Tətbiqi Ekonometrika
e-Nadirlik renti:Nadirlik renti bir malın bazarda az amma tələbinin yüksək olmasından ötəri mala xərclənən əməyə görə qiymətinin yüksək olmasından ötəri əldə edilən qazancdır.
Adam Smith: Bioqrafiya, Nəzəriyyə, töhfələr
Adam Smith (1723-1790) kapitalizm prinsiplərinin ideoloqu hesab edilən filosof və iqtisadçı idi. Klassik iqtisadiyyatın böyük bir nümayəndəsi olmaqla yanaşı, həm də təklif olunan bir iqtisadi sistemə əsaslanan sosial nəzəriyyələrin inkişafına öz töhfələrini verdi. O, həyatını Sənaye İnqilabı kimi tanınan fenomenin anlayışını inkişaf etdirməyə əsaslandırdı.
Bu İskoç iqtisadçı və yazarın əsərləri dövrün iqtisadi və əmək anlayışlarında əvvəl və sonrasını qeyd etdi. Onun təfəkkürü elə bir şəkildə tətbiq olundu ki, bütün dünyada davam edən iqtisadi sistemlərin əsaslarını yaratdı.
Adam Smitin fikri xalq arasında daha sonra ortaya çıxacaq başqa bir iqtisadi və sosial mütəfəkkirə: Karl Marksa müxalifət kimi qəbul edilir. Ancaq bu gün Smithin təkliflərinin zamanla, nəzəri və praktik olaraq davam etdiyini göstərmək üçün kifayət qədər sübut var.
Smit öz fikirlərini demək olar ki, hamısını olmasa da, təqdim etdiyi qısa, lakin tam yazılı əsər buraxdı. Millətlərin Sərvəti, 1776-cı ildə nəşr olunmuş, onun ən böyük nəzəri və tarixi dəyərə malik əsəri hesab olunur.
- 1 Tərcümeyi -hal
- 1.1 Universitet təhsili
- 1.2 Universitet professoru
- 1.3 Təlimçi
- 1.4 Zirvə testi
- 2.1 Bölünmüş iş
- 2.2 Bazar
- 3.1 Mənəvi hisslər nəzəriyyəsi
- 3.2 Millətlərin sərvəti
- 4.1 Kapitalizmin intellektual qurucusu
- 4.2 Mənəvi duyğular nəzəriyyəsi
- 4.3 Millətlərin Sərvəti
- 4.4 Sərbəst bazar
- 4.5 Əmək bölgüsü
- 4.6 İstifadə dəyəri və mübadilə dəyəri
- 4.7 Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM)
Bioqrafiya
Adam Smith 5 iyun 1723 -cü ildə İskoçiyada anadan olub. Smithin gəldiyi şəhər, balıqçılıq sahəsi olaraq xarakterizə olunan Kirkcaldy şəhəridir.
Üç aylıq olanda Smith atası öldüyündən yetim qaldı. Anası Marqaret Duqlas idi və o, Adam Smitin atasının ikinci həyat yoldaşı idi. O öldükdə Adəm həmişə çox yaxın olduğu deyilən yalnız anasının himayəsində qaldı.
4 yaşında ikən, bir qrup qaraçı tərəfindən qaçırıldığı üçün həyatında əhəmiyyətli bir hadisə baş verdi. Onun yoxa çıxdığını görən kimi ailəsi, nəhayət tərk edilmiş bir meşədə tapana qədər onu axtarmağa başladılar.
Göründüyü kimi, bu təcrübə psixoloji sahədə nəticələr buraxmadı, çünki tarixdə tapılan qeydlərə görə eyni dərəcədə çalışqan və mehriban bir uşaq olduğu, yalnız həmişə zəif olduğu və asanlıqla xəstələndiyi məlumdur.
Universitet təhsili
Smitin ailəsi varlı idi, çünki Marqaret zəngin bir ev sahibinin qızı idi. Bu səbəbdən Adam Qlazqo Universitetində təhsil ala bildi. Bu təhsil evinə 1737 -ci ildə, 14 yaşında girdi.
Orada riyaziyyata qarşı çox güclü bir cazibə hiss etdi; üstəlik, bu otaqda ilk dəfə əxlaq fəlsəfəsi öyrədən və Smithin sonrakı düşüncəsinə əhəmiyyətli təsirinin tanındığı Francis Autcheson ilə təmasa girdi.
Üç il sonra təhsilini Qlazqoda bitirdi və İngiltərədə yerləşən Balliol Kollecində təhsil almaq imkanı qazandığı üçün təqaüd aldı.
Bir neçə tarixçi, bu iki təhsil evində təhsil alaraq Adam Smitin daha sonra təqdim edəcəyi düşüncəsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdiyini qəbul edir.
Smith təhsilini 1746 -cı ildə, 23 yaşında tamamladı və həmin il Kirkcaldy -yə qayıtdı. İş axtarmağa başladı və başlanğıcları Edinburqda sərgilər verən müəllim olaraq başladı.
Kollec professoru
Tədricən o, akademik sahədə müəyyən bir şöhrət qazandı, çünki mühazirələrində iqtisadiyyat, tarix və hətta ritorika kimi müxtəlif mövzular müzakirə olunurdu. Bundan əlavə, kitabda bəzi yazıları nəşr etdirməyi bacardı Edinburq icmalı, bunun sayəsində daha yaxşı tanındı.
Müəllim kimi bu işdən sonra 1751-ci ildə Adam Smit Qlazqo Universitetində məntiq professoru vəzifəsinə qəbul edildi. Smith bu mövzunu tədris etmək üçün 1 il davam etdi və sonra Əxlaq Fəlsəfəsi dərsləri verməyə qərar verdi, çünki bu sahə onu həmişə çox maraqlandırırdı.
Bütün bu təcrübə ona professorlar, akademiklər, ziyalılar və iş adamları qrupunun bir hissəsi olmağa imkan verdi. Xüsusilə müstəmləkə ticarəti üzrə mütəxəssis olan kişilər var idi və onların həmin dairələrdə bu adamlarla əlaqələri ona dövrün iqtisadi dinamikası haqqında çox şey öyrənməyə imkan verirdi.
Bu kontekstin ortasında Adam Smit 1759-cu ildə ilk kitabını nəşr etdi; Mənəvi duyğu nəzəriyyəsi (Əxlaqi hisslər nəzəriyyəsi).
Tərbiyəçi
1763 -cü ildə Adam Smith daha yüksək maliyyə mükafatı demək olan bir iş təklifi aldı. Həvalə edilən vəzifə, Duke Buccleuch -ə tərbiyəçi olmaq idi.
Smit bu təklifi qəbul etdi və Hersoqu Bukkl ilə birlikdə dünyanın müxtəlif yerlərinə səyahət etdi. Bu səfərlər zamanı o, akademik dünyanın tanınmış simaları ilə tanış olmaq və əhəmiyyətli dairələrdə əlaqələr qurmaq imkanı əldə edib.
O, ilk dəfə 1764-cü ildə Fransanın Tuluza şəhərinə səyahət etdi; 18 ay orada qaldılar. Daha sonra iki ay Cenevrədə qaldılar və sonra Parisə getdilər.
Cenevrədə olarkən o, Volterlə görüşmək üçün bir yol axtarırdı; daha sonra Parisdə o vaxtlar sərvətin mənşəyi haqqında konkret şəkildə danışan Fransua Quesnay kimi şəxsiyyətlərlə təmasda oldu.
Adam Smit yazmaq üçün bu səyahət vaxtından istifadə etdi, lakin 1767-ci ildə Bukkl hersoqunun qardaşı gözlənilmədən öldü, beləliklə Smit və Hersoq tez bir zamanda Londona qayıtdılar.
Zirvə məşqi
1767-ci il Adam Smit üçün növbəti işinin yaradılmasının başlanğıcı idi. Bu kitabın adı belə idi Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında araşdırma (Millətlərin Sərvəti) və onun ən vacib işi olduğu ortaya çıxdı. Yazmağa başladıqdan altı il sonra 1776 -cı ildə yazdı.
İki il sonra, 1778-ci ildə, son nəşrinin böyük qəbulundan sonra Smit təqaüdə çıxmaq qərarına gəldi. Edinburq şəhərinə köçdü və orada ən vacib iki nəşrini nəzərdən keçirmək və təkmilləşdirmək üçün sakitcə və tam fədakarlıqla həyatına davam etdi.
1784, Adam Smith üçün güclü bir il idi, anası öldü. Artıq 90 yaşında olmasına baxmayaraq, ölümü onun üçün böyük itki demək idi.
Smithin səhhəti o qədər pis idi ki, 1787 -ci ildə Qlazqo Universitetinin rektoru təyin olundu və zəifliyi tamaşaçılara müraciət etməyi qeyri -mümkün etdi. 77 yaşında ikən, 17 iyul 1790-cı ildə həyatının son illərini keçirdiyi Edinburqda vəfat etdi.
İqtisadi nəzəriyyə
Adam Smit iqtisadi liberalizmin atası hesab olunur. Dissertasiyaları zamanı onu narahat edən əsas sual, İngiltərənin müxtəlif malların istehsalını əhəmiyyətli dərəcədə artırdığı bir dövrdə sənaye inqilabı kontekstində yerləşdiyi sərvətin mənşəyi idi.
Smit hesab edir ki, təsir edən iki amil var: əmək bölgüsü sayəsində bazar və məhsuldarlığın artması.
Bölünmüş iş
Smitə görə, əsas məqsəd olan məhsuldarlığı artırmaq üçün vəzifələr bölgüsünü həyata keçirmək lazımdır; yəni, bu işdə ixtisaslaşmış bir neçə şəxsin məsul olduğu və hər biri müəyyən bir sahənin məsul olduğu təqdirdə, konkret bir işin daha səmərəli şəkildə yerinə yetiriləcəyini söyləmək olar.
Bu konsepsiyanı bir fabrikdə və ya müəssisədə asanlıqla müşahidə etmək olar və Smithin bahsi bu modelin müəyyən bir müəssisədə düzgün işlədiyi təqdirdə bir ölkənin iqtisadiyyatına ekstrapolyasiya ediləcəyi təqdirdə də səmərəli işləyəcəyi idi. Bu vəziyyətdə istifadə etmək üçün ən uyğun termin ictimai əmək bölgüsü olardı
Əmək bölgüsü mövzusunda dissertasiya çərçivəsində. Smit, bəlkə də fəlsəfi təhsili nəticəsində o qədər də müsbət olmayacaq cəhətləri təsəvvür edə bildi.
Bu əlverişsiz elementlər arasında Smith, insanların intellektual qabiliyyətlərinə mənfi təsir göstərə biləcək monoton fəaliyyətlər edərək işçiləri avtomatlaşdıran bir ixtisaslaşmanın təhlükəsini tanıdı.
Bazar
Smit üçün, əmək bölgüsü nəticəsində istehsal olunan mallar əldə edildikdən sonra mübadilə yolu ilə satılmalı idi. Smith, təbiətcə insanların hərəkətlərimizdən bir fayda axtardıqlarına işarə etdi.
Bu mənada, Smitə görə, bir mal istehsal edən və onu başqasına çatdıran hər kəs, bunun müqabilində onun üçün faydalı bir şey əldə etmək niyyəti ilə edir. Bundan əlavə, Smit bu faydanın heç bir fayda verməyəcəyini, hər bir insanın həmişə mümkün olan ən böyük faydanı əldə etməyə çalışacağını irəli sürdü.
Smith qeyd etdi ki, bunun nəticəsində istehsalçılar təbii olaraq ən aşağı qiymətə istehsal olunan ən yaxşı hazır və ən faydalı məhsulları təklif etməyə çalışacaqlar.
Bu aksiyanı bütün istehsalçılara şamil etsək, bazarın əmtəələrlə dolu olacağını və təbii olaraq eyni bazarın tarazlaşacağını bilirik. Deməli, bu ssenaridə Dövlətin və onun nizamnamələrinin yeri olmayacaqdı.
Smith üçün, Dövlət yalnız milləti xarici təhdidlərə qarşı qorumalı, özəl sektor üçün bahalı olan ümumi istifadədə olan işlərin inşasını və saxlanmasını öz üzərinə götürməli, ədaləti idarə etməli və xüsusi mülkiyyəti müdafiə etməli idi.
Oynayır
Adam Smith, fərqli dövrlərdə iqtisadi sahədə bir istinad olan iki əsas əsər yaratdı. Aşağıda hər birinin ən uyğun xüsusiyyətlərini təsvir edəcəyik:
Mənəvi hisslər nəzəriyyəsi
Bu kitab 1759 -cu ildə nəşr olundu və cəmiyyətdə qurulmuş “təbii nizam” adlandırdığı şeyə əsaslanan əxlaqi mühakimələrin yaradılmasının zəruriliyindən bəhs edir.
Bu mühakimələrin yaradılmasında Smithin “simpatiya” adlandırdığı, şəxsi görmə qabiliyyətini xaricdəki birinin görmə qabiliyyəti ilə əlaqələndirmə qabiliyyəti iştirak etdi. Simpatiya sayəsində Smith üçün məsum olan təbii nizamı yaratmaq mümkündür.
Millətlərin Sərvəti
1776-cı ildə nəşr olundu və Adam Smitin ən mühüm kitabıdır. Burada Hollandiya və ya İngiltərə kimi xalqların iqtisadi təkamülünü götürür, bazar, əmək bölgüsü və mövcud olması lazım olduğunu düşündüyü dəyər-əmək münasibətlərindən bəhs edir.
Smitə görə, fərdi azadlıq olduğu müddətdə, hər bir insan, sərbəst bazarın və sərbəst rəqabətin tətbiqi sayəsində bir cəmiyyətin ehtiyaclarını qarşılamağı bacararaq, ümumi maraqlardan -istəmədən də istifadə edə bilər.
Əsas töhfələr
Kapitalizmin intellektual qurucusu
Əsaslı iqtisadi sistem kimi kapitalizmi bir adam qurmuş hesab etmək olmaz; Feodalizmdən əsrlər sonra kapitalizmin nə olacağına işarə edən ticarət təcrübələri həyata keçirildi.
Bununla birlikdə, mexanizmlərini nəzəri olaraq ilk inkişaf etdirən Adam Smit olduğu düşünülür. Smith iqtisadi proseslərə mümkün olan bütün ölçülərdə yanaşdı və bəzi ticarət metodlarının fərdin, şirkətin və ya dövlətin sərvətini artırmaq və ya azaltmaq qabiliyyətinə malik olduğunu aydınlaşdırmağa imkan verdi.
Bu araşdırmalarla İskoç iqtisadçı, düşüncəsindən doğan, Sənaye İnqilabı dövründə tətbiq olunmağa başlayan və nəticədə ilk kommunist fikirləri ilə ziddiyyət təşkil edən ticarət və istehsal əlaqələrinə əsaslanan bir sosial nizam sxemini tərtib etməyə icazə verdi.
Mənəvi hisslər nəzəriyyəsi
Smithin birinci işi, arxasında isə ikinci əhəmiyyət kəsb edir Millətlərin Sərvəti. İqtisadi sistemlərə və işgüzar münasibətlərə başlamazdan əvvəl Smit cəmiyyətdə insan haqqında öz konsepsiyasını inkişaf etdirdi.
Smit insanı öz maraqlarını başqalarından üstün tutan bir varlıq hesab edirdi. Bununla belə, o, başqalarından kömək və əməkdaşlıq təklif etmək və ya qəbul etmək zərurətini dərk edə bilir, bir şərtlə ki, bu, onun mənəvi, mənəvi və ya pul gəlirində maksimum artım olduğunu bildirir.
Smith üçün fərdilik, insan və iş səviyyəsində kollektiv dəyərlərdən üstün idi.
Belə bir cəmiyyətin necə funksional olaraq qala biləcəyini əsaslandırmaq üçün Adam Smith düşüncələrini tabe edərək insan fenomenlərini və davranışlarını tənzimləyən “görünməz bir əl” ə əl atdı.
Millətlərin Sərvəti
Bütün iqtisadi düşüncəsinin doğulduğu və parçalandığı ən əhəmiyyətli işi.
Smitin təqdim etdiyi fikirlər ilk dəfə hər kəs tərəfindən başa düşüləcək şəkildə ifadə edildi və beləliklə klassik iqtisadi sistem haqqında ümumi təsəvvürü yaxşılaşdırdı.
Smit, olduğu kimi, Avropanın sənaye inkişafını öyrəndi. Onun klassik iqtisadiyyat mexanizmləri nəzəriyyəsi, Böyük Depressiyanın yenidən düşünmək istədiyi 20 -ci əsrin əvvəllərinə qədər güclü olaraq qalacaqdı.
İnsanın fərdi maraqlarını iş sahəsinə uyğunlaşdırmağı bacardı, özünün təmin edərək, gəlirli kollektiv mühitin təmin olunduğunu təsdiqləyirlər.
Bu əsərdə Smith sərbəst bazar, kapital, əmək bölgüsü və s. Məhz bu amillər özlüyündə onun müəllif fikrinin əhəmiyyətini gücləndirir.
Pulsuz bazar
Smith kommersiya və iqtisadi sirr tənqidçisi sayılırdı, buna görə də xalqların xarici ticarətə bəzi şübhələrlə baxdığı bir vaxtda öz anlayışları və nümunələri ilə azad bazarı təşviq etməyə çalışırdı.
Adam Smit tərəfindən irəli sürülən sərbəst bazar iqtisadi nəzəriyyəsi məhsulların istehsal və istehlak səviyyəsinə görə qiymətlərinin müəyyən edilməsindən ibarət idi; eləcə də tələb və təklifin gizli qanunları.
Smitin təklif etdiyi azad bazar açıqdır və hökumət kimi dövlət qurumlarının müdaxiləsi və ya qaydaları olmadan.
Əmək bölgüsü
Smith, iş şəraitinin demokratikləşdirilməsi üçün deyil, həm də istehsal xərclərini azaltmaq, istehsal sürətini maksimum dərəcədə artıracaq və riskləri azaldan sadə mexanizmlər zənciri yaratmaq üçün iş və ticarət mühitində vəzifələrin ixtisaslaşmasını təşviq etdi.
Klassik iqtisadiyyatdakı bu kontur zaman keçdikcə güclənəcək və yalnız iyerarxik və şaquli bölgü sistemi altında işləyən strukturlar yaradacaq.
Daha sonra Smithin iqtisadi düşüncəsini daha böyük iqtisadi bərabərlik istəyən fikirlərlə qarşı -qarşıya qoyacaq bu postulatların əsasları idi.
Dəyər və mübadilə dəyəri istifadə edin
Adam Smit məhsulun kommersiya qiymətləndirilməsini onun istifadə potensialına və onu istehsal etmək üçün lazım olan iş və səy vaxtına görə təyin etdi.
İqtisadçı, bu məhsulun bazarda ola biləcəyi dəyəri təyin etmək üçün mücərrəd bir zaman və səy tənliyi işləyib.
Sonra o, bu məhsulun insan üçün ola biləcəyi imkan və ya istifadə potensialı ilə qarşılaşdı. Bu iki amil məhsulların kommersiya dəyəri haqqında daha yaxşı bir təsəvvürə sahib olmağımıza imkan verdi.
Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM)
Əsərində inkişaf etmiş, Millətlərin SərvətiSmith, milli sərvətin mövcud qızıl gümüş yataqlarına və ehtiyatlarına görə ölçülməsi üçün mövcud olan milli anlayışı bir kənara qoymağa və daxili istehsal və ticarət səviyyələrinə görə təsnifata yol verməyə qərar verdi.
Bu təməldən bugünkü cəmiyyətdə ən çox istifadə edilən iqtisadi göstəricilərdən biri: ÜDM və ya Ümumi Daxili Məhsul ümumi olaraq bir ölkənin ticarət və istehsal əlaqələrini əhatə edir və bütün ticarət nəticəsində gəlirinin təxmini dəyərini verir. .
İstinadlar
- Ashraf, N., Camerer, C. F., & Loewenstein, G. (2005). Adam Smith, Davranış İqtisadçısı. İqtisadi Perspektivlər jurnalı, 131-145.
- Blenman, J. (19 aprel 2017). Adam Smith: İqtisadiyyatın Atası. Investopedia -dan əldə edildi: investopedia.com
- Kempbell, T. (2007). Cəmiyyətin yeddi nəzəriyyəsi. Kreslo.
- Carmona, J. L. (s.f.). Adam Smitin Etikası: Simpatiyanın utilitarizminə doğru.
- Fry, M. (2005). Adam Smitin İrsi: Müasir İqtisadiyyatın İnkişafında Onun Yeri. Routledge.
Tətbiqi Ekonometrika
Həyatı
Adam Smith, Şotlandiyanın Fife əyalətinin Kirkcaldy şəhərində işləyən bir gömrük nəzarət edicisinin oğulu olaraq dünyaya gəldi. Qəti doğum tarixi qeydlərdə olmasa da 5 İyun 1723də, atasının ölümündən 6 ay sonra vaftiz edilmişdir. Təxminən 4 yaşlarında bir qaraçı şəbəkəsi tərəfindən qaçırılmış, amma qısa zamanda əmisi tərəfindən qurtarılıb anasına geri təslim edilmişdir. Smith bu çətinliyi qısa müddətdə sovuşdurub anası ilə köhnə yaxınlığını qısa zamanda tutmuşdur.
On dörd yaşında Glasgow Universitetində əxlaq fəlsəfəsi mövzusunda, Francis Hutchesonun yanında təhsil almağa başlamışdır. Azadlıq, hüquq və ifadə azadlığı mövzularındakı ehtirası burada alovlanmışdır. 1740-cı ildə Oxforddakı Balliol Kollecində oxumağa başlamış lakin 1746-cı ildə məktəbi tərk edib Oxfordun imtiyaz yoxlaması mövzusunda tənqidçilik etməyə başlamışdır. 1748-ci ildə Edinburghda Lord Kamesin qoruması altında cəmiyyət konfransları vermiş, danışma sənəti və belles-lettres mövzularına toxunmuşdur. Sonraları “sərvət rəhbərliyi” mövzusunu ələ almış və bu dövrdə, yəni iyirmili yaşlarının sonlarına doğru, daha sonra ‘Inquiry into the Nautre and Causes of the Wealth of Nations’ adlı kitabında dünyaya açıqlayacağı “təbii azadlığın açıq və sadə sistemi” mövzusuna əl atmışdır. 1750 ili ətraflarında irəlidə çox yaxın yoldaş olacağı David Hume ilə tanış olmuşdur. Şotlandiya Renesansında ortaya çıxışında əhəmiyyətli rol oynayan digər dostları ilə Edinburgh The Poker Klubunun iştirakçısı olmuşdur.
Smithin xristian olan atası dininə çox bağlı idi və Şotland Kilsəsinin mülayim qanadına üzv idi. Smithin İngiltərəyə gedişinin arxasındakı səbəbin İngiltərə Kilsəsində karyera etmək istəməsi olduğu soylansa da bu mövzu haqqında qəti bir sübut yoxdur və əksinə Smithin Şotlandiyaya deizm tərəfdaşı olaraq döndüyü bilinməkdədir. Ayrıca uşaqkən atası tərəfindən göndərildiyi kilsədən qaçaraq geri dönmüşdür. Smith, fəlsəfi olaraq dinin iqtisadiyyatın qarşısında bir mane olaraq görmüş və ateizm üzərindən düşünmüşdür. Bir çox istiqamətdən Darvin ilə eyni fikirdədir.1751-ci ildə Smith Glasgow Universitetinin məntiq professoru, növbəti il də əxlaq fəlsəfəsi professoru olaraq təyin edilmişdir. Dərslərində etik, danışma sənəti, hüquq, siyasi iqtisadiyyat və “dövlət və gəlir” mövzularını işləmişdir. 1759da Glasgowdakı bəzi konfranslarını bir araya gətirdiyi The Theory of Moral Sentiments adlı kitabını nəşr etmişdir. Bu kitab çıxdığı dövrdə Smithin etibarının yayılmasını təmin etmişdir. Kitabın ana mövzusu insan əlaqələrinin verici və alıcılar (yəni fərd və cəmiyyətin digər üzvləri) arasındakı simpatiyaya və anlayışa nə qədər bağlı olduğu üzərinə idi. Lord Monboddonun 14 il sonra nümayiş olunan Of the Origin and Progress of Language kitabındakı detallı araşdırmasında göstərildiyi üzrə, Smithin bu ilk kitabındakı dil təkamülü analizi səthi idi. Yenə də Smithin axıcı və razı salıcı müdafiə etmələri bəlağətli olsa da mübahisə edilməzdir. Smith şərhlərini Lord Shaftesbury və Hutcheson kimi “əxlaq duyğusu” ya da Hume kimi faydaya (en: utility) deyil, anlayışa söykəməkdədir.
Smith bu dövrdən sonra konfranslarında əxlaq nəzəriyyələrindən hüquq və iqtisadiyyat mövzularına ağırlıq verməyə başladı. Bir şagirdinin 1763 ildə konfrans qeydlərindən Edwin Cannan tərəfindən yığılıb nəşr olunan ‘Lectures on Justice, Police, Revenue and Arms’ adlı kitabda Adam Smithin siyasi iqtisadiyyat haqqındakı fikirlərinin inkişafı haqqında bir təəssürat əldə edilə bilər. Bu kitabın daha əhatəli bir uyğunlaşdırması 1976-cı ildə Lectures on Jurisprudence adlı Glasgow nəşri tərəfindən nümayiş olunmuşdur.
Smith ilə David Hume sayəsində tanış olan Charles Townshend, 1763 ili sonunda Smithdən ögey oğulu gənc Buccleuch Dükünə xüsusi dərs verməsini xahiş etdi. Smith, gələcək iki il boyunca tələbəsi ilə, əksəriyyətlə Fransada etdiyi səfərlər əsnasında Turgot, Jean D’Alembert, André Morellet, Helvétius, və xüsusilə işlərinə etibar etdiyi fizyokratik düşüncənin başçısı François Quesnay kimi qabaqcıl ziyalılarla tanış oldu. Kirkcaldya döndükdən sonradakı 10 ili An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (Yaradılışın Sorğulanması və Xalqların Zənginliyinin Səbəbləri) adlı, 1776da nümayiş olunan əsas əsəri üzərində işlə keçirdi. Kitab böyük əksəriyyət tərəfindən qəbul edildi və rəvacda qalaraq Smithin məşhur olmasını təmin etdi. 1778də Smith Şotlandiyada vergidən məsul bir dövlət naziri olaraq təyin edildi. 17 İyun 1790-cı ildə ağır bir xəstəlik sonrası həyatını itirdi. Bilindiyi qədəriylə gəlirinin böyük bir qisimini gizli kömək fondlarına buraxmışdır.
Smithin ədəbi vəsiyyətini yerinə yetirənlər Şotland akademik dünyasından iki köhnə yoldaşıdır: fizikaçı/kimyaçı Cozef Black və qabaqcıl alim Ceyms Hutton. Yazar arxasında bir çox qeyd və nümayiş olunmamış yazılar buraxmışdır amma nümayiş olunmağa uyğun olmayan hər şeyin məhv edilməsi üçün təlimat vermişdir. History of Astronomy adlı nümayiş olunmamış bir məqaləsini çapa uyğun hesab etmişdir və bununla birlikdə digər əsərləri Essays on Philosophical Subjects adlı kitabda 1795-ci ildə oxucuyla görüşdürülmüşdür.
Xalqların Zənginliyi
Bu kitabın ana mövzusu iqtisadi böyümədir.Ölümündən qısa bir müddət əvvəl Smith, az qala bütün nümayiş olunmamış yazılarını yox etmişdi. Sanıldığı qədəriylə, son illərində iki böyük tezis üzərində işləyirdi; bir dənəsi hüquq nəzəriyyəsi və tarixi, digəri də elm və sənət haqqında. Ölümündən sonra, 1975də nümayiş olunan Essays on Philosophical Subjects ehtimalla ikinci tezisinin bir qisimini əhatə etməkdədir.
Xalqların Zənginliyi, iqtisadiyyat intizamın ortaya çıxmasını və eyni zamanda avtonom və sistematik hala gəlməsini təmin etdiyi üçün dövründə təsirli bir əsər idi. Qərb dünyasında, mövzusundakı nümayiş olunan ən nüfuzlu kitab olduğu deyilə bilər. 1776da bazara çıxdığında, İngiltərə və Amerikada sərbəst ticarət anlayışı yayılmaqda idi; və kitab iqtisadi müvəffəqiyyət üçün böyük külçə ehtiyatlarının əhəmiyyətli olduğunu müdafiə etdiyi nəzəriyyə ilə merkantilizme qarşı klassik bir informasiya halına gəldi. Bu dövrdə Amerikanın içində olduğu, qurtuluş döyüşü sonrasında ortaya çıxan kasıblıq və çətinlikli şərtlər, bu anlayışı yaratmışdır. Yenə də kitab bazara çıxdığı dövrdə, sərbəst ticarətin faydaları mövzusunda hər kəs razı deyildi: İngiltərə xalqı və parlamenti merkantilizme uzun müddət bağlı qalmışdır.
Xalqların Zənginliyi, eyni zamanda, fizyokratik anlayışın torpağın əhəmiyyətini vurgulayışına qarşı çıxırdı. Smith bunun yerinə iş-gücünün üstünlüyünə inanmaqda idi, və işçi sinifinin (en: division of labor) istehsalın artmasında təsirli olacağını müdafiə edirdi. Xalqlar o qədər müvəffəqiyyətli oldular ki, bu müvəffəqiyyət köhnə iqtisadi məktəblərin tərk edilməsinə gətirib çıxardı. Tomas Malthus və David Ricardo kimi iqtisadçılar Smithin bu gün klassik iqtisadiyyat olaraq bilinən nəzəriyyəsini rəfinə etməyə yönəldilər və bu zamanla müasir iqtisadiyyatın inkişafını təmin etdi. Malthus, Smithin əhali çoxluğu mövzusundakı düşüncələrini inkişaf etdirdi. Ricardo “ödənişlərin dəmir qanunu”na (en: iron law of wages), yəni əhali çoxluğunun minimum dolanışıq səviyyəsinin önününə keçəcəyinə inanırdı. Smith, bu gün daha doğru olduğuna inanılan, artan istehsalla artan ödənişlər fərziyyəsini təklif etmişdi.
Xalqların Zənginliyi ‘nin ana mövzularından bir dənəsi, sərbəst bazarın hər nə qədər kompleks və nəzarətsiz görünsə də əslində sözdə bir “görünməz əl” tərəfindən doğru miqdarda və müxtəliflikdə istehsal etmək üçün istiqamətləndirildiyidir. Smith bu simvolu The Theory of Moral Sentiments adlı kitabında daha əvvəl istifadə etmiş olsa da fikri ilk olaraq Astronomiya Tarixi adlı yazısında qələmə almışdır. Məsələn, bir məhsulda istehsal əskikliyi olduğunda qiyməti artar və bu vəziyyət ortaya bir qazanc marjının çıxmasını təmin edərək başqalarını bu məhsulu çıxarmağa təşviq edər və nəhayət qıtlığa son verər. Əgər bazara çox çox istehsalçı girsə, istehsalçılar arasındakı artan rəqabət və artan anbar, yəni təklif, qiymətlərin istehsal xərcinə düşməsini təmin edərək, məhsulun “təbii qiymət”inə (ortalama bazar qiyməti) çatmasına gətirib çıxarar. Qazanc nisbəti bu ortalama bazar qiymətində sıfırlansa da mal və xidmət istehsalı üçün təşviqlər ortadan qalxmaz çünki bütün istehsal xərcləri, mal sahibinin iş-gücü də daxil, çıxarılanın qiymətinə əks olunmaqdadır. Əgər qiymətlər sıfır qazanc nisbətinin altına düşsə, istehsalçılar bazardan çəkilməyə başlarlar. Qazanc nisbətləri sıfırın üzərində olduğu müddətcə istehsalçılar bazara girməyə davam edəcək. Smith, insanların hərəkətə keçmələrini təmin edən səbəblərin, eqoist və acgöz olmalarından qaynaqlandığına inanırdı. Bunun müsbət nəticəsi olaraq da sərbəst bazardakı rəqabətin, qiymətlərin aşağıda qalmasını təmin edərək xalqın hamısına faydalı olmasını göstərirdi. Ona görə bu rəqabət eyni zamanda çox müxtəlif mal və xidmət çıxarılmasını təşviq etməkdə idi. Yenə də, işadamlarına qarşı diqqətli olunması lazım olduğunu və təkəlləşmənin səhv olduğunu müdafiə edirdi.
Smith, bütün gücüylə sənaye inkişafını maneə törədən dəbdən düşmüş dövlət məhdudlaşdırmalarına hücum edirdi. Necə ki, iqtisadi müddətcə olan çoxu hökumət müdaxiləsinin, gömrük vergiləri (en: Tariff) də daxil, səmərəsizliyə və uzun dövrdə yüksək qiymətlərə gətirib çıxardığını müdafiə edirdi. Hər şeyin mümkünlüyünə buraxılmasını müdafiə edən bu “laissez-faire” nəzəriyyəsi, irəlidəki illərdə, xüsusilə 19-cu əsrdə, hökumətin qoyduğu qanunları təsir etmişdir. (Buna baxmayaraq Smith hökumətin varlığına müxalifət deyildi; iqtisadiyyat sektorunun xaricindəki mövzularda fəaliyyət göstərməsini müdafiə edirdi. Məsələn, kasıb yetkinlər üçün cəmiyyət təhsili verilməsinin, xüsusi fabriklər üçün qazanclı olmayan təşkilati sistemlərin, ədli sistemin və daimi bir ordunun tərəfdarı idi.)
Tam Rəqabət
Smith yaşadığı dövrün elmi inkişafınında təsiriylə iqtisadiyyatı təbiət qanunlarının varlığıyla şərhə çalışmışdır. Görünməz əl bu araşdırmaların ən əhəmiyyətlilərindəndir. Smithə görə iqtisadi həyat fərdçidir və bu fərdçilik insanların təbii quruluşundan qaynaqlanmaqdadır. Fərdi mənfəət iqtisadi həyat üçün itələyici bir gücdür. Adam ən az zəhmətlə ən çox təminə çatmağa çalışacaq, təbiəti gərəyi. Bu məqsədlə, Smith, təklif və tələb bərabərliyini avtomatik olaraq reallaşdıran qiymət mexanizmi üzərində dayanacaq. Smithə görə qiymətlər tarazlıq ünsürüdür. Smithin tarazlıq qiymət ünsürünü bazar nümunəsi ilə açıqlayaq: İstehsal azalsa qiymətlər yüksələr, çörək təklifinin azaldığını düşünün ehtiyacınız olan vahid çörəyə çatmaq üçün daha çox səy göstərəcəksiniz, bu artan səy də istər istəməz qiymətləri artıracaq. Qiymətlərin yüksəlməsi firmaları daha çox qazanc əldə edəcəklərini düşündüklərindən daha çox istehsal etmələrinə təşviq edəcək və təklif tələbə yaxınlaşdığı sırada bir tarazlığa gələcəklərdir, təklif tələbi aşdığı sırada qiymətlər düşəcək bu da firmaların istehsallarını qısmasına səbəb olacaq, beləcə heç bir müdaxilə olmadan hər şey bir tarazlığa gələcəkdir.
Tam rəqabətdə kəslər və firmalar öz mənfəətlərini maksimumlaşdırarkən eyni zamanda cəmiyyətində mənfəətinə xidmət edərlər. Nümunə olaraq, tam rəqabət mühitində qiymətlər düşər və qiymətlər düşüncə bundan istehlakçılar faydalanar. Tam rəqabət mühitində istehsalçılar və istehlakçılar arasında bir mənfəət qarşıdurması yoxdur. Tam rəqabət mühitində istehsalçılar ilə istehlakçılar istehsal və istehlak artıqlarını bərabər şəkildə paylaşarlar.
Ancaq, aşağıdakı faktorlar tam rəqabət mühitində qurulan tarazlığı poza bilər:
1 Dövlətin vergilərini artırması.2 İstehsal faktorlarının optimumunun pozulması, bəzi mallarda nadirlik rantı yaradar(nadirlik rantı bir malın bazarda az olması və mala olan tələbin çox olmasından ötəri qiymətinin xərcindən yüksək olmasından ötəri əldə dilən qazancdır).
3 İstehsalçıların istehsal qərarlarında yanılma və istehsal qərarsızlıqları.
4 Beynəlxalq əlaqələrin qısılması və ya qopması.
5 Siyasi sabitliksizliyin artması.
SərmayəSmith sərmayəni əməyi artıran hər şey və əməyin daha məhsuldar işini təmin edən bir faktor olaraq təriflər. Alət, maşın, torpaq, gübrə. bir sərmayədir. Smithə görə sərmayəyə qoyulacaq bir vergi istehsalı azaldacaq beləcə həm dövlətin həm də cəmiyyətin faydasını azaldacaq.
A. Smith ilk dəfə sərmayəni ikiyə ayırar: Sabit sərmayə, dəyişən sərmayə.
a- Sabit sərmayə binalar, qeyri daşınanlar, sabit maşınlar və alətlər kimi. Bu sərmayə əldən ələ gəzmədən sahibinə bir qazanc gətirər.( sabit sərmayə, heç bir şəkildə qazanc gətirməz, yalnız dəyərini parça-parça çıxarılan əmtəələrə köçürər, bu əmtəələrin dövriyəyə girməsiylədə dəyişim dəyərləri reallaşar və beləcə sabit sərmayənin istifadə edilən qismi təkrar sərmayə sahibinə qazanc gətirmədən geri dönər.
b- Dəyişən sərmayə isə, xammal, satılıcaq mallar kimi sahibinə əl dəyişdirmədən ötəri qazanc gətirər. Necə ki pul bir mal ilə mübadilə edilmədikcə bir fayda verməz, mallarda əl dəyişdirmədikcə fayda təmin etməz. (Dəyişən sərmayə hissəsinə yalnız ödənişlər girər, xammallar vs. dəyişməyən sərmayənin dönən qisminə aiddir.)
Bir ölkənin illik xalis gəliri, illik cəmi nəticəsinə bərabərdir. Əmək ölkələrin zənginliyini yaradan təməl sərmayədir. İstehsal sərmayəyə bağlıdır. Sərmayə meydana gətirmənin ilk mərhələsi pul əldə etməkdir və bu sərmayənin meydana gəlməsidə qənaətlə mümkün olar.
A.Smithə görə qənaət gecikdirilmiş bir istehlakdır. Bu günün istehlakını sabaha buraxmaqdır. Smithə görə bir ölkənin sərmayə təcrübəsi artdıqca zənginliyi də artar.
Görünməz Əl
Adam Smith, fərdin və cəmiyyətin yaxşılığı arasında səbəbilik qurduğu Xalqların Zənginliyi kitabında belə yazırdı: “(Hər fərd) öz mənfəəti arxasında qaçarkən, tezliklə fayda verməyə çalışacağından ötrü çox daha təsirli olaraq cəmiyyətə iştirak edər.”
Buna görə, hər kəsin eqoist olduğu bir cəmiyyətdə də uyğunlaşma, şüurlu bir müdaxilə olmasa da, özbaşına meydana gələcək. Bu özlüyündənliyi təmin edən görünməz əl, bazar əlaqələridir.
Görünməz əl və bazarı təşkil edən qiymətlər səviyyəsi, qaynaqların ən məhsuldar şəkildə istifadə edilməsinə imkan təmin edər.
Smith, təbii qanunların varlığını qəbul etməkdə və iqtisad mövzusunun bu qanunları kəşf etmək olduğunu söyləməkdədir. Yəni Smith, təbii nizamın fərdi mənfəətə görə meydana gələcəyi inancındadır. bu baxımdan Smithin nəzəriyyəsi fürsətçi (oportünist) və həqiqidir (realist).
Əmək
Fizyokratların tərsinə torpaq yerinə insan əməyini sərvətin qaynağı olaraq görər və iş bölümünün təmin etdiyi texniki imkanlarla əməyin istehsalının və dolayısilə də milli gəlirin artacağını müdafiə etmişdir.Smithin nəzəriyyəyə ən əhəmiyyətli faydası tam rəqabət altında qaynaqların optimal(en məhsuldar səviyyədə) təsirli dağılımı haqqında ilk analizi inkişaf etdirmiş və müsbət dəyər anlayışını Ricardo ilə (qazanc ilə eyni olduğu düşüncəsiylə də olsa) birlikdə istifadə etmiş olmasıdır. İş hissəsinə toplu iynə fabrikini nümunə göstərər. Bu nümunədə, gündə onlarla ifadə ediləcək ədəddə istehsal edən bir fabrikin əmək bölgüsü sayəsində istehsal sayını necə minlərə çıxardığını göstərir.
Ölkələrin sərvəti torpaqdan çox insan əməyinə bağlıdır. Əmək ölkələrin zənginliyini artıran təməl faktordur.
Əmək xüsusilə əmək bölgüsündə aktiv rol oynayar. İnkişaf etmiş ölkələrdə əməyin sərmayə təcrübəsini təmin etmədə əhəmiyyətli bir faydası olmuşdur.
Smith sərvətin qaynağının əmək olaraq müdafiə etdiyinə görə, bir ölkənin illik əməyi, bütün malları yaradan əmək cəmidir. Digər mənada, əmək üç seqment üçün də etibarlıdır.
Ödəniş
Smithə görə hər şey qiymətə bağlıdır. İstehsal miqdarı, xərclər hər şey qiymətlə əlaqədardır. Faktorların paylanması qiymətlərə görə olar. Ödəniş bir qiymətdir; əməyin bir qiymətidir. Ödənişlər, işə götürənlər ilə işçilər arasında edilən müqavilələrlə təyin olunar. Ancaq Smith, bu müqavilələrdə işə götürənlərin işçilərdən daha təzyiqli olduğuna diqqət çəkər. İşə götürənlər ödənişləri salmaq, işçilər isə yüksəltmək istər. Smithə görə ödənişlər işçinin və ailəsinin dolanışığını təmin edəcək səviyyədədir. Yüksək ödəniş işçi sayını artırar, aşağı ödəniş azaldar. Hər şeyə baxmayaraq tam rəqabət şərtlərində ödəniş minimum məvacibin altına enməz.
Əmək tələbi artdığında, qısa dövrdə əmək nadir olduğundan ödənişlər artacaq. Lakin ödənişlər ona ayrılan fondlara bağlıdır. Əmək tələbinin artması, milli gəlirin getdikcə artmasına, bu da adam başına düşən milli gəlirin yəni böyümənin olduğuna işarədir. Milli gəlir artdıqca yüksələn ödənişlər, ölkənin getdikcə zənginləşdiyini göstərən bir göstəricidir.
Bununla birlikdə Smithə görə ödəniş artımı doğumların və əhalinin artımına səbəb olacaq, bu da bir tərəfdən qazancları azaldacaq. Ayrıca ödənişlərin yüksəlməsi qiymətləri artırar. Lakin Smith bu mövzuda bir az yanılmışdır; adam başına gəlir dünyada əvvələ görə daha çox olmasına baxmayaraq əhali düşməkdədir.
Əmək bölgüsü (Division of Labor)
A.Smithin Xalqların Zənginliyi adlı kitabında ən məşhur hissə əmək bölgüsüylə əlaqədar olan ilk hissədir. 18-ci əsrdə yazılmış olmasına baxmayaraq bu gün üçün belə çox doğru gəlməkdədir. Smith bu hissədə əmək bölgüsünün istehsalı necə artırdığını toplu iynə istehsalıyla əlaqədar bir misalla açıqlayar. Tək bir adam, edilməsi üçün on mərhələsi olan bir iynədən gündə yalnız on dənə edə bilməkdədir; lakin hər mərhələni yalnızca bir adam etsə yəni on adam işlətsək bir gündə çıxarılan iynə sayı 4800ə çıxır; amma hər biri hər mərhələni etsəydi yalnız 100 iynə çıxarılacaqdı. Bu demək olur ki, iş hissəsi iynə istehsalını 48 qat artırmışdır. Ayrıca işçinin müəyyən bir mərhələdə mütəxəssisləşməsi o texnologiyanı istifadə etmənin yeni yolları tapılaraq artırıla bilər, bu da daha sürətli istehsala səbəb olar.
Beynəlxalq baxımdan iş hissəsi, dünyanı çox geniş bir atelye halına gətirmişdir. Bu atelyedə əmək ən əlverişli yerə gedəcək, ən az zamanı tələb edən fəaliyyətləri axtaracaq. İş hissəsi istehsalı artıracağından ötəri bazarların genişləməsini və böyük bazarları zəruri edəcək.
A.Smithin əmək bölgüsünü istifadə edərək beynəlxalq iqtisada ən böyük qatqısı Mütləq Üstünlük (absulute advantage) nəzəriyyəsi olmuşdur. Bu nəzəriyyəyə görə bir ölkə hansı malı daha ucuza çıxarırsa qaynaqlarını o mala təsis etməlidir; beləcə üstün olduğu malda daha təsirli istehsal edə bilməkdədir. Bu bütün ölkələr bir-birlərinə möhtac olmaqdadır amma bu sayədə istehsal çox çox artmaqdadır.
Smith [[laissez-faire, laissez-passer]] (buraxın etsinlər, buraxın keçsinlər) qanununu mənimsəmişdir. İstehsal faktorlarının bir seqmentdən digərinə sərbəstcə keçə bilməsi lazımdır, bu keçişi təmin edən ən əhəmiyyətli faktor da qiymətdir.
Dövlət iqtisadi həyata müdaxilə etməməlidir. Dövlətin müdaxiləsi xüsusi sektorun çıxara bilmədiyi və ya edə bilmədiyi mövzularda olmalıdır; müdafiə etmə, təhlükəsizlik, ədalət kimi. Əgər dövlət çox vergi alsa, vergilər istehsalı qısacağından ötəri ölkə durğunluqla qarşı-qarşıya qala bilər. Bu müdaxilə həm iç həm də xarici iqtisadiyyat üçün etibarlıdır. Əgər dövlət vergilərlə bir malın idxalatını azaltsa bu, içəridə o malın istehsalının təkəlləşməsini artırmaqdadır. Beynəlxalq əmək bölgüsündən faydalanmaq üçün məhsulların ölkələr arasında sərbəstcə mübadilə edilməsi lazımdır.
İqtisadi həyat mal və xidmət istehsalı olduğu üçün, Smith istehsala əhəmiyyət vermişdir. İstehsalın artırılması əməyin səmərəsinə bağlıdır. Məhsuldarlıq artımı iş hissəsi, tam rəqabət, iqtisadi azadlıq, qənaət və sərmayə təcrübəsi ilə mümkündür.
A.Smithə görə pul bir mübadilə vasitəsidir. İstehsal artdıqca mübadilə ediləcək daha çox mal olacağından daha çox pula ehtiyac olacaqdır. Bir ölkənin çox pulunun olması sərvət artımı olduğunu göstərməz; çox pul olması qiymətlər ümumi səviyyəsini artırar.(?)
Bazarda çox pul olması, sərvət artımını göstərmir. Əksinə ölkədəki çox pul insanların əllərindəki pulu artıracağından ötəri, ümumiyyətlə qiymətlərdə bir artım olacaq, bir ailənin dolanışığı üçün daha çox pul lazım olacaq ancaq qiymətlərin və ödənən ödənişlərin artmasından ötəri ölkənin sərvət varlığında hər hansı bir təsirə gətirib çıxarmayacaq.
Smithə görə pulun dəyəri də o biri malların dəyəri kimi ölçülər. Dəyər əməyə bağlıdır. Malın da pulun da dəyəri ona xərclənən əməyə bağlıdır.
Bu səbəblərdən ötəri əmək mübadilə dəyərinin real ölçüsüdür. Yəni nəticə olaraq malların mübadilə edilməsi eyni zamanda əməyin mübadilə edilməsi mənasına gəlməkdədir. Əmək dəyəri özünə bərabər əmək dəyəri ilə dəyişdirəcəkdir. Bu baxımdan baxıldığında həqiqətən mübadilə edilən qızıl, gümüş, pul, deyil əməkdir. Çətinliklə əldə edilən mallar bahalı, az əmək xərclənərək çıxarılan mallar isə daha ucuz olar.
Nəzəriyyələri
Qiymət NəzəriyyəsiAdam Smithə görə bir real qiymət bir də nominal qiymət vardır. Real qiymət malın əldə edilməsində edilən xərclərdir; əməyə bağlıdır; uzun dövrdə bütün mallarda real qiymət etibarlıdır yəni əməyə bağlıdır. Nominal qiymət isə qısa dövr içərisində təklif ilə tələb tarazlığının dəyişməsindən və ya bazar şərtlərinin dəyişməsindən qaynaqlanan qiymətdir.
Bazar qiyməti; malın miqdarı və bu malı ala biləcəklərin tələbi ilə meydana gəlir. Burada iki terminin ayrı-seçkiliyi edilməlidir: effektiv tələb, malı və ya xidməti ödəmə vəziyyətində olanların tələbidir. Mütləq tələbdən ayrılar; mütləq tələb, mala və ya xidmətə sahib olma arzusudur.
Bir mala olan effektiv tələb artsa o malın qiyməti yüksələcək; lakin bazar qiyməti yüksək olduğundan ötəri firmalar o malda yüksək qazanc olduğunu düşünüb bazara girəcək; bu, firma sayı artımı səbəbindən təklifi artıracaq təklif artımı effektiv tələb artımı ilə tarazlığa gələcək və qiymətlər düşəcək. Ayrıca bu hadisənin tam tərsi də söz mövzusudur.
Smith təklif və tələb tarazlığının əkinçilik və sənaye seqmentində dəyişdiyini vurğulamaqdadır. Əkinçilik seqmenti ümumiyyətlə keçən illərin qiymətlərinə görə təkliflərini təyin etməkdədir. Lakin, sənaye sektorundakı qiymət dəyişiklikləri təklifə və tələbə daha tez təsir etməkdədir.
Renta Nəzəriyyəsi
Adam Smith beş müxtəlif rentdən bəhs etməkdədir:
a-Xalis hasilat
b-Torpaqdan istehsal edə bilmək üçün torpaq sahiblərinə verilən əvəz kirayə(rent).c-Torpaq sahiblərinin monopolist vəziyyətlərindən ötəri əldə etdikləri qazanc: Bu anlayış 2-ci anlayışla oxşarlıq göstərir.
d-Bazarlara uzaqlıq renti təsir edir: Bazarlara yaxın torpaqların kirayəsi yüksək, uzaq yerlərin aşağıdır.
e-Nadirlik renti:Nadirlik renti bir malın bazarda az amma tələbinin yüksək olmasından ötəri mala xərclənən əməyə görə qiymətinin yüksək olmasından ötəri əldə edilən qazancdır.
Dəyər Nəzəriyyəsi
A.Smithə görə bir malın iki növ dəyəri vardır. Birincisi o malın adama təmin etdiyi fayda, ikincisi o malın başqa mallarla mübadilə dəyəri.
Birinci dəyəri ümumiyyətlə adamdan adama dəyişər, adamın verdiyi dəyərə bağlıdır və cəmiyyət baxımından hesablanması çətindir.
İkinci (mübadilə) dəyəri, bu malın digər mal vahidləriylə mübadilə edilən miqdarına bərabərdir. Dəyər o malın əldə edimində xərclənən əməyə bağlı olduğuna görə, mübadilə edilən mallar deyil əməkdir. Əmək mübadilə dəyərinin ölçüsüdür.
Bəzən ən faydalı malların mübadilə dəyərləri çox az, faydası olan malların isə mübadilə dəyərləri çox ola bilər. Buna ən yaxşı nümunə su və almazdır. Suyun faydası almazın təmin etdiyi faydadan çox daha çoxdur amma almaz suya görə çox daha bahalıdır. Çünki almazın əldə edilməsində çox böyük əmək xərclənmiş və mübadilə dəyərini yüksəltmişdir. Ayrıca nadirlik rentindan da söz edə bilərik.
Adam Smith: Bioqrafiya, nəzəriyyə, qatqılar
Adam Smith (1723-1790) kapitalizm prinsiplərinin ideoloqu hesab olunan filosof və iqtisadçı idi. Klassik iqtisadiyyatın böyük bir nümayəndəsi olmaqla yanaşı, təklif olunan iqtisadi sistemə əsaslanan sosial nəzəriyyələrin inkişafına da öz töhfələrini verdi. Həyatını Sənaye İnqilabı olaraq bilinən fenomen haqqında bir anlayış inkişaf etdirərək qurdu.
Bu İskoç iqtisadçı və müəllifin əsərləri dövrün iqtisadi və əmək anlayışlarında əvvəl və sonrakı dövrlərə damğasını vurdu. Düşüncəsi elə bir şəkildə tətbiq olundu ki, dünyada davam edən iqtisadi sistemlərin təməllərini möhkəmləndirdi.
Adam Smithin düşüncəsi xalq arasında daha sonra ortaya çıxacaq bir başqa iqtisadi və sosial mütəfəkkirə qarşı çıxma kimi qəbul edilir: Karl Marx. Ancaq bu gün Smithin təkliflərinin nəzəri və praktik olaraq zamanla davam etdiyini göstərmək üçün kifayət qədər dəlil var.
Smith qısa, lakin tam bir yazılı əsər buraxdı, burada demək olar ki, heç olmasa da fikirlərini təqdim etdi. Millətlərin sərvəti, 1776-cı ildə nəşr olunmuşdur, ən böyük nəzəri və tarixi dəyərə sahib əsəridir.
Tərcümeyi-hal
Adam Smith 5 İyun 1723-cü ildə Şotlandiyada anadan olub. Smithin gəldiyi şəhər, balıqçılıq sahəsi olması ilə xarakterizə olunan Kirkcaldy’dir.
Üç aylıq olanda Smith atası vəfat etdiyi üçün yetim qaldı. Anası Margaret Douglas idi və Adam Smith’in atasının ikinci arvadı idi. Öləndə Adəm, həmişə çox yaxın olduğu deyilən yalnız anasının himayəsində qaldı.
4 yaşında ikən bir qrup qaraçı tərəfindən qaçırıldığı üçün həyatında əhəmiyyətli bir hadisə baş verdi. İtkin düşdüyünü görən kimi ailəsi onu tərk edilmiş bir meşədə tapana qədər axtarmağa başladı.
Göründüyü kimi, bu təcrübə ona psixoloji nəticələr vermədi, çünki tarixdə tapılan qeydlərə görə eyni dərəcədə çalışqan və şəfqətli bir uşaq olduğu, yalnız həmişə zəif olduğu və asanlıqla xəstələndiyi məlumdur.
Universitet təhsili
Smithin ailəsi varlı idi, çünki Margaret zəngin bir yerli ev sahibinin qızı idi. Bu səbəbdən Adam Glasgow Universitetində təhsil ala bildi. Bu təhsil evinə 1737-ci ildə, 14 yaşında girdi.
Orada riyaziyyata qarşı çox güclü bir cazibə hiss etdi; üstəlik bu otaqda ilk dəfə əxlaq fəlsəfəsini öyrədən və Smithin sonrakı düşüncəsi üzərində əhəmiyyətli dərəcədə təsiri olduğu bilinən Francis Autcheson ilə təmasa girdi.
Üç il sonra Qlazqoda təhsilini başa vurdu və Birləşmiş Krallıqda yerləşən Balliol Kollecində təhsil alma imkanı qazandığı üçün təqaüd aldı.
Bir neçə tarixçi bu iki araşdırma evində təhsil alma faktının Adam Smithin sonradan təqdim edəcəyi düşüncəsini əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdiyini qəbul edir.
Smith 23 yaşında ikən 1746-cı ildə təhsilini başa vurdu və həmin il Kirkcaldy’ye qayıtdı. İş axtarmağa başladı və başlanğıcları Edinburqda sərgilər verərək mühazirəçi kimi başladı.
Kollec professoru
Mühazirələrində iqtisadiyyat, tarix və ya ritorika qədər müxtəlif mövzularla məşğul olduğu üçün tədricən akademik sahədə müəyyən bir şöhrət qazandı. Bundan əlavə, bəzi yazılarını nəşr etdirməyi bacardı Edinburq xülasəsi, bunun sayəsində daha yaxşı tanındı.
Bu işdən sonra mühazirəçi olaraq, 1751-ci ildə Adam Smith Glasgow Universitetində Məntiq professoru vəzifəsinə qəbul edildi. Smith bu fənnin tədrisini 1 il davam etdirdi və daha sonra əxlaq fəlsəfəsi dərslərinə başlamağa qərar verdi, çünki bu onu həmişə maraqlandıran bir sahə idi.
Bütün bu təcrübə ona bir qrup professor, akademik, ziyalı və iş adamının bir hissəsi olmağa imkan verdi. Xüsusilə müstəmləkə ticarəti sahəsində mütəxəssis olan kişilər var idi və bu dairələrdə bu kişilərlə qarşılıqlı münasibətləri ona anın iqtisadi dinamikası haqqında çox şey öyrənməyə imkan verdi.
Bu kontekstin ortasında Adam Smith 1759-cu ildə ilk kitabını nəşr etdirdi; Əxlaqi hiss nəzəriyyəsi (Əxlaqi hisslər nəzəriyyəsi).
Qəbul edən
1763-cü ildə Adam Smith, daha yüksək maliyyə mükafatı demək olan bir iş təklifi aldı. Həvalə edilmiş vəzifə Buccleuch Dükünə tərbiyəçi olmaq idi.
Smith təklifi qəbul etdi və Buccleuch Dükü ilə birlikdə dünyanın müxtəlif yerlərinə səyahət etdi. Bu səfərlər zamanı akademik aləmin tanınmış simaları ilə görüşmək və vacib dairələrdə əlaqələr qurmaq fürsəti tapdı.
İlk dəfə 1764-cü ildə Fransanın Tuluza şəhərinə səyahət etdi; onlar 18 ay orada idilər. Sonra iki ay Cenevrədə qaldılar və daha sonra Parisə getdilər.
Cenevrədə olduğu müddətdə Volter ilə görüşmək üçün bir yol axtardı; və sonra Parisdə, o vaxt sərvətin mənşəyi barədə konkret bir şəkildə danışan François Quesnay kimi şəxsiyyətlərlə təmas quruldu.
Adam Smith yazmaq üçün bu səyahət vaxtından istifadə etdi, lakin 1767-ci ildə Buccleuch Dükünün qardaşı gözlənilmədən öldü, beləliklə Smith və Duke tez bir zamanda Londona döndülər.
Zirvə inşa
1767-ci il, Adam Smith üçün növbəti əsəri olacağını yaratmağın başlanğıcı idi. Bu kitabın adı verildi Millətlərin zənginliyinin mahiyyəti və səbəbləri barədə araşdırma (Millətlərin sərvəti) və onun ən vacib işi olduğu ortaya çıxdı. Yazmağa başladıqdan altı il sonra 1776-cı ildə yazdı.
İki il sonra, 1778-ci ildə, son nəşrinin böyük qəbulundan sonra Smith təqaüdə getməyə qərar verdi. Edinburqa köçdü və orada ən vacib iki nəşrini nəzərdən keçirmək və inkişaf etdirmək üçün sakit və səylə həyatına davam etdi.
1784, anası vəfat etdiyi üçün Adam Smith üçün güclü bir il oldu. Artıq 90 yaşında olmasına baxmayaraq ölümü onun üçün böyük bir itki demək idi.
Smith o qədər pis idi ki, 1787-ci ildə Qlazqo Universitetinin rektoru təyin edildi və zəifliyi onun tamaşaçı qarşısında çıxışını mümkünsüz etdi. 77 yaşında ikən, 1790 17 iyul tarixində həyatının son illərini keçirdiyi Edinburqda öldü.
İqtisadi nəzəriyyə
Adam Smith iqtisadi liberalizmin atası hesab edilmişdir. Mühazirələri zamanı onu narahat edən əsas sual, İngiltərənin fərqli malların istehsalını əhəmiyyətli dərəcədə artırdığı bir vaxtda, Sənaye İnqilabı kontekstində yer alan sərvətin mənşəyi idi.
Smith, təsiri olan iki faktorun olduğunu düşündü: bazar və əmək bölgüsü sayəsində məhsuldarlığı artır.
Bölünmüş iş
Smithə görə, əsas hədəf olan məhsuldarlığı artırmaq üçün vəzifələr bölgüsü aparmaq lazımdır; yəni bu tapşırıqda ixtisaslaşmış bir neçə nəfər tərəfindən yerinə yetirilərsə və hər biri müəyyən bir sahəyə rəhbərlik edərsə, konkret bir tapşırığın daha səmərəli yerinə yetiriləcəyi deyilir.
Bu konsepsiya bir fabrikdə və ya bir müəssisədə asanlıqla müşahidə olunur və Smithin bahsi bu modelin müəyyən bir müəssisədə düzgün işləməsi halında, bir ölkənin iqtisadiyyatına ekstrapolyasiya edildiyi təqdirdə səmərəli işləyəcəyi idi. Bu vəziyyətdə istifadə üçün uyğun müddət ictimai əmək bölgüsü olacaqdır
Əmək bölgüsü mövzusunda dissertasiya daxilində. Smith, bəlkə də fəlsəfi hazırlığının nəticəsi olaraq o qədər müsbət olmayacaq məqamları düşünə bildi.
Bu xoşagəlməz elementlər arasında Smith, insanların intellektual qabiliyyətlərinə mənfi təsir göstərə bilən monoton fəaliyyətlər apararkən işçiləri avtomat halına gətirəcək dərəcədə işlənmiş bir ixtisaslaşma təhlükəsini qəbul etdi.
Bazar
Smith üçün əmək bölgüsü nəticəsində istehsal olunan məhsullar əldə edildikdən sonra mübadilə yolu ilə satılmalı idi. Smith, təbiətcə insanların hərəkətlərimizdən bir mənfəət axtardıqlarına işarə etdi.
Bu mənada, Smithə görə bir mal istehsal edib başqasına təhvil verən hər kəs bunun əvəzində onun üçün faydalı bir şey əldə etmək niyyəti ilə edir. Bundan əlavə, Smith bu faydanın heç bir fayda verməyəcəyini, lakin hər bir insanın daima mümkün olan ən böyük faydanı əldə etməyə çalışacağını irəli sürdü.
Smith bunun nəticəsi olaraq istehsalçıların təbii olaraq mümkün olan ən aşağı qiymətə istehsal olunan ən yaxşı bitmiş və ən faydalı malları təklif etməyə çalışacaqlarını bildirdi.
Bu hərəkəti bütün istehsalçılara tətbiq edərək, bazarın mallarla dolu olacağını və təbii olaraq eyni bazarın tarazlı olacağını düşünürük. Beləliklə, bu ssenaridə Dövlətin və onun tənzimləmələrinin yeri olmayacaqdı.
Smith üçün Dövlət yalnız xarici təhdidlərə qarşı milləti müdafiə etməli, özəl sektor üçün baha başa gələn ümumi istifadə işlərinin inşası və istismarını öz üzərinə götürməli, ədaləti idarə etməli və xüsusi mülkiyyəti müdafiə etməli idi.
Oynayır
Adam Smith, aşan və iqtisadi dövrlərdə fərqli dövrlərdə bir istinad olan iki təməl əsər meydana gətirdi. Aşağıda hər birinin ən uyğun xüsusiyyətlərini təsvir edəcəyik:
Əxlaqi hisslər nəzəriyyəsi
Bu kitab 1759-cu ildə nəşr olundu və cəmiyyətdə qurduğu “təbii nizam” adlandırdığı şeylərə əsaslanan əxlaqi mühakimələrin yaradılmasının zəruriliyindən bəhs etdi.
Bu mühakimələrin yaradılmasında Smitin “simpatiya” dediyi, fərdi görmə qabiliyyətini xaricindəki birinin görmə qabiliyyəti ilə əlaqələndirə bilmə qabiliyyəti iştirak etdi. Rəğbət sayəsində Smith üçün məsum olan təbii nizamı yaratmaq mümkündür.
Millətlərin sərvəti
1776-cı ildə nəşr olunmuş və Adam Smithin ən vacib kitabıdır.Bu sırada Hollandiya ya da İngiltərə kimi xalqların iqtisadi təkamülünü bir istinad olaraq götürür, bazar, iş bölgüsü və mövcud olmalı olduğunu düşündüyü dəyər-əmək münasibətlərindən bəhs edir.
Smithə görə fərdi sərbəstlik olduğu dərəcədə, hər bir insan sərbəst bazar və sərbəst rəqabət sayəsində bir cəmiyyətin ehtiyaclarını ödəməyi idarə edərək ümumi maraqlardan – istəmədən istifadə edə bilər.
Əsas töhfələr
Kapitalizmin intellektual qurucusu
Kapitalizm, əsaslandırılmış bir iqtisadi sistem olaraq, bir adam tərəfindən qurulmuş hesab edilə bilməz; feodalizmdən, əsrlər sonra kapitalizmin nə olacağının əlamətlərini göstərən ticarət təcrübələri həyata keçirildi.
Bununla birlikdə, Adam Smith mexanizmlərini nəzəri olaraq inkişaf etdirən ilk şəxs hesab olunur. Smith iqtisadi proseslərə mümkün olan bütün miqyaslarda yaxınlaşdı və bəzi ticarət metodlarının bir şəxsin, bir şirkətin və ya bir dövlətin sərvətini artırmaq və ya azaltmaq üçün necə gücə sahib olduğunu aydınlaşdırmağa imkan verdi.
Bu araşdırmalarla İskoç iqtisadçı, düşüncəsindən yaranan, Sənaye İnqilabı dövründə tətbiq olunmağa başladığı və nəticədə ilk kommunist fikirləri ilə ziddiyyət təşkil edən ticarət və istehsal münasibətlərinə əsaslanan bir ictimai düzən sxemini təsvir etməsinə icazə verdi.
Əxlaqi hisslər nəzəriyyəsi
Smithin birinci işi, arxasında ikinci əhəmiyyəti var Millətlərin sərvəti. İqtisadi sistemlərə və işgüzar münasibətlərə baxmadan əvvəl, Smith cəmiyyətdəki öz insan anlayışını inkişaf etdirdi.
Smith insanı öz mənafeyini başqalarından üstün tutan bir varlıq kimi qəbul etdi. Bununla birlikdə, mənəvi, mənəvi və ya pul gəlirində maksimum bir artım olduğu bildirildiyi müddətcə, başqalarından kömək və iş birliyi təklif etmək və ya qəbul etmək lazım olduğunu qəbul edə bilər.
Smith üçün fərdiyyət insan və iş səviyyəsində kollektiv dəyərlərdən üstün gəldi.
Belə bir cəmiyyətin necə işlək vəziyyətdə qalacağını əsaslandırmaq üçün Adam Smith düşüncə tərzinə tabe olaraq insan hadisələrini və davranışlarını tənzimləyən “görünməz bir əlin” varlığına müraciət etdi.
Millətlərin sərvəti
Bütün iqtisadi düşüncəsinin doğduğu və dağıldığı ən vacib işi.
Smithin təqdim etdiyi fikirlər ilk dəfə hər kəs tərəfindən başa düşüləcək və beləliklə klassik iqtisadi sistem haqqında olan ümumi düşüncəni inkişaf etdirəcək şəkildə ifadə edildi.
Smith, olduğu kimi, Avropa sənaye inkişafını öyrəndi. Klassik iqtisadiyyatın mexanizmləri haqqında nəzəriyyəsi, 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər, Böyük Depressiyanın yenidən düşünməyə başladığı vaxta qədər güclü olacaqdır.
İnsanın fərdi maraqlarını iş sahəsinə uyğunlaşdırmağı bacardı, özlərini təmin etməklə gəlirli bir kollektiv mühitin təmin olunduğunu təsdiqləyirlər.
Smith bu əsərində sərbəst bazar, kapital, əmək bölgüsü və s. Anlayışı kimi fərdi məqamları inkişaf etdirir. Müəllif düşüncəsinin əhəmiyyətini gücləndirən bu amillər öz-özlüyündədir.
Azad bazar
Smith merkantilizmin və iqtisadi sirrin tənqidçisi sayılırdı, ona görə də xalqların xarici ticarətə müəyyən şübhə ilə baxdığı bir vaxtda öz konsepsiya və nümunələri ilə sərbəst bazarı inkişaf etdirməyə çalışırdı.
Adam Smithin təklif etdiyi sərbəst bazar iqtisadi nəzəriyyəsi məhsulların qiymətlərini istehsal və istehlak səviyyələrinə görə təyin etməkdən ibarət idi; habelə gizli tələb və təklif qanunları.
Smithin təklif etdiyi sərbəst bazar açıq və hökumət kimi dövlət qurumlarının müdaxiləsi və qaydaları olmadan açıqdır.
Əmək bölgüsü
Smith iş və ticarət mühitində vəzifələrin ixtisaslaşmasını təşviq etdi, iş şəraitinin demokratikləşməsi üçün deyil, istehsal xərclərini azaltmaq, istehsal sürətini maksimum dərəcədə artıracaq və riskləri azaldacaq sadə mexanizmlər zənciri yaratmaq üçün.
Klassik iqtisadiyyatdakı bu kontur zamanla güclənərək yalnız iyerarxik və şaquli bölgü sistemi altında fəaliyyət göstərən strukturlar yaradırdı.
Daha sonra Smithin iqtisadi düşüncəsini daha böyük iqtisadi bərabərlik axtaran fikirlərlə qarşı-qarşıya qoyacaq bu postulatların əsasları idi.
Dəyər və mübadilə dəyərindən istifadə edin
Adam Smith, məhsulun ticarət potensialını istifadə potensialına və istehsal üçün lazım olan iş vaxtına və səyinə görə qiymətləndirdi.
İqtisadçı, bu məhsulun bazarda əldə edə biləcəyi dəyəri təyin etmək üçün mücərrəd bir zaman və səy tənliyi işlədi.
Sonra bu məhsulun insan üçün sahib ola biləcəyi istifadə qabiliyyəti və ya potensialı ilə qarşılaşdı. Bu iki amil məhsulların ticari dəyəri barədə daha yaxşı təsəvvür yaratdı.
Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM)
Əsərində inkişaf etdirilmişdir, Millətlərin sərvətiSmith, milli sərvəti olan qızıl gümüş yataqları və ehtiyatlarına görə ölçmək üçün o dövrdə mövcud olan milli anlayışı bir kənara qoymağa və daxili istehsal və ticarət səviyyələrinə görə təsnifata yol verməyə qərar verdi.
Bu təməldən bugünkü cəmiyyətdə ən çox istifadə olunan iqtisadi göstəricilərdən birinin xülasəsi yaranır: ümumiyyətlə bir ölkənin ticarət və istehsal əlaqələrini əhatə edən ÜDM və ya Ümumi Daxili Məhsul, nəticədə gəlirlərini təqribən əldə edir bütün ticarət.
İstinadlar
- Ashraf, N., Kamerer, C. F., & Loewenstein, G. (2005). Adam Smith, Davranış İqtisadçısı. İqtisadi Perspektivlər Jurnalı, 131-145.
- Blenman, J. (19.04.2017). Adam Smith: İqtisadiyyatın Atası. Investopedia-dan əldə edildi: investopedia.com
- Campbell, T. (2007). Cəmiyyətin yeddi nəzəriyyəsi. Kreslo.
- Carmona, J. L. (s.f.). Adam Smithin Etikası: Sempatizmin utilitarizmə doğru.
- Fry, M. (2005). Adam Smith’in Mirası: Müasir İqtisadiyyatın İnkişafında Yeri. Routledge.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.