Plane.“ Azeri Intelligence Holds Stepanakert Radioed Such A Message To Yerevan On Day Of Iranian C-130 Disaster)ş. Azərbaycan kəşfiyyatı hesab edir ki, hərbi təyyarə “Osa” tipli zenit-raket kompleksinin atəşi ilə vurulub.

Bəzi rusiyalı ekspertlər İran təyyarəsinin kəşfiyyat missiyasını yerinə yetirmək üçün öz marşrutundan kənara çıxdığını güman edirlər. (mənbə: The Christian Science Monitor, March 22, 1994. Wendy Sloane. Crashed Iranian jet may have been spying). Lakin İran Xarici İşlər Nazirliyi bu fərziyyəni təkzib edib. (Mənbə: ИТАР-ТАСС, March 22, 1994. Iran rejects its crashed C-130 was spying).

İran prezidenti Əli Əkbər Haşimi Rəfsəncani Ermənistanın vitse-prezidenti Qaqik Arutyunyanla Tehranda görüşü zamanı hərbi təyyarənin vurulmasında iştirak edənlərin hamısının cəzalandırılmasını tələb edib. (Mənbə: Associated Press, May 04, 1994. Iran Calls On Armenia To Expedite Plane Crash Investigation).

Tehranı tərk etməzdən əvvəl Arutyunyan İran təyyarəsinin “səhvən” məhv edildiyini etiraf edib, lakin günahkarların adlarını qeyd etməyib. (Mənbə: ИТАР-ТАСС, May 5, 1994. Iranian plane was shot down over Karabakh «by mistake»)

Human Rights Watch bəyan edirdi: “Müharibə qaydalarına görə, Qarabağdakı erməni hərbi birləşmələri atəş açmazdan əvvəl təyyarənin şəxsi tərkibini yoxlamağa borclu idi. Əgər onlar təyyarənin identifikasiya alətlərindən istifadə etməyiblərsə, bu, humanitar hüququn kobud şəkildə pozulması hesab olunur”. (Mənbə: Human Rights Watch/Helsinki, Christopher Panico, Jemera Rone. Azerbaijan: Seven years of conflict in Nagorno-Karabakh. Human Rights Watch, 1994. ISBN 1564321428, 9781564321428, p. 108

Xatırladaq ki, bu informasiyalar Ermənistan mediasının təyyarə vurulduğu dövrdə yaydığı məlumatlara istinadən hazırlanıb.

İndi isə İran mediasının yazdıqlarına diqqət edək.

Araşdırma nəticəsində bəlli oldu ki, Qarabağ səmasında, daha dəqiq desək, Azərbaycanın Xankəndi şəhərinin erməni terrorçularının nəzarəti altında olduğu vaxt (17 mart 1994-cü il tarixində) İranın Rusiyada fəaliyyət göstərən diplomatlarının ailə üzvlərini daşıyan C-130 hərbi-nəqliyyat təyyarəsinin işğalçı Ermənistan qoşunları tərəfindən vurulması bu ölkədə ən çox senzuraya məruz qalan məsələlərdən biridir. Belə ki, ötən illər ərzində demək olar ki, bu mövzu barədə heç bir mətbuat orqanına yazmaq, danışmaq və günahkarların cəzalandırılmasını tələb etmək icazəsi verilməmişdir. Kəskin senzuranın tətbiq olunduğu İran rəsmi və yarım-rəsmi mətbuatında məsələ ilə bağlı yalnız 1-2 yazıya rast gəlmək mümkündür.

Bunax baxmayaraq, uzun illər sükutdan sonra ermənilərin vurduğu İran təyyarəsi barədə 1 avqust 2017-ci ildə İran rejiminə yaxın təbrizli kinomatoqraf Möhsün Hadinin Qarabağ müharibəsi ilə bağlı Azərbaycan dilində çəkdiyi “Arazın dayaz günü” adlı 70 dəqiqəlik sənədli filmin təqdimatı zamanı yenidən söz açılıb.

Filmin təqdimatı ilə bağlı müəllifin mətbuata verdiyi açıqlamanın “İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu”na (Sepah-red.) yaxın “Fars” xəbər agentliyi və rəsmi İSNA xəbər agentliyində dərc edilmiş məqalələr bir çox saxtakarlıqların üzərinə işıq salır. Əlbəttə, çoxları düşünə bilər ki, bu film ermənilərin azərbaycanlıların başına gətirdikləri müsibətlərdən bəhs edir və burada İranın Azərbaycana mənəvi dəstəyi nümayiş olunur. Lakin bu belə deyil. Film ermənilərin azərbaycanlıların başına gətirdikləri müsibətlərdən daha çox, İranın guya müharibə zamanı Azərbaycana hansısa yardımlar göstərməsinə dair saxta məlumatlara həsr edilmişdir. Bununla da molla rejiminin təbliğatçıları Azərbaycan xalqının düşüncəsində özlərinə dəstəkçilər tapmaq məqsədi güdmüşlər. Filmin təqdimatından da məlum olmuşdur ki, İran burada da öz xislətini biruzə verir. Belə ki, filmdə təyyarənin ermənilər tərəfindən vurulmasının ört-basdır edilməsi üçün onu ermənilərin deyil, yalnız münaqişə tərəflərindən birinin vurduğunu bildirilmişlər. Buna baxmayaraq, müəllif Möhsün Hadinin filmin çəkilişi ilə bağlı verdiyi müsahibədə səsləndirdiyi bəzi fikirlər İranda ermənilərin bu terror aktının hansı səviyyədə ört-basdır edildiyindən xəbər verir. Belə ki, müəllif bildirir ki, uzun illər Qarabağ müharibəsində İran vətəndaşlarının da “şəhid olduğu”nu eşidibmiş. Lakin faktiki olaraq ilk dəfə Tehranda yerləşən “Əli Əkbər ziyarətgahı”nda basdırılmış şəxsləri ziyarət edərkən 2 ana və 2 övladının məzarlarının üzərində onların Qarabağda həlak olduğunun yazıldığını görür. Bundan sonra M.Hadi bu şəxslərin həlak olması ilə bağlı ətraflı məlumat almaq üçün İranda “şəhidlər”in məlumatlarının saxlandığı “Şəhid Fondu”na müraciət etsə də, fonddan ona yalnız həlak olmuş şəxslərin adları və “təyyarə qəzası”nda ölmələri barədə məlumat verilib. Yəni bu, onu göstərir ki, rəsmi qurumlar tərəfindən də məsələ saxtalaşdırılıb və təyyarənin ermənilər tərəfindən vurulması deyil, qəzaya uğraması qeyd edilib.

Müəllif, həmçinin təyyarənin hava şəraiti ilə əlaqədar uçuş trayektoriyasını itirərək Qarabağa daxil olması və “müharibənin qurbanı” olmasına dair dezinformasiyaları təkrarlamış, bununla belə İranda bu məsələnin ört-basdır edildiyini, ölkə əhalisinin böyük əksəriyyətinin bu hadisədən məlumatı olmadığını bildirmişdir.

İran hökumətinin saxtakarlıq və mövzunu unutmağa yönəlmiş addımlarına rəğmən, hadisənin növbəti ildönümü zamanı, 18 mart 2019-cu ildə “Fars” xəbər agentliyinin Şərqi Azərbaycan redaksiyası “Arazın dayaz günü” sənədli filmi barədə qısa məlumata yer verməklə xəbər hazırlamışdır. Lakin burada jurnalistlər haşiyəyə çıxaraq hadisə barədə məlumat vermiş, təyyarənin Ermənistan ordusu tərəfindən vurulduğunu, bunun səbəbinin isə indiyə qədər məlum olmadığını qeyd etmişlər. Məqalədə, həmçinin hadisə barədə baş verdiyi ilk günlərdə yalnız rəsmi “İslam Respublikası” qəzetinin bir neçə xəbər dərc etdiyi, bundan sonra onun barədə heç bir məlumatın verilmədiyi bildirilir.

15 oktyabr 2020-ci ildə, Vətən müharibəsinin qızğın günlərində İranın Xarici İşlər Nazirliyinə bağlı nüfuzlu “İran diplomatiyası” portalında Azərbaycana qarşı qərəzli dezinformasiyaların tirajlandığı məqalədə də mövzuya rast gəlmək mümkündür. Məqalədə 1994-cü ildə İran təyyarəsinin təcavüzkar erməni ordusu tərəfindən vurulması etiraf edilir. Lakin bu fikir ermənilərin terrorunu pisləmək üçün verilməyib. Məqalənin ruhunda Vətən müharibəsinin İrana guya təhdid yaratdığı aşılanır, ondan əvvəlki cümlədə də konkret zərər kimi birinci Qarabağ müharibəsində ermənilərin faktiki olaraq təyyarəni vurması İrana dəyən zərər kimi qeyd olunur. Əslində bu, Vətən müharibəsinin dayandırılmasına hesablanmış fikirlərdir.

Anti-Azərbaycan segmentdə fəaliyyət göstərən “Azəriha” saytında dərc edilmiş məqalədə isə təyyarənin ermənilər tərəfindən vurulması ümumiyyətlə inkar edilmiş, onun Rusiya və Azərbaycan tərəfindən vurulmasına dair spekulyasiyalar tirajlanmışdır.

Hadisədən qısa müddət sonra isə nə İran rəsmiləri, nə də ölkə mətbuatı bu mövzunu bir daha dilə gətirməmişdir. Halbuki, 1998-ci ildə Taliban tərəfindən Məzari-Şərifdə yerləşən konsulluğunda çalışan 10 diplomat və 1 jurnalisti öldürülən İran buna reaksiya olaraq Əfqanıstanla sərhədə 10 minlərlə hərbi qüvvə və texnika cəmləşdirərək əzələ nümayiş etdirmiş, Talibanla müharibəyə qərar vermişdir. Hücum qərarı son anda Əli Xamenei tərəfindən ləğv edilmişdir. Lakin həmişə ikili standartlara üstünlük verən İranın 1994-cü ildə ermənilərin törətdiyi terror nəticəsində diplomatlarının ailə üzvləri və azyaşlı uşaqlarının həlak olmasına nəinki bu qəbildən reaksiya vermədiyinin, əksinə bu hadisəni unutdurmağa çalışmasının və Ermənistana daha da güclü dəstək verməsinin şahidi olmuşuq. Belə ki, bu terrora heç bir reaksiya verməyən İran, Vətən müharibəsi nəticəsində torpaqlarını azad etmiş Azərbaycana əzələ nümayiş etdirməyə cəhd etmiş, müharibədən sonra işğalçı terrorçuların deyil, Azərbaycanın sərhədlərində bir neçə hərbi təlim keçirmiş və bu gün də provokasiyalarına davam etməkdədir.

Göründüyü kimi,

17 mart 1994-cü ildə Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində İrana məxsus sərnişin təyayrəsinin ermni terror qruplaşmaları tərəfindən vurulması faktı doğrudur.

Ermənistan mediası bu hadisədə birbaşa günahkar Petrosyan hökumətini görsə də, İran mətbuatında bu hadisənin İran hökuməti tərəfindən məqsədli unutdurulduğu nümayiş etdirilir.

Hadisə baş verən ilk günlərdə İranın rəsmi olaraq buna görə Ermənistanı məsul bilməsi, günahkarların cəzalandırılması və kompensasiya tələb etsə də, bu günə qədər bu sadalanan tələblərin hansısa birinin reallaşmasına dair məlumat yoxdur.

Orta əsrlər

Orta Əsrlər (lat. medium aevum ) — İtalyan humanistləri-linqvistləri və ədəbiyatçıları, klassik latıncanı diriltməyə çalışaraq, onların dövrünü klassik qədim çağlardan ayıran zamanı, “orta əslər”(medium aevum) adlandırmışdılar. 15 əsrdə bu istilah artıq tarixçilər tərəfindən də, Qərbi Roma İmperiyasının süqutundan onların yaşadığı İntibah dövrünə qədər olan dövrə də aid edilməyə başladı. 17 əsrdə tarix elmində ümumdünya tarixini əntiq, orta əsrlər və yeni dövrə bölmək ənənəsi möhkəmləndi. Orta Əsrlər anlayışı humanist və sonrakı burjua tarixşunaslıqında ciddi elmi anlam və xronoli müəyyənlik daşımırdı. Orta Əslərin başlanğıcı, gah sonuncu Roma imperatorunun taxtdan salınması(476), gah Konstantinin hakimiyəti dövrü(306–337), gah da ərəblərin Avropaya hücumu (8 əsrin əvvəli) hesab edilirdi. Orta əsrlərin sonu anlayışı isə daha yayqın idi. Bəziləri bunu Konstantinopolun süqutu(1453), bəziləri Amerikanın kəşfi(1492), bəziləri isə Almaniyada Reformasiyanın başlanğıcı(1517)ilə müəyyən edirdilər. Orta Əsrlərin səciyəsi barədə də müxtəlif mövqelər var. Humanistlərin ardınca İntibah dövrü tarixçiləri də orta əsrləri nadanlıq, [mövhumat] və düşkünlük çağları kimi dəyərləndirirdilər. Lakin burjua tarixşünaslığının, əksinə düşünənlər də var. Onlar orta çağları ideallaşdırmağa və modernləşdirməyə çalışırlar. Ən çox qəbul olunmuş nöqteyi nəzərlərdən bir odur ki: Orta Əsrlər — quldarlıq, yaxud ibtidai dövrləri əvəz edən feodal münasibətlərin yaranması, hökmranlığı və dağılması vaxtlarıdır. Orta Əsrlərin sonu, feodalizmdən kapitalizmə keçidlə səciyyələndirilir.

Feodalın torpağında işləyən kəndli

Mündəricat

• 1 Xalqların böyük köçü
• 2 Firəng dövləti
• 3 Ərəb xilafəti
• 4 Feodalizm
• 5 Feodal nərdivanı
• 6 Səlcuqlular
• 7 Səlib yürüşləri
• 8 Moğol istilası
• 9 Yüzillik müharibə
• 10 Reformasiya
• 11 Rekonkista
• 12 Coğrafi kəşflər
• 13 Osmanlı imperiyası
• 14 Mənbələr
• 15 İstinadlar
• 16 Həmçinin bax

Xalqların böyük köçü

Əsas məqalə: Xalqların böyük köçü

Xalqların böyük köçü — II əsrdə hun tayfaları tərəfindən Altayda başlayıb və Avropaya tərəf yayılaraq 300 ildən çox davam edən yürüş tarixdə “Xalqların böyük köçü” adı ilə formalaşmış və tarixdə mühüm iz qoymuşdur. Yürüşün son akkordları VII əsrdə slavyanyaların Elbada, xorvatlar və serblərin müasir Bosniya və Dalmaçiyada məskunlaşması ilə nəticələnir.

Firəng dövləti

Əsas məqalə: Merovinq firəng dövləti
Əsas məqalə: Karolinqlər firəng dövləti

— 7-ci əsrin sonunda Merovinq Dövlətinin bütün vilayətlərində de-fakto hakimiyət majordomların əlində idi. Əvvəllər onlar kralın saray idarəsinə başçılıq edən vəzifəli şəxslər(majordomus -evin böyüyü(məsələn Səlcuqlular dövlətində bunun analoquAtabəy idi) saray təsərrüfatını idarə edən) idilər. Hər cür gerçək hakimiyətdən uzaqlaşdırılan Merovinqlər sülaləsi kralları majordomların iradəsindən asılı olaraq təyin olunur və taxtdan salınırdılar. Onlar müasirləri tərəfindən saymazyana, “ərincək krallar” ləğəbi almışdılar. 687 ildə frank əyyanları içərisində uzunsürən mübarizədən sonra Avstraziya majordomu Heristallı Pipin bütün Frank dövlətinin majordomu oldu. Heristallı Pipinin nəsli olan Avstraziya majordomları birləşmiş Frank Dövlətinin hökmdarları olaraq yeni frank sülaləsinin başlanğıcını qoydular. 751 ildən sonra Frank Dövlətini kralları kimi idarə edən bu sülalə sonra Böyük Karlın adı ilə Karolinqlər sülaləsi adlanmağa başladı. Karolinqlərin hakimiyəti dövründə frank cəmiyətində aqrara münasibətlərdə çevriliş baş verdi ki, bu da feodalizm quruluşunun, ümumi cəhətlərdə, formalaşmasının başa çatması ilə nəticələndi.8 əsrdə Frank dövlətində iki təbəqə yaranmışdı: birincisi -Qalliya -Roma və qədim alman mənşəli iri torpaq sahibləri. Onların çox hissəsi öz torpaqlarına(allod) şərtsiz sahib idilər. Buna görə də mərkəzi hakimiyətə qarşı çox vaxt əli silahlı qiyam edirdilər; ikincisi — bu və ya digər dərəcədə asılı olan kəndlilər. Onların torpaq mülkiyəti yox idi. Bu asılı adamların mühüm hissəsi Qalliya-Roma qulları, kolonları, köləlikdən qurtulmuşlar, qədim alman qulları və litlərinin nəsilləri idi. Bu kateqoriyalar arasında fərqlər getdikcə daha çox silinirdi. 8–9 əsrin əvvəllərinin aqrar çevrilişi əsnasında, məhz bu aralıqtəbəqlərin silinib aradan qalxması hesabına feodalizm cəmiyətinin əsas sinifləri, o cümlədən asılı kəndlilər sinfi yarandı. Məhz bu içtima -iqtisadi dəyişikliklər Heristallı Pipinin varisi — majordom Karl Martellin siyasətini müəyyən etdi. 715 ildən 741-ci ilədək hakimiyətdə olan Karl Martell(“Toxmaq”),daxili ixtişaşları yatırmaqdan başladı. Karl ona qarşı üsyana qalxmış Neystriya feodallarını, sonra isə Akvitaniya və Provans hersoqlarını əzib Reynin o tayındakı itaətdən çıxmış qədim alman tayfalarına- saksonlara, frizlərə, allemanlara, bavarlara qarşı hucuma keçdi və onları yeidən bac verməyə məcbur etdi. Karl Martell 732-ci ildə Puatye döyüşü (732) yaxınlığında, həlledici vuruşmada, ərəbləri məğlub etdi; ərəblər 8 əsrin əvvəlində İspaniyanı işğal edib 720ci ildə Cənubi Qalliyaya soxulmuş, Frank dövləti üçün təhlükə yaratmışdılar.Frankların Puatye döyüşündəki qələbəsi, ərəblərin Avropada irəliləməsinin qarşısını aldı. Ərəblərin əlində, indi ancaq Cənubi Qalliyanın kiçik bir hissəsi -Narbonn ilə Septimaniya qaldı.

Ərəb xilafəti

Əsas məqalə: Ərəb xilafəti

Xilafət (ərəb. خلافة ‎‎ xilāfə; ing. Caliphate ) və ya Xəlifəlik — İslam dinində siyasi və hüquqi idarə üsulu [1] . Xilafətə başçılıq edən şəxs xəlifə adlanır. Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından XIII əsr monqol yürüşünə qədər ərəb dünyasında rəsmi dövlətçilik idarə üsulu kimi işlənmiş, daha sonralar isə bir sıra müsəlman dövlətlərində siyasi ideologiya mənasını daşımışdır.Həmçinin quldarlıq yaşanmamışdı.

Əsas məqalə: Feodalizm

Feodalizm (lat. feudum– Len, İqta– feodal torpaq mülkiyəti) 18 əsrin əvvəllərindən başlayaraq tarixşunaslığ “feodalizm” terminindən geniş istifadə etsə də, bu anlayışı vahid elmi tərifini verə bilməmişdi. Tarixçilər daha çox onun ikinci dərəcəli, başlıca olaraq, siyasi və hüquqi əlamətlərinə görə tərif verirdilər. Bir qrup tarixçi siyasi pərakəndəliyi, dərəbəyliyi, başqaları feodal nərdivanı, üçüncü qrup isə siyasi hakimiyətin torpaq sahibliyi ilə birləşməsini, bəziləri isə şəxsi əlqələrin hökmranlığını və sairəni onun başlıca əlaməti hesab edirdi. Ş. Monteskyö feodalizmin əsas şərti kimi şərti torpaq mülkiyətini, feodlar sistemini və onun əsasında artan hərbi-len iyerarxiyasını hesab edirdi.[1] Lakin çağdaş tarix elmi həm də feodalizmin mahiyətini, ikinci dərəcəli, subyektiv, təsadüfi əlamətlərdə deyil, onun obyektiv, mahiyətinə xas olan, və təkrar olunaraq, sistemli səciyə daşıyan əlamətlərinə görə fərləndirirdi. Məhz istehsal münasibətləri bütövlükdə feodalizm ictimai-iqtisadi formasiyası üçün xas olan siyasi və içtimai xüsusiyətləri müəyyən edir. Feodalizm quruluşunu bir tərəfdən quldarlıq, digər tərəfdən isə kapitalizmdən fərqləndirən başqa mühüm xüsusiyət iri torpaq mülkiyətinin bilavasitə istehsalçıların -kəndililərin xırda fərdi təsərrüfatları ilə əlaqədar olması idi. Feodallar öz torpaqlarının çox hissəsini istifadə üçün kəndlilərə paylayırdılar. Kəndlilər feodalizm cəmiyətində çox nadir hallarda becərdikləri torpaqların mülkiyətçisi olurdular. Onlar torpaqları bu və ya digər şərtlə istifadə edirdilər. Kəndlilər bu torpaqlardan bəzən irsən istifadə etmək hüququna malik idilər. Həmin torpaqlarda kəndlilər öz xırda təsərrüfatlarını müstəqil idarə edirdilər.Sinifli cəmiyətlərdə istehsalçıların iqtisadi maraqlandırılması hesabına istismar olunması üsulu ilk dəfə feodalizm ictimai-iqtisadi formasiyasında baş verib. Quldarlıqdan fərqli olaraq feodalimzdə istehsalçılar bilavasitə zorla istismar olunmurdular, dolayısı ilə, torpaqdan istifadənin müqabilində müəyyən qədər məhsuldan özlərinə saxlamaq şərti ilə həvəsləndirilirdilər. Bu sinifli cəmiyətdə istehsalçının istismarının təkamülü idi. Sonraki kapitalizm quruluşunda istehsalçının həvəsləndirilməsi, bazar və pul münasibətlərinin inkişaf etməsi nəticəsində, natural deyil, pul ilə həyata keçirilməyə başladı, yəni onlar muzdlu oldu. [2]

Feodal nərdivanı

Əsas məqalə: Feodal nərdivanı

Feodal nərdivanı — feodal torpaq münasibətlərinin təzahürü olan feodalların iyerarşisi. Feodalizmin strukturu torpaq mülkiyəti münasibətləri ilə və bununla bağlı olan siyasi hakimiytlə müəyyən olunurdu. Artıq qurulmuş feodalizm mərhələsində bu münasibətlər feodal iyerarşi formasında təzahür edirdi. Feodal nərdivanın başında ali süzeren və dövlətin nominal başçısı — kral(şah, xaqan) dururdu. Öz domenindən başqa, onun bütün ölkədə ərazisində bəzi ali hüquqları da vardı(hərbi komandanlıq, məhkəmə bannı və başqa). İkinci pillədə iri feodallar dururdu — kralın bilavasitə vassalları — arxiyepiskoplar, yepiskoplar, hersoqlar, qraflar(xan,knyaz) və b. Onlar öz mülklərində məhkəmə-inzibati, pul kəsmək, vergi və xərac yığmaq kimi ali dövlət hökmünə malik idilər. Üçüncü pillədə-kral vassallarının vassalları dururdu — baronlar(bəy, məlik), onların iri mülkləri vardı və onlar orada faktiki muxtar idilər. Ən sonuncu pilləni cəngavərlər tuturdu. Birqalxanlı cəngavərlərin vassalları olmurdu, onların ancaq, artıq feodal nərdivanından kənarda qalan, asılı kəndliləri vardı. Hər bir feodal özündən yuxarıda duran feodalın vassalı və öz növbəsində daha aşağıda duranın süzereni idi. Ancaq kral öz ölkəsində heç kimin vassalı deyildi(o ancaq başqa kralın və ya papanın vassalı ola bilərdi).

Vassal asılılığın əsasını şərti tirpaq mülkiyəti təşkil edirdi(benefisiy, feod,len-(alman.)., fyef-frans., iqta-ərəb. Adətən bu torpaq idi, bəzən müəyyən feodal gəlir qaynaqları -renta, renta və başqa gəlir qaynağından istifadəyə icazə verən vəzifə. Feoda formal olaraq senyorun-süzerenin ali mülkiyəti altında qalırdı, ama bilavasitə o, rentanı bütövlükdə və ya onun əhəmiyətli hissəsini alan, vassalın hökmündə idi. Senyor, vassalın, ancaq adətlə müəyyən olunmuş hərbi xidmətindən istifadə edirdi və bəzən ondan pul ödənişi-relyef alırdı. Vassalın mütləq hərbi xidməti 40 gündən artıq deyildi. Vassalın öz öhdəçiliyini yerinə yetirməməsi lenın itirilməsinə gətirirdi. Vassal hərbi müqavimət göstərə və öz torpağını müdafiə edə bilərdi (onun buna demək olar ki tamamilə hüququ çatırdı). 9–11 əsrlərdə benefisilər irsi oldu, və vassalı torpaqdan məhrum etmək daha da çətinləşdi.

Feodal adətə görə senyorun vassalın hökmünə feodun verilməsi(investitura-lat.)təntənəli,bir çox vassalın təmsil olunduğu şəraitdə baş verirdi. Vassal senyorun qarşısında bir dizi üstünə çökürdü, və “onun adamı” olmasını elan edirdi. və öz əlini senyorun əlinə qoyaraq ona sədaqət andı içirdi. Bu və ya digər tərəfin vassal süzeren münasibətlərini pozması münasibətlərin qırılmasına səbəb olurdu. Özüdə əgər bu ağanın suçu idisə, vassal feodu özündə saxlayaraq, öz ağasını tərk etmək hüququna malik idi.

Səlcuqlular

Əsas məqalə: Səlcuqlular

Səlcuqlar və ya Səlcuqoğulları – 1038-ci ildən 1157-ci ilədək movcud olmuş nəhəng Türk müsəlman Sultanlığını (İmperiyasını) qurmuş Oğuz – Türk sülaləsi.

Səlcuq immperatorluğu XI əsrin ortalarında Mərkəzi Asiya dan Aralıq dənizi sahillərinə və Dərbənd keçidindən tutmuş Fars körfəzi nə qədər olan ərazilərdə yaranmışdır.Səlcuq türkləri Oğuz türklərinin Qınıq tayfasına mənsub olmuşlar.Bu tayfa adını türk sərkərdəsi olan Səlcuğun adından götürmüşdür.

Səlcuqlar Qəznəlilər tərəfindən sıxışdırıldıqdan sonra qərbə doğru axışdılar.Azərbaycan və İran torpaqların keçib Bizans torpaqlarına hücum etdilər.Daha sonra Van gölü hövzəsi,Naxçıvan və onun ətrafındakı Azərbaycan torpaqlarını nəzarət altına aldılar.

Səlib yürüşləri

Əsas məqalə: Səlib yürüşləri

Səlib yürüşləri və ya xaç yürüşləri (lat. Expeditio sacra , ərəb. الحملات الصليبي ‎‎,fr. Croisades ,ing. Crusades , isp. Cruzadas ) — Qərbi Avropa ölkələrinin Fələstini və başqa əraziləri istila etmək məqsədilə XI–XII əsrlərdə Yaxın Şərqə hərbi səfərlərinin ümumiləşdirilmiş adı.

Moğol istilası

Əsas məqalə: Böyük Monqol imperiyası
Yüzillik müharibə

Əsas məqalə: Yüzillik müharibə

Yüzillik müharibə (1337–1453) — İngiltərə və Fransa arasında yüz ildən artıq (fasilələrlə) davam etmiş müharibə.

Reformasiya

Əsas məqalə: Reformasiya

Reformasiya (lat. reformatio ) — XV–XVI əsrlərdə Katolik kilsəsi qarşı başlanan dini etirazlar.

Rekonkista

Əsas məqalə: Rekonkista

Rekonkista — Pireney yarımadasında yaşayan müsəlmanların xristianlar tərəfindən sıxışdırılar çıxarılmasına səbəb olmuş, dini məzmunlu hərəkat. Rekonkista hərəkatı Qranada əmirliyinin 1492-ci ildə dağılması nəticəsində uğurla başa çatmışdır.Ərəblər ilk dəfə olaraq Pireney yarımadasına 711-ci ildə Tariq bin Ziyadın başçılığı altında gəlmişdilər. Ərəblərin İspaniyada ağalığı 781 il davam etmişdir. Bu dövr ərzində müsəlmanlar xristianlarla və yəhudilərlə çox tərəfli münasibətlər qurmuşdular. Ərəblər təkcə dövlətçilik sahəsində deyil, eyni zamanda mədəniyyət sahəsindədə böyük işlər olmuşdur. Qranada şəhərində yerləşən və Qranada əmirliyinin hakimiyyəti dövründə inşa olunmuş Əlhambra sarayı, müsəlmanlar tərəfindən tikilmişdir. İspaniyada yaşayan xristinların müsəlmanlara olan münasibəti IX əsrdən etibarən dəyişməyə başladı. 718-ci ildə Şimali İspaniyada dağlarda yerləşən mağaralarda rekonkista hərəkatı üçün döyüşçülər hazırlanırdı. Rekonkista hərəkatının ilk dövrü 718–1085-ci illəri, ikinci dövrü isə 1085–1238-ci illəri əhatə edir.

1238-ci ildən 1492-ci ilə qədər davam etmiş, üçüncü mərhələ isə Qranada əmirliyinin dağılması ilə nətiçələnmişdir. 1492-ci ildə İspaniyada ərəblərin hakimiyyətinə son qoyulmasından sonra, yəhudilərin deportasiya edilməsinə başlanıldı. 1610-cu ilə qədər müsəlmanlar və yəhudilərin hamısı İspaniyadan qovuldu. İspaniyadan güçlü katolik — xristian dövləti yaradıldı. İspaniyadan qovulan və əndəlüs qaçqınları adlanan toplumu yalnız Osmanlı imperiyası qəbul etmişdi. 1492-ci ilin 2 yanvar tarixində sonuncu Qranada əmiri XII Məhəmməd əbu Abdullahın təslim olması ilə rekonkista hərəkatı yekunlaşdı. 1508-ci ildə xristianlar tərəfindən qəbul olunan qərara əsasən, müsəlmanlar öz dini geyimlərini 6 il müddətində tərk etməli, əvəzində isə xristian geyimləri geyinməli idilər.

XVI əsr boyu müsəlmanlar arasında xristianlıq təbliğatı aparılmışdır. Xristianlığı qəbul edən müsəlmanlar vəzifələrə təyin olunur və onlara torpaq sahələri verilirdi. Təkcə XVI əsrdə üç milyon müsəlman sürgün və ölümlə üzləşmişdir. Xristianlar tərəfindən aparılan əsas təbliğatın biridə, müsəlanmlar tərəfindən tikilmiş tikililərin dağıdılması və ya fəaliyyət sahələrinin dəyişdirilməsindən ibarət idi. Bu yolla onlarla məscid və kitabxana dağıdılaraq yandırılmışdır. Hal-hazırda mövcud olan tarixi tikililərdən yalnız Kardoba şəhərində yerləşən və bu gün kafedral kimi istifadə olunan Kardoba Ulu Məscidi və Əl-Kəsər sarayını və Qranada şəhərində yerləşən və Qranada əmirlərinin mərkəz sarayı olmuş Əlhambra sarayını misal göstərmək olar.

Coğrafi kəşflər

Əsas məqalə: Coğrafi kəşflər

Coğrafi kəşflər — XV–XVI əsrlərdə Avropalılar tərəfindən yeni ticarət yollarının axtarılması məqsədi ilə başladılan və yeni okeanların, qitələrin kəşf edilməsi ilə nəticələnmiş kəşflərə verilən ad. Avropada olan səyyah və dənizçilərdə olan böyük maraq coğrafi kəşflərin başlanmasına böyük təkan vermişdir. Digər tərəfdən orta əsrlərdə Avropada iqtisadi vəziyyətin gərgin olması, insanların yeni zəngin torpaqlar axtarması həvəsini daha da sürətləndirirdi. İlk çoğrafi kəşflər Atlantik okeanı və Afrika sahillərindən, fransız və cenoalı gəmiçilər tərəfindən başladılmışdır. Kanar adaları və Azor adalarının kəşf edilməsi, bu səyahətlər nəticəsində mümkün olmuşdur.

Osmanlı imperiyası

Əsas məqalə: Osmanlı imperiyası

Osmanlı İmperiyası [2] (Osmanlıca: دولت عالیه عثمانیه, Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye [3] ) — çoxmillətli və çoxdinli Türk dövləti. 1922-ci ildə səltənətin qaldırılması ve monarxiyadan respublikaya keçidin rəsmiləşməsindən sonra Türkiyə dövlətinin tarixində Osmanlı dönəmi bitmiş, dövlət mövcudiyyətinə cumhuriyyət olaraq davam etmişdir.

• История Средних Веков Москва Просвещение 1986
• Orta Əsrlər Tarixi “Maarif” Nəşriyatı Bakı-1988

İstinadlar

1. ↑ Martin, R. C. (2003). Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Thomson Gale. ISBN 0028659120, 9780028659121 .
2. ↑ İmperiyanın digər adları: “Âl-i Osman”; “Devlet-i Âliye”, “Devlet-i Ebed-Müddet”, “Memâlik-i Mahrûse” veya “Memâlik-i Mahrûse-i Osmanî” Mənbə: Prf. Salih Özbaran: Bir başka Osmanlı kimliği Rumilik 2013-02-24 at the Wayback Machine
3. ↑ Üzerinde Arapça yazı bulunan bir Osmanlı parası

Həmçinin bax

Avqust 04, 2021
Ən son məqalələr

Müştəri (dəqiqləşdirmə)

Müştərək Xüsusi Əməliyyatlar Komandanlığı

Müşviq (Xaçmaz)

Müşviq Cəfərov (cüdoçu)

Müşviq Arif oğlu Orucov

Müşviq Babayev

Müşviq Orucov

Müşahidəçi (aeronavtika və aviasiya)

Müşavir

Müşfiq Cəfərov (millət vəkili)

Ən çox oxunan

Taybad

Taybey

Tayfa

Tayfun

Tayfun qasırğası

orta, əsrlər, orta, əsrlər, medium, aevum, italyan, humanistləri, linqvistləri, ədəbiyatçıları, klassik, latıncanı, diriltməyə, çalışaraq, onların, dövrünü, klassik, qədim, çağlardan, ayıran, zamanı, orta, əslər, medium, aevum, adlandırmışdılar, əsrdə, istilah. Orta Esrler lat medium aevum Italyan humanistleri linqvistleri ve edebiyatcilari klassik latincani diriltmeye calisaraq onlarin dovrunu klassik qedim caglardan ayiran zamani orta esler medium aevum adlandirmisdilar 15 esrde bu istilah artiq tarixciler terefinden de Qerbi Roma Imperiyasinin suqutundan onlarin yasadigi Intibah dovrune qeder olan dovre de aid edilmeye basladi 17 esrde tarix elminde umumdunya tarixini entiq orta esrler ve yeni dovre bolmek enenesi mohkemlendi Orta Esrler anlayisi humanist ve sonraki burjua tarixsunasliqinda ciddi elmi anlam ve xronoli mueyyenlik dasimirdi Orta Eslerin baslangici gah sonuncu Roma imperatorunun taxtdan salinmasi 476 gah Konstantinin hakimiyeti dovru 306 337 gah da ereblerin Avropaya hucumu 8 esrin evveli hesab edilirdi Orta esrlerin sonu anlayisi ise daha yayqin idi Bezileri bunu Konstantinopolun suqutu 1453 bezileri Amerikanin kesfi 1492 bezileri ise Almaniyada Reformasiyanin baslangici 1517 ile mueyyen edirdiler Orta Esrlerin seciyesi barede de muxtelif movqeler var Humanistlerin ardinca Intibah dovru tarixcileri de orta esrleri nadanliq movhumat ve duskunluk caglari kimi deyerlendirirdiler Lakin burjua tarixsunasliginin eksine dusunenler de var Onlar orta caglari ideallasdirmaga ve modernlesdirmeye calisirlar En cox qebul olunmus noqteyi nezerlerden bir odur ki Orta Esrler quldarliq yaxud ibtidai dovrleri evez eden feodal munasibetlerin yaranmasi hokmranligi ve dagilmasi vaxtlaridir Orta Esrlerin sonu feodalizmden kapitalizme kecidle seciyyelendirilir Feodalin torpaginda isleyen kendli Mundericat 1 Xalqlarin boyuk kocu 2 Fireng dovleti 3 Ereb xilafeti 4 Feodalizm 5 Feodal nerdivani 6 Selcuqlular 7 Selib yurusleri 8 Mogol istilasi 9 Yuzillik muharibe 10 Reformasiya 11 Rekonkista 12 Cografi kesfler 13 Osmanli imperiyasi 14 Menbeler 15 Istinadlar 16 Hemcinin baxXalqlarin boyuk kocu Redakte Esas meqale Xalqlarin boyuk kocuXalqlarin boyuk kocu II esrde hun tayfalari terefinden Altayda baslayib ve Avropaya teref yayilaraq 300 ilden cox davam eden yurus tarixde Xalqlarin boyuk kocu adi ile formalasmis ve tarixde muhum iz qoymusdur Yurusun son akkordlari VII esrde slavyanyalarin Elbada xorvatlar ve serblerin muasir Bosniya ve Dalmaciyada meskunlasmasi ile neticelenir Fireng dovleti Redakte Esas meqale Merovinq fireng dovleti Esas meqale Karolinqler fireng dovleti 7 ci esrin sonunda Merovinq Dovletinin butun vilayetlerinde de fakto hakimiyet majordomlarin elinde idi Evveller onlar kralin saray idaresine basciliq eden vezifeli sexsler majordomus evin boyuyu meselen Selcuqlular dovletinde bunun analoquAtabey idi saray teserrufatini idare eden idiler Her cur gercek hakimiyetden uzaqlasdirilan Merovinqler sulalesi krallari majordomlarin iradesinden asili olaraq teyin olunur ve taxtdan salinirdilar Onlar muasirleri terefinden saymazyana erincek krallar legebi almisdilar 687 ilde frank eyyanlari icerisinde uzunsuren mubarizeden sonra Avstraziya majordomu Heristalli Pipin butun Frank dovletinin majordomu oldu Heristalli Pipinin nesli olan Avstraziya majordomlari birlesmis Frank Dovletinin hokmdarlari olaraq yeni frank sulalesinin baslangicini qoydular 751 ilden sonra Frank Dovletini krallari kimi idare eden bu sulale sonra Boyuk Karlin adi ile Karolinqler sulalesi adlanmaga basladi Karolinqlerin hakimiyeti dovrunde frank cemiyetinde aqrara munasibetlerde cevrilis bas verdi ki bu da feodalizm qurulusunun umumi cehetlerde formalasmasinin basa catmasi ile neticelendi 8 esrde Frank dovletinde iki tebeqe yaranmisdi birincisi Qalliya Roma ve qedim alman menseli iri torpaq sahibleri Onlarin cox hissesi oz torpaqlarina allod sertsiz sahib idiler Buna gore de merkezi hakimiyete qarsi cox vaxt eli silahli qiyam edirdiler ikincisi bu ve ya diger derecede asili olan kendliler Onlarin torpaq mulkiyeti yox idi Bu asili adamlarin muhum hissesi Qalliya Roma qullari kolonlari kolelikden qurtulmuslar qedim alman qullari ve litlerinin nesilleri idi Bu kateqoriyalar arasinda ferqler getdikce daha cox silinirdi 8 9 esrin evvellerinin aqrar cevrilisi esnasinda mehz bu araliqtebeqlerin silinib aradan qalxmasi hesabina feodalizm cemiyetinin esas sinifleri o cumleden asili kendliler sinfi yarandi Mehz bu ictima iqtisadi deyisiklikler Heristalli Pipinin varisi majordom Karl Martellin siyasetini mueyyen etdi 715 ilden 741 ci iledek hakimiyetde olan Karl Martell Toxmaq daxili ixtisaslari yatirmaqdan basladi Karl ona qarsi usyana qalxmis Neystriya feodallarini sonra ise Akvitaniya ve Provans hersoqlarini ezib Reynin o tayindaki itaetden cixmis qedim alman tayfalarina saksonlara frizlere allemanlara bavarlara qarsi hucuma kecdi ve onlari yeiden bac vermeye mecbur etdi Karl Martell 732 ci ilde Puatye doyusu 732 yaxinliginda helledici vurusmada erebleri meglub etdi erebler 8 esrin evvelinde Ispaniyani isgal edib 720ci ilde Cenubi Qalliyaya soxulmus Frank dovleti ucun tehluke yaratmisdilar Franklarin Puatye doyusundeki qelebesi ereblerin Avropada irelilemesinin qarsisini aldi Ereblerin elinde indi ancaq Cenubi Qalliyanin kicik bir hissesi Narbonn ile Septimaniya qaldi Ereb xilafeti Redakte Esas meqale Ereb xilafetiXilafet ereb خلافة xilafe ing Caliphate ve ya Xelifelik Islam dininde siyasi ve huquqi idare usulu 1 Xilafete basciliq eden sexs xelife adlanir Mehemmed peygemberin vefatindan XIII esr monqol yurusune qeder ereb dunyasinda resmi dovletcilik idare usulu kimi islenmis daha sonralar ise bir sira muselman dovletlerinde siyasi ideologiya menasini dasimisdir Hemcinin quldarliq yasanmamisdi Feodalizm Redakte Esas meqale FeodalizmFeodalizm lat feudum Len Iqta feodal torpaq mulkiyeti 18 esrin evvellerinden baslayaraq tarixsunaslig feodalizm termininden genis istifade etse de bu anlayisi vahid elmi terifini vere bilmemisdi Tarixciler daha cox onun ikinci dereceli baslica olaraq siyasi ve huquqi elametlerine gore terif verirdiler Bir qrup tarixci siyasi perakendeliyi derebeyliyi basqalari feodal nerdivani ucuncu qrup ise siyasi hakimiyetin torpaq sahibliyi ile birlesmesini bezileri ise sexsi elqelerin hokmranligini ve saireni onun baslica elameti hesab edirdi S Monteskyo feodalizmin esas serti kimi serti torpaq mulkiyetini feodlar sistemini ve onun esasinda artan herbi len iyerarxiyasini hesab edirdi 1 Lakin cagdas tarix elmi hem de feodalizmin mahiyetini ikinci dereceli subyektiv tesadufi elametlerde deyil onun obyektiv mahiyetine xas olan ve tekrar olunaraq sistemli seciye dasiyan elametlerine gore ferlendirirdi Mehz istehsal munasibetleri butovlukde feodalizm ictimai iqtisadi formasiyasi ucun xas olan siyasi ve ictimai xususiyetleri mueyyen edir Feodalizm qurulusunu bir terefden quldarliq diger terefden ise kapitalizmden ferqlendiren basqa muhum xususiyet iri torpaq mulkiyetinin bilavasite istehsalcilarin kendililerin xirda ferdi teserrufatlari ile elaqedar olmasi idi Feodallar oz torpaqlarinin cox hissesini istifade ucun kendlilere paylayirdilar Kendliler feodalizm cemiyetinde cox nadir hallarda becerdikleri torpaqlarin mulkiyetcisi olurdular Onlar torpaqlari bu ve ya diger sertle istifade edirdiler Kendliler bu torpaqlardan bezen irsen istifade etmek huququna malik idiler Hemin torpaqlarda kendliler oz xirda teserrufatlarini musteqil idare edirdiler Sinifli cemiyetlerde istehsalcilarin iqtisadi maraqlandirilmasi hesabina istismar olunmasi usulu ilk defe feodalizm ictimai iqtisadi formasiyasinda bas verib Quldarliqdan ferqli olaraq feodalimzde istehsalcilar bilavasite zorla istismar olunmurdular dolayisi ile torpaqdan istifadenin muqabilinde mueyyen qeder mehsuldan ozlerine saxlamaq serti ile heveslendirilirdiler Bu sinifli cemiyetde istehsalcinin istismarinin tekamulu idi Sonraki kapitalizm qurulusunda istehsalcinin heveslendirilmesi bazar ve pul munasibetlerinin inkisaf etmesi neticesinde natural deyil pul ile heyata kecirilmeye basladi yeni onlar muzdlu oldu 2 Feodal nerdivani Redakte Esas meqale Feodal nerdivaniFeodal nerdivani feodal torpaq munasibetlerinin tezahuru olan feodallarin iyerarsisi Feodalizmin strukturu torpaq mulkiyeti munasibetleri ile ve bununla bagli olan siyasi hakimiytle mueyyen olunurdu Artiq qurulmus feodalizm merhelesinde bu munasibetler feodal iyerarsi formasinda tezahur edirdi Feodal nerdivanin basinda ali suzeren ve dovletin nominal bascisi kral sah xaqan dururdu Oz domeninden basqa onun butun olkede erazisinde bezi ali huquqlari da vardi herbi komandanliq mehkeme banni ve basqa Ikinci pillede iri feodallar dururdu kralin bilavasite vassallari arxiyepiskoplar yepiskoplar hersoqlar qraflar xan knyaz ve b Onlar oz mulklerinde mehkeme inzibati pul kesmek vergi ve xerac yigmaq kimi ali dovlet hokmune malik idiler Ucuncu pillede kral vassallarinin vassallari dururdu baronlar bey melik onlarin iri mulkleri vardi ve onlar orada faktiki muxtar idiler En sonuncu pilleni cengaverler tuturdu Birqalxanli cengaverlerin vassallari olmurdu onlarin ancaq artiq feodal nerdivanindan kenarda qalan asili kendlileri vardi Her bir feodal ozunden yuxarida duran feodalin vassali ve oz novbesinde daha asagida duranin suzereni idi Ancaq kral oz olkesinde hec kimin vassali deyildi o ancaq basqa kralin ve ya papanin vassali ola bilerdi Vassal asililigin esasini serti tirpaq mulkiyeti teskil edirdi benefisiy feod len alman fyef frans iqta ereb Adeten bu torpaq idi bezen mueyyen feodal gelir qaynaqlari renta renta ve basqa gelir qaynagindan istifadeye icaze veren vezife Feoda formal olaraq senyorun suzerenin ali mulkiyeti altinda qalirdi ama bilavasite o rentani butovlukde ve ya onun ehemiyetli hissesini alan vassalin hokmunde idi Senyor vassalin ancaq adetle mueyyen olunmus herbi xidmetinden istifade edirdi ve bezen ondan pul odenisi relyef alirdi Vassalin mutleq herbi xidmeti 40 gunden artiq deyildi Vassalin oz ohdeciliyini yerine yetirmemesi lenin itirilmesine getirirdi Vassal herbi muqavimet gostere ve oz torpagini mudafie ede bilerdi onun buna demek olar ki tamamile huququ catirdi 9 11 esrlerde benefisiler irsi oldu ve vassali torpaqdan mehrum etmek daha da cetinlesdi Feodal adete gore senyorun vassalin hokmune feodun verilmesi investitura lat tenteneli bir cox vassalin temsil olundugu seraitde bas verirdi Vassal senyorun qarsisinda bir dizi ustune cokurdu ve onun adami olmasini elan edirdi ve oz elini senyorun eline qoyaraq ona sedaqet andi icirdi Bu ve ya diger terefin vassal suzeren munasibetlerini pozmasi munasibetlerin qirilmasina sebeb olurdu Ozude eger bu aganin sucu idise vassal feodu ozunde saxlayaraq oz agasini terk etmek huququna malik idi Selcuqlular Redakte Esas meqale SelcuqlularSelcuqlar ve ya Selcuqogullari 1038 ci ilden 1157 ci iledek movcud olmus neheng Turk muselman Sultanligini Imperiyasini qurmus Oguz Turk sulalesi Selcuq immperatorlugu XI esrin ortalarinda Merkezi Asiya dan Araliq denizi sahillerine ve Derbend kecidinden tutmus Fars korfezi ne qeder olan erazilerde yaranmisdir Selcuq turkleri Oguz turklerinin Qiniq tayfasina mensub olmuslar Bu tayfa adini turk serkerdesi olan Selcugun adindan goturmusdur Selcuqlar Qezneliler terefinden sixisdirildiqdan sonra qerbe dogru axisdilar Azerbaycan ve Iran torpaqlarin kecib Bizans torpaqlarina hucum etdiler Daha sonra Van golu hovzesi Naxcivan ve onun etrafindaki Azerbaycan torpaqlarini nezaret altina aldilar Selib yurusleri Redakte Esas meqale Selib yurusleriSelib yurusleri ve ya xac yurusleri lat Expeditio sacra ereb الحملات الصليبي fr Croisades ing Crusades isp Cruzadas Qerbi Avropa olkelerinin Felestini ve basqa erazileri istila etmek meqsedile XI XII esrlerde Yaxin Serqe herbi seferlerinin umumilesdirilmis adi Mogol istilasi Redakte Esas meqale Boyuk Monqol imperiyasiYuzillik muharibe Redakte Esas meqale Yuzillik muharibeYuzillik muharibe 1337 1453 Ingiltere ve Fransa arasinda yuz ilden artiq fasilelerle davam etmis muharibe Reformasiya Redakte Esas meqale ReformasiyaReformasiya lat reformatio XV XVI esrlerde Katolik kilsesi qarsi baslanan dini etirazlar Rekonkista Redakte Esas meqale RekonkistaRekonkista Pireney yarimadasinda yasayan muselmanlarin xristianlar terefinden sixisdirilar cixarilmasina sebeb olmus dini mezmunlu herekat Rekonkista herekati Qranada emirliyinin 1492 ci ilde dagilmasi neticesinde ugurla basa catmisdir Erebler ilk defe olaraq Pireney yarimadasina 711 ci ilde Tariq bin Ziyadin basciligi altinda gelmisdiler Ereblerin Ispaniyada agaligi 781 il davam etmisdir Bu dovr erzinde muselmanlar xristianlarla ve yehudilerle cox terefli munasibetler qurmusdular Erebler tekce dovletcilik sahesinde deyil eyni zamanda medeniyyet sahesindede boyuk isler olmusdur Qranada seherinde yerlesen ve Qranada emirliyinin hakimiyyeti dovrunde insa olunmus Elhambra sarayi muselmanlar terefinden tikilmisdir Ispaniyada yasayan xristinlarin muselmanlara olan munasibeti IX esrden etibaren deyismeye basladi 718 ci ilde Simali Ispaniyada daglarda yerlesen magaralarda rekonkista herekati ucun doyusculer hazirlanirdi Rekonkista herekatinin ilk dovru 718 1085 ci illeri ikinci dovru ise 1085 1238 ci illeri ehate edir 1238 ci ilden 1492 ci ile qeder davam etmis ucuncu merhele ise Qranada emirliyinin dagilmasi ile neticelenmisdir 1492 ci ilde Ispaniyada ereblerin hakimiyyetine son qoyulmasindan sonra yehudilerin deportasiya edilmesine baslanildi 1610 cu ile qeder muselmanlar ve yehudilerin hamisi Ispaniyadan qovuldu Ispaniyadan guclu katolik xristian dovleti yaradildi Ispaniyadan qovulan ve endelus qacqinlari adlanan toplumu yalniz Osmanli imperiyasi qebul etmisdi 1492 ci ilin 2 yanvar tarixinde sonuncu Qranada emiri XII Mehemmed ebu Abdullahin teslim olmasi ile rekonkista herekati yekunlasdi 1508 ci ilde xristianlar terefinden qebul olunan qerara esasen muselmanlar oz dini geyimlerini 6 il muddetinde terk etmeli evezinde ise xristian geyimleri geyinmeli idiler XVI esr boyu muselmanlar arasinda xristianliq tebligati aparilmisdir Xristianligi qebul eden muselmanlar vezifelere teyin olunur ve onlara torpaq saheleri verilirdi Tekce XVI esrde uc milyon muselman surgun ve olumle uzlesmisdir Xristianlar terefinden aparilan esas tebligatin biride muselanmlar terefinden tikilmis tikililerin dagidilmasi ve ya fealiyyet sahelerinin deyisdirilmesinden ibaret idi Bu yolla onlarla mescid ve kitabxana dagidilaraq yandirilmisdir Hal hazirda movcud olan tarixi tikililerden yalniz Kardoba seherinde yerlesen ve bu gun kafedral kimi istifade olunan Kardoba Ulu Mescidi ve El Keser sarayini ve Qranada seherinde yerlesen ve Qranada emirlerinin merkez sarayi olmus Elhambra sarayini misal gostermek olar Cografi kesfler Redakte Esas meqale Cografi kesflerCografi kesfler XV XVI esrlerde Avropalilar terefinden yeni ticaret yollarinin axtarilmasi meqsedi ile basladilan ve yeni okeanlarin qitelerin kesf edilmesi ile neticelenmis kesflere verilen ad Avropada olan seyyah ve denizcilerde olan boyuk maraq cografi kesflerin baslanmasina boyuk tekan vermisdir Diger terefden orta esrlerde Avropada iqtisadi veziyyetin gergin olmasi insanlarin yeni zengin torpaqlar axtarmasi hevesini daha da suretlendirirdi Ilk cografi kesfler Atlantik okeani ve Afrika sahillerinden fransiz ve cenoali gemiciler terefinden basladilmisdir Kanar adalari ve Azor adalarinin kesf edilmesi bu seyahetler neticesinde mumkun olmusdur Osmanli imperiyasi Redakte Esas meqale Osmanli imperiyasiOsmanli Imperiyasi 2 Osmanlica دولت عالیه عثمانیه Devlet i Aliyye i Osmaniyye 3 coxmilletli ve coxdinli Turk dovleti 1922 ci ilde seltenetin qaldirilmasi ve monarxiyadan respublikaya kecidin resmilesmesinden sonra Turkiye dovletinin tarixinde Osmanli donemi bitmis dovlet movcudiyyetine cumhuriyyet olaraq davam etmisdir Menbeler RedakteIstoriya Srednih Vekov Moskva Prosveshenie 1986 Orta Esrler Tarixi Maarif Nesriyati Baki 1988Istinadlar Redakte Martin R C 2003 Encyclopedia of Islam and the Muslim World Thomson Gale ISBN 0028659120 9780028659121 Imperiyanin diger adlari Al i Osman Devlet i Aliye Devlet i Ebed Muddet Memalik i Mahruse veya Memalik i Mahruse i Osmani Menbe Prf Salih Ozbaran Bir baska Osmanli kimligi Rumilik Arxivlesdirilib 2013 02 24 at the Wayback Machine Uzerinde Arapca yazi bulunan bir Osmanli parasiHemcinin bax RedakteSon orta esrler Tarix ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin Menbe https az wikipedia org w index php title Orta esrler amp oldid 6083973, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Xalqların böyük köçü

Amerikanın kəşfi ilə müqayisə olunacaq bir hadisə türk xalqlarının qərbə tərəf hərəkəti oldu. II əsrdə Altayda başlayıb və Avropaya tərəf yayılaraq 300 ildən çox davam edən bu köç Böyük adlandırıldı və bu hadisə bəşəriyyət tarixində mühüm iz qoydu.
Böyük Hun imperiyası dağıldıqdan sonra hun tayfaları (qərbə doğru hərəkət edib) Volqa və Ural çayları ətrafındakı torpaqları ələ keçirdilər.Onların qərbə doğru əziyyətli hərəkəti sonralar uzun müddət davam etdi.Hunların və digər xalqların qərbə axını ―Xalqların böyük köçü adlanır. Xalqların böyük köçü eramızın IV əsrində hunlarla Böyük Çin səddində başladı və VI əsrə qədər davam etdi.
Şimaldan, qərbdən və Pribaltikadan böyük qüvvə ilə cənuba və şərqə axışan qədim german tayfaları öz yollarında daha da güclü,köçəri türklərin axınına rast gəldilər.Bu iki cərəyan toqquşdu,qarışdı və güclü bir axının tərkibi oldular.Bu kütlə Avropanın içərilərinə daxil oldu və Roma imperiyasını məhv etdi, bir müddət sonra bu proseslərə Slavyan tayfaları da cəlb olundular.
Hansı səbəbdən hunlar Aral dənizinin Şimalındakı çölləri tərk etdilər və Avropaya üz tutdular? Biz bu haqda bilmirik. Təqribən 374-cü ildə, Cordanesin də dediyi kimi, hunlar Bulamerin rəhbərliyi altında Don çayını keçdilər,Terek və Kuban ərazilərində yaşayan alanları məğlub edərək özlərinə tabe etdilər. Dneprdən qərbdə hunlar osqotlara hücum etdilər. Kral Qermanirix öz qoşununu hunlara qarşı apardı.Onların ordusu darmadağın edildi və kral döyüşdə həlak edildi.Ammian Marsellinin məlumatına görə isə intihar etdi. Qara dəniz çöllərindəki hadisələr vestqotlardan da yan keçmədi.Vestqot hökmdarı Atanarix hunların hücumuna müqavimət göstərməyi qərara aldı və öz qoşununu Dnestr çayının qərb sahilində cəmləşdirdi.Xəbərdarlıq etmədən hunlar gecə ikən çayı keçib Atanarixin düşərgəsinə hücum etdilər. Visiqotlar hücumun qarşısını ala bilmədilər və Seretə çəkildilər. Xalqın böyük hissəsi imperiyada sığınacaq tapmağı qərara aldı; Atanarix və onun tərəfdaşları Olteriyanı keçib Kaukalanda getdilər.Patça görə Kaukaland Maros,Tissa və Dunay çayları arasında yerləşən Banatın dağlıq hissəsi idi.Təqribən 376-cı ildə cənubi Rusiyada böyük bir regionun hakimləri hunlar idi. 384-cü ilin yazında hun atlıları Norikum və Raetiyadan Qalliyaya keçdilər. 395-ci ildə hunların böyük orduları Don çayını keçərək cənub-şərqə döndülər, Qafqazdan keçib Ermənistanın cənub-qərbinə ,Roma əyalətlərinə və İrana hücum etdilər.
Bir qrup hunlar Anti-Taurusdan cənuba və qərbə tərəf olan ölkələri qarət etdilər.Onlar Fərat çayını keçəndə romalılar hücum edib onları məhv etdi. Digər qrup, Basiç və Kursixin rəhbərliyi ilə Dəclə və Fəratın vadiləri ilə Ktesifona tərəf getdilər. Fars ordusunun onlara tərəf gəldiyini eşitdikdə geri döndülər, lakin onlar məhv edildi,digər dəstə isə Azərbaycana qaçdılar, xəzər qapılarından keçərək cənubi rus çöllərinə üz tutdular.Üçüncü qrup Şərqi Kiçik Asiyanı və Suriyanı qarət etdi. Böyük köçün yaxın şərq səhifələrindən uzun zaman tarixçilər heç nə bilmirdilər.Bu hadisəni ancaq əfsanələr əhatə edirdi.Amma 1945-ci ilin dekabrında misirdə kəndlilər qədim məskənin xarabalıqlarında təsadüfən lüləyə bükülmüş papirus tapdılar.Sonralar alimlər bu hadisənin XX əsrin böyük arxeoloji kəşfinin olduğunu təsdiq etdilər.Bu əlyazmalar IV əsrdə yazılmışdı.Bu yazılarda Göy Tanrı barədə deyilirdi.Qədim türklər köçəri cəmiyyət dünyasına aid idilər,Köhnə dünyanın etnik tarixində rolları böyükdür.Uzun məsafələrə köç edərək,oturaq xalqlarla qarışaraq, əzəmətli imperiyalar yaradaraq, ictimai inkişafın gedişatını dəyişdilər,bir xalqın mədəni nailiyyətini digərlərinə ötürdülər,nəhayət özləri də dünya mədəniyyətinə töhfələr vermişdilər.
395-ci il yürüşünün səbəbi kimi hunlarda baş vermiş aclıq göstərilir. Həqiqətən də onlar özləri ilə bacardıqları qədər çoxlu iri buynuzlu mal sürülərini apardılar. Çoxlu qənimət ələ keçirdikdən sonra hunlar Abşeron yarımadasının yanından keçərək geri qayıtdılar.Hunların bir hissəsi Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış, Azərbaycan xalqının formalaşmasında iştirak etmişlər. Türklərin Anadoluya fəth məqsədi ilə ilk gəlişləri hunlar zamanında bu şəkildə olmuşdur. Bundan sonra bu gözəl torpaqlara sahib olmaq arzusundan daşınmayacaqlardır.Amma bu arzu yeddi yüz il sonra Səlcuq türkləri tərəfindən gerçəkləşdiriləcəkdi.
Erkən orta əsrlərdə Azərbaycana gəlmiş türkdilli etnoslar hun ittifaqında birləşmişdilər.Bu ittifaqa bir çox türk etnosları,o cümlədən kəngər, peçənəq, bulqar, qıpçaq, sabir, utiqur, onoqur, xəzər, türk, uz, heptal, barsil tayfaları daxil idi.Hun ittifaqında adı çəkilən bir çox tayfalar qədim dövrdən Ön Qafqaz ölkələrinin sakinləri olmuşlar.Onların adı ilə bağlı bir çox toponimlər yaranmışdı.Azərbaycanın Gürcüstanla sərhədlərində hun adını daşıyan Hunarakert və Hunan toponimləri erkən orta əsrlərdə artıq mövcud idi.Beləliklə,hunlarla bərabər Azərbaycana və qonşu ərazilərə yeni türk etnosları gəlmiş,burada dil cəhətdən qohum olduqları yerli azəri türkləri arasında məskunlaşmış və onlarla qaynayıb qarışmışlar.
Beləliklə qısa zamanda Ural dağlarından Dunay çayınadək əraziləri ələ keçirən hunlar Avropada öz dövlətlərini qurdular. Pannoniya (müasir Macarıstan) bu dövlətin mərkəzinə çevrildi.
Xalqların böyük köçü VI əsrdə Slavyanların Bizans imperiyasında məskunlaşması ilə başa çatdı.Yeni eranın başlanğıcında onlar digər tayfalarla birlikdə antik quldarlıq sistemini məhv etmiş, Avropa tarixinin yeni səhifəsinin yazılmasında mühüm rol oynamışdılar.