Xarici vətəndaşlara azərbaycandilinin öyrədilməsi dərslik

Bundan əlavə, Qanunun adı və məzmunu dəyişdirilmiş – “Əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasının ərazisində doğulmuş uşaqlarının vətəndaşlığı” adlandırılan 12-ci maddəsinə əsasən, “Azərbaycan Respublikasının ərazisində doğulmuş və hər iki valideyni əcnəbi olan uşaq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı hesab edilmir. Azərbaycan Respublikasının ərazisində doğulmuş və valideynlərindən biri əcnəbi, digəri isə vətəndaşlığı olmayan şəxs olan uşaq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı hesab edilmir. Azərbaycan Respublikasının ərazisində doğulmuş və hər iki valideyni vətəndaşlığı olmayan şəxs olan uşaq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır”.

Vətənim

XARİCİ ÖLKƏ VƏTƏNDAŞLIĞINI QƏBUL EDƏNLƏRİ CƏZA GÖZLƏYİR

İlham Əliyevdən təklif – başqa ölkənin vətəndaşlığını qəbul edənlər cəzalandırılacaq

Prezident İlham Əliyev xarici ölkə vətəndaşlığını gizli qəbul edən Azərbaycan vətəndaşlarının məsuliyyətə cəlb edilməsi ilə bağlı Milli Məclisə təklif verib.

Təklifə əsasən, xarici ölkə vətəndaşlığını qəbul edən şəxs Azərbaycanın müvafiq icra orqanlarına bir ay ərzində məlumat vermədiyi halda məsuliyyətə cəlb olunacaqlar.

Bu əmələ görə, 3 min manatdan 5 min manata qədər cərimə, və ya 360 saatdan 480 saatadək ictimai işlərlə cəzalandırma nəzərdə tutulur.
Bu təklif nədən xəbər verir? Əgər təsdiq olunarsa, bunun hansı ziyanlı və ya xeyirli tərəfləri olar?
Hüquqşünas Müzəffər Baxışov deyir ki, bu təklif 2014-cü ildə qəbul olunan “Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” qanuna əsasən irəli sürülüb:

“HEÇ BİR HÜQUQİ ƏSASI YOXDUR”

““Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqda” qanun 1998-ci ildə qəbul olunmuşdu. 2014-cü ildə Konistitusiyaya zidd olaraq vətəndaşlıq haqqında qanuna dəyişikliklər edildi. Dəyişiklikdə qeyd olunur ki, xarici ölkə vətəndaşlığını qəbul etmiş Azərbaycan vətəndaşı 1 ay müddətində müvafiq icra orqanı, yəni miqrasiya xidmətinə yazılı müraciət etməlidir. Dəyişiklikdə nəzərdə tutulurdu ki, belə şəxslər məsuliyyət daşımalıdırlar. Cinayət Məcəlləsində isə belə bir maddə yox idi ki, həmin şəxslər məsuliyyətə cəlb olunsun. İndi verilən təklif bu maddənin Cinayət Məcəlləsinə salınmasını istəyir.

Hələ 2014-cü ildə bu qanun müzakirə olunanda ciddi tənqidə məruz qaldı. Çünki, belə bir müddəanın qəbul olunması üçün heç bir hüquqi əsas yox idi. Deyək ki, mən, Müzəffər Baxışov oldum Rusiya vətəndaşı. Burada Azərbaycan vətəndaşı nə ziyan çəkdi ki, məni də məsuliyyətə cəlb etsinlər”?

Hüquqşünas bildirir ki, bu təklifin qəbul edilməsi hakimiyyətin arzu etmədiyi şəxslərin Azərbaycana qayıtmasına əngəl törədəcək:
“Bu həm də mövcud hakimiyyətin arzulamadığı şəxslərin bir də Azərbaycana qayıtmamasına xidmət edəcək. Əgər, kimsə xarici ölkə vətəndaşlığını qəbul etməsi haqda məlumat verməyəcəksə, Azərbaycanda onun haqda cinayət işi açılacaq. Həmin şəxs axtarışa veriləcək, Azərbaycana qayıdan kimi məsuliyyətə cəlb olunacaq. Bu qanun əvvəl xarici ölkə vətəndaşlığı qəbul etmiş şəxslərə şamil olunmayacaq. İrəli sürülən təklif Milli Məclisdə qəbul olunandan, prezident tərəfindən təsdiq olunandan sonra qüvvəyə minəcək. Nə vaxt qüvvəyə minəcəksə, həmin vaxtdan sonra başqa ölkənin vətəndaşlığını qəbul edənlərə şamil olunacaq”.

VƏTƏNDAŞLIĞI İTİRMƏK TƏHLÜKƏSİ…

Müzəffər Baxışov deyir ki, bu həm beynəlxalq konvensiyaya, həm də Azərbaycan Konstitusiyasına ziddir:
“Həm qəbul olunmuş beynəlxalq konvensiyalar, həm də Azərbaycan Konstitusiyasının 53-cü maddəsinə görə, şəxs başqa ölkənin vətəndaşlığını könüllü qəbul edərsə belə, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olaraq qalır. Digər bir tərəfdən 2014-cü ildə qəbul olunan dəyişikliyə əsəs verir ki, belə bir qanun da qəbul edə bilərlər ki, digər ölkənin vətəndaşlığını qəbul edənlərin Azərbaycan vətəndaşlığı itirilir. Bu Konstitusiyay ziddir. Konstitusiyada yazılıb ki, heç bir şəxs Azərbaycan vətəndaşlığından məhrum edilə bilməz”.
Hakimiyyət nümayəndələri təqdim olunan təklifin əsaslandırılması ilə bağlı hələlik açıqlama verməyiblər. Təklif Milli Məclisin növbəti iclasında müzakirə olunacaq.

BƏLKƏ İKİLİ VƏTƏNDAŞLIQ DAHA MƏQBULDUR?

«Təkcə Rusiyada azı 700 min Azərbaycan vətəndaşı yaşayıb-çalışır. Prezident İlham Əliyev də öz çıxışlarında dəfələrlə bəyan edib ki, dünyadakı 50 milyon azərbaycanlının hər birinin prezidenti olacaq. Biz də ölkə prezidentinin bu fikirlərini bəyənir, müsbət qiymətləndiririk. Məhz buna görə də xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların öz doğma vətənlərinə maneəsiz gedib-gəlmələri üçün ikili vətəndaşlıq haqqında qanunun qəbulunu səbirsizliklə gözləyirik».

Bu sözləri millət vəkili İlyas İsmayılov iki il öncə – 2012-ci ildə parlamentdə səsləndirib. Millət vəkili hələ 2007-ci ildən parlamentə təqdim etdiyi «İkili Vətəndaşlıq haqqında» Qanuna baxılmamasından şikayətlənib. İlyas İsmayılov özəlliklə bunu da vurğulayıb ki, xaricdə yaşayan yüz minlərlə azərbaycanlı bu qanunun qəbulunu və ikili vətəndaşlıq hüququ əldə edəcəkləri günü səbirsizliklə gözləyir.

2014-cü ildə «Azərbaycan Respublikasının Vətəndaşlığı haqqında» Qanuna əlavə və dəyişikliklər qüvvəyə minib. Bu bəzi ekspertlər tərəfindən ciddi tənqid olunmuşdu. Onlar deyirdi ki, bu qanunun qüvvəyə minməsindən xaricdə yaşayan yüz minlərlə Azərbaycan vətəndaşı ziyan görəcək.

Xarici vətəndaşlara azərbaycandilinin öyrədilməsi dərslik

Xəbər verdiyimiz kimi, Prezident İlham Əliyev iyunun 30-da “Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda dəyişikliklər edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikasının 2014-cü il 30 may tarixli Qanununun tətbiqi haqqında Fərman imzalamışdır.

Son günlər gündəmdə daha çox yer tutan əlavə və dəyişikliklərə əsasən, xarici dövlətin vətəndaşlığını qəbul etmiş Azərbaycan vətəndaşı müvafiq icra hakimiyyəti orqanına 1 ay müddətində bu barədə yazılı məlumat verməsə Cinayət Məcəlləsi ilə nəzərdə tutulmuş qaydada məsuliyyət daşıyacaqdır.

Dövlət Miqrasiya Xidmətinin rəisi Firudin Nəbiyev bu dəyişiklikləri AzərTAc-a şərh etmişdir. O demişdir ki, vətəndaşlıq hüququ əsas insan hüquqlarından biri olmaqla şəxsin hüquqi statusunu müəyyən edir. Nəzərdə tutulmuş hüquq və azadlıqları şəxs yalnız tam həcmdə o zaman həyata keçirə bilər ki, o, hər hansı bir dövlətin vətəndaşı olsun və şəxsin hüquqlarının həyata keçirilməsinə dövlət təminat versin.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 52-ci maddəsinə görə, Azərbaycan dövlətinə mənsub olan, onunla siyasi və hüquqi bağlılığı, habelə qarşılıqlı hüquq və vəzifələri olan şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır.

Ali qanunumuzda da əksini tapdığı kimi, vətəndaşlıq dedikdə şəxsin dövlətə mənsubiyyəti, şəxslə dövlət arasında onların qarşılıqlı hüquq və vəzifələrində ifadə olunan daimi siyasi, hüquqi əlaqə başa düşülür. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 12-ci maddəsinə əsasən insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının, vətəndaşların layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir.

Təbii ki, qarşılıqlı hüquq və vəzifələr şəxs ilə dövlət arasındakı daimi siyasi və hüquqi əlaqədən irəli gəlir. Siyasi əlaqə cəmiyyətin və dövlətin siyasi həyatında vətəndaşın iştirakı və onun siyasi hüquqlara malik olması ilə izah edilir. Vətəndaş ilə dövlət arasındakı hüquqi əlaqəyə gəldikdə isə bu, daimidir.

Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər isə vətəndaşdan fərqli olaraq dövlətlə yalnız müvəqqəti hüquqi əlaqədə olurlar. Söz yox ki, dövlət həm əcnəbiləri, həm də vətəndaşları müdafiə edir. Vətəndaşı əcnəbidən dövlətlə siyasi əlaqəsinin olması fərqləndirir. Çünki əcnəbilərin siyasi sahədə hüquqları məhdudlaşdırılır. Məsələn, əcnəbilərə və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə seçib-seçilmək hüququ verilmir.

Vətəndaşlıq hüququnda əsas məsələlərdən biri də ikili vətəndaşlığa malik şəxslərlə bağlıdır. İkili vətəndaşlıq dedikdə, şəxsin iki dövlətin vətəndaşlığına mənsub olması başa düşülür. Ümumiyyətlə, ikili vətəndaşlıq bir sıra hallarda yaranır. Məsələn, yeni doğulmuş uşağın valideynlərinin iki müxtəlif dövlətin vətəndaşları olması, uşağın gələcəkdə ikili vətəndaşlığa mənsub olması imkanı əldə etməsinə gətirib çıxarması və ya daha çox rast gəlinən hallardan biri də naturalizasiya yolu ilə başqa dövlətin vətəndaşlığını əldə etməsi və sairədir. Bu zaman ikili vətəndaşlığı olan şəxslər hər iki ölkədə hüquq və azadlıqlara malik olduğu kimi, hər iki dövlət qarşısında öhdəliklər götürürlər. Bu isə öz növbəsində ölkələr arasında hüquqi müstəvidə geniş problemlər yaradır. Buna misal olaraq, ikili vətəndaşlığı olan şəxsin cinayət törətdiyi halda onun ekstradisiya məsələsində yaranan problemi də qeyd etmək yerinə düşərdi.

Ölkəmizin davamlı sosial-iqtisadi inkişafı miqrasiya və vətəndaşlıq məsələlərinin hüquqi mexanizminin yaradılması zərurətini ortaya çıxarmışdır. Bu zərurət nəzərə alınaraq, “Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda dəyişikliklər edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikasının 2014-cü il 30 may tarixli Qanunu qəbul edilmişdir. Həmin Qanunun tətbiqi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2014-cü il 27 iyun tarixli Fərmanına əsasən, şəxsin Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığına mənsubiyyətinin müəyyənləşdirilməsi qaydasının, o cümlədən xarici dövlətin vətəndaşlığını qəbul etmiş Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı tərəfindən bu barədə məlumatın verilməsi üçün müvafiq ərizə-anketin formasının Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

“Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunun 5-ci maddəsinə əsasən aşağıdakı şəxslər Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarıdır:

1) bu qanunun qüvvəyə mindiyi günədək Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığında olmuş şəxslər, o şərtlə ki, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı həmin Qanunun qüvvəyə mindiyi günədək ölkədə yaşayış yeri üzrə qeydiyyatda olsun;

2) 1992-ci il yanvarın 1-dək vətəndaşlığı olmayan, lakin qeydiyyatda olan şəxslər. Bu halda həmin şəxslər qanun qüvvəyə mindiyi gündən bir il müddətində Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığına qəbul edilmək haqqında ərizə ilə müraciət etməli idi;

3) 1988-ci ildən 1992-ci ilədək Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış qaçqınlar. Xatırladaq ki, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığını əldə etmiş qaçqınlar tərk etdikləri dövlətlərə qayıtmaq hüququnu itirmirlər;

4) həmin qanuna əsasən vətəndaşlıq əldə etmiş şəxslər.

Yeni dəyişikliyə müvafiq olaraq adı çəkilən maddənin dördüncü hissəsinə əsasən şəxsin Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığına mənsubiyyəti Azərbaycan Respublikasının Dövlət Miqrasiya Xidməti tərəfindən müəyyənləşdirilir.

Göründüyü kimi, hər bir dövlət öz qanunvericiliyi çərçivəsində əhalisinin hüquqi statusunu müəyyən edir. Əksər çoxluq doğulduqları andan etibarən müvafiq dövlətin vətəndaşları olub ömürləri boyu bu hüquqi vəziyyəti daşıyırlar. Lakin müxtəlif səbəblərdən baş verən miqrasiya prosesi, ayrı-ayrı dövlətin vətəndaşları ilə bağlanılan nikahlar və s. vətəndaşlığın əldə edilməsi, bərpası və dəyişdirilməsi kimi problemlər yaradır.

“Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” Qanunun 10-cu maddəsinin əvvəlki redaksiyasından fərqli olaraq yeni redaksiyada ikili vətəndaşlıqla bağlı məsələyə konkret yanaşma əks olunmuşdur. Qanunun 10-cu maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olan şəxsin ikili vətəndaşlığı olduqda (Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığı ilə yanaşı, digər dövlətin (dövlətlərin) vətəndaşı olduqda) həmin şəxsin xarici dövlətin vətəndaşlığına mənsubiyyəti, Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq müqavilələrində nəzərdə tutulmuş və ya Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə müvafiq surətdə həll edilmiş hallar istisna olmaqla tanınmır.

10-cu maddənin ikinci hissəsinə görə xarici dövlətin vətəndaşlığını qəbul etmiş Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinə və Azərbaycan Respublikasının Dövlət Miqrasiya Xidmətinə 1 ay müddətində bu barədə yazılı məlumat verməlidir. Belə məlumatı verməyən şəxslər Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi ilə nəzərdə tutulmuş qaydada məsuliyyət daşıyırlar. Hesab edirik ki, Azərbaycanın hüdudlarından kənarda olan vətəndaşlarımız bundan sonra vətəndaşlıq məsələsində aidiyyəti dövlət orqanlarını xəbərdar edəcəklər.

Bundan əlavə, Qanunun adı və məzmunu dəyişdirilmiş – “Əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasının ərazisində doğulmuş uşaqlarının vətəndaşlığı” adlandırılan 12-ci maddəsinə əsasən, “Azərbaycan Respublikasının ərazisində doğulmuş və hər iki valideyni əcnəbi olan uşaq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı hesab edilmir. Azərbaycan Respublikasının ərazisində doğulmuş və valideynlərindən biri əcnəbi, digəri isə vətəndaşlığı olmayan şəxs olan uşaq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı hesab edilmir. Azərbaycan Respublikasının ərazisində doğulmuş və hər iki valideyni vətəndaşlığı olmayan şəxs olan uşaq Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır”.

Eyni zamanda, qanunun 18-ci – “Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığının itirilməsi” maddəsinin mətni dəyişdirilmişdir. Beləliklə, “Vətəndaşsızlığın ixtisar edilməsi haqqında” 1961-ci il 30 avqust tarixli Konvensiyanın müddəaları nəzərə alınmaqla, aşağıdakılar Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığının itirilməsi üçün əsas hesab edilir:

1) Azərbaycan Respublikası vətəndaşının digər dövlətin vətəndaşlığını könüllü əldə etməsi;

2) Azərbaycan Respublikası vətəndaşının xarici dövlətin dövlət və ya bələdiyyə orqanlarında, yaxud silahlı qüvvələrində və ya digər silahlı birləşmələrində könüllü xidmət etməsi;

3) Azərbaycan Respublikası vətəndaşının dövlətin təhlükəsizliyinə ciddi zərər vuran davranışı;

4) Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığını əldə etmiş şəxsin vətəndaşlığa qəbul olunmaq üçün zəruri məlumatı qəsdən saxtalaşdırması və ya saxta sənəd təqdim etməsi.

Qanunun 18-ci maddəsinin birinci hissəsinin 1-ci bəndi vətəndaşlıqdan məhrum etməyə deyil, şəxsin öz seçimi əsasında Azərbaycan vətəndaşlığının itirilməsinə aid olur. Bu dəyişikliklər vətəndaşlığın itirilməsinin hüquqi əsaslarını özündə əks etdirir.

Qanunun 18-ci maddəsinin birinci hissəsinin 2-ci bəndi ilə müəyyən olunmuş müddəada söhbət hər hansı xarici ölkədə üzərinə öhdəlik götürülməsindən gedir. Belə ki, əgər o şəxs başqa ölkənin ordusunda, seçkili orqanlarında iştirak edirsə, o artıq üzərinə öhdəlik götürür.

Söhbət Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində vətəndaşlıqdan məhrum edilməkdən yox, vətəndaşlığın könüllü itirilməsindən gedir. Qanuna dəyişikliklərdən məqsəd vətəndaşı dövlətlə münasibətdə məsuliyyətli olmağa dəvət etməkdi.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 53-cü – “vətəndaşlıq hüququnun təminatı” maddəsində göstərilir:

I. Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı heç bir halda Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığından məhrum edilə bilməz.

II. Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı heç bir halda Azərbaycan Respublikasından qovula və ya xarici dövlətə verilə bilməz.

III. Azərbaycan Respublikası onun ərazisindən kənarda müvəqqəti və ya daimi yaşayan Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının hüquqi müdafiəsinə təminat verir və onlara hamilik edir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən imzalanmış “Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında” Qanunun 10-cu maddəsinin ikinci hissəsi və 18-ci maddəsinin birinci hissəsinin 1-ci bəndi ilə müəyyən olunmuş müddəalar bu Qanun qüvvəyə minənədək digər ölkənin vətəndaşlığını əldə etmiş şəxslərə – yəni, bu hüquqi akt qüvvəyə minənə qədər xarici ölkə vətəndaşlığını qəbul etmiş Azərbaycan vətəndaşlarına şamil olunmur.

Bizim ölkədə də vətəndaşlığı qəbul etmək istəyən əcnəbilər vardır. Azərbaycan gücləndikcə bizim pasportumuzun, vətəndaşlığımızın əhəmiyyəti artır. Nəzərə alsaq ki, ikili vətəndaşlıq geniş xarakterli hüquq və vəzifələr vəd etsə də, həm dövlətçilik, eyni zamanda, şəxsi öhdəliklər nöqteyi-nəzərindən kifayət qədər məsuliyyət yaradır. Bütün sadalanan amillər, həmçinin ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafı qloballaşan dünyada miqrasiya və vətəndaşlıq məsələlərinin hüquqi mexanizminin təkmilləşdirilməsi zərurətini yaratmışdır. Nəhayət, Vətəni və vətəndaşlığı qiymətləndirməyin fəlsəfəsini özündə əks etdirən, günümüzün reallığından irəli gələrək atılmış bu addım bir çox suallara nöqtə qoydu.

Dil və dilçilik.Azərbaycan dili

Dil çox-çox qədim zamanlarda toplu halında yaşayan insanların bir-birinə söz demək ehtiyacından, bir-biri ilə ünsiyyət saxlamaq zərurətindən ortaya çıxmışdır. Deməli, dil insanlar arasında ünsiyyət vasitəsidir. Dil ünsiyyət vasitəsi kimi yalnız müəyyən şəraitdə – insan cəmiyyətində yaranır və fəaliyyət göstərir. Buna görə də dil ictimai hadisə sayılır. Dilin varlığı üçün bəşər cəmiyyətinin olması mühüm şərtdir. Insan cəmiyyəti olmayan yerdə dil mövcud ola bilməz. Belə ki, yeni doğulan uşaq insanlarla ünsiyyət saxlamasa, yəni insan yaşamayan mühitdə böyüsə (və ya lal adamlar arasında tərbiyə olunsa), o danışa bilməz.

Dil ancaq insana məxsusdur, heyvanlar yalnız münasibəti duya bilirlər.

Dil irqi və irsi cəhətlərlə bağlı deyil. Buna sübut olaraq, belə bir nümunə göstərmək olar: bir zənci balası körpəlik çağından valideynlərindən ayrı düşərək Azərbaycan ailəsində böyüyərsə, o, Azərbaycan dilində danışmağa başlayacaq.

Dil mənsub olduğu xalqın həyatı ilə sıx bağlıdır. Hər hansı bir xalqın milli şüuru, mədəni səviyyəsi inkişaf etdikcə onun dili də inkişaf edir, təkmilləşir.

Dil haqqında kəlamlar: “İnsan öz dilinin altında gizlənmişdir, danışmağa başlayandan sonra ağıllı və ya ağılsız olduğu bilinir. (Hz. Əli əleyhissəlam). “Dil fikri açmaq üçün yox, gizlətmək üçündür. (Taleyran).

Yazı haqqında

İnsanlar şifahi dilin köməyi ilə yalnız müəyyən yaxın məsafədə, bir-birləri ilə ünsiyyət saxlaya bilmişlər. Zaman keçdikcə insanlar səsin çatmadığı yerlərlə də əlaqə saxlamağa ehtiyac duymuşlar. Bu ehtiyacın nəticəsi olaraq yazı yaranmışdır. Yazı səsli dilin norma ilə qavrayışını təmin edən işarələr sistemidir.

Yazının ilkin növü əşyaların köməyi ilə olmuşdur. İnsanlar uzaq yerlərə öz fikirlərini əşyaların köməyi ilə çatdırmışlar. Buna görə də həmin yazı əşyavi yazı adlanır.

Bir sıra nağıllarımızda əşyavi yazı ilə bağlı maraqlı epizodlar vardır. Məsələn: “Daşdəmirin nağılı”nda Mirzə Möhsün Nardana “məktub” –daş, dəmir, əl dəyirmanı, armud və gavalı göndərir. Nardan daşla dəmirin Daşdəmir, əl dəyirmanının isə ovdan olduğunu bilir. Daşdəmir isə armudun Abasbəyi armudu adlandığına görə şahın qoşun başçısı Abas bəyə, gavalının isə vəzir Alı adlandığına görə vəzirə işarə edildiyini oxuyur.

Müasir həyatımızda da əşyavi yazının izlərinə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, yas saxlayan şəxsin qara paltar geyməsi onun yaxın bir adamının vəfat etdiyini bildirir.

Yazının ikinci növü şəkli (piktoqrafik) yazıdır. Bu yazıda nəzərdə tutulan əşyanın şəkli çəkilir. Piktoqrafik yazıya aid nümunələr də bugünkü həyatımızda öz varlığını qoruyub saxlamışdır. Məsələn, ayaqqabı dükanının şüşəsində ayaqqabı şəklinin çəkilməsi piktoqrafik yazı nümunəsidir.

Piktoqrafik yazıdan sonra fikri (ideoqrafik) yazı ortaya çıxmışdır. Bu yazıda da fikir şəklin köməyi ilə çatdırılır. Lakin piktoqrafik yazıda şəkil birbaşa əşyanın özünü bildirdiyi halda, ideoqrafik yazıda şəkil rəmzi mənada (ideya şəklində) işlənir. Məsələn, piktoqrafik yazıda günəş şəkli günəşin özünü bildirir, ideoqrafik yazıda isə bu şəkil işıq anlayışını ifadə edir.

Nəqliyyat yolunda qoyulmuş nida işarəsi və ya maşınların hərəkətini tənzimləyən qırmızı, sarı, yaşıl işıq ideoqrafik yazıya nümunə ola bilər.

Yazının ən son və müasir növü hərfi (fonoqrafik) yazıdır. Fonoqrafik yazının ilk mərhələsi heca yazısı (sillabik yazı) olmuşdur. Bu yazıda bir neçə səs bir işarə ilə ifadə olunmusdur Əsl fonoqrafik yazıda isə hər bir səs bir hərflə ifadə olunur.

Hazırda istifadə etdiyimiz latın əlifbası fonoqrafik yazıya əsaslanır.

Dilçiliyin sahələri

Dilçilik elmi dilin qayda-qanunlarını, xüsusiyyətlərini, quruluşunu öyrənir. Dil müxtəlif baxımdan öyrənildiyi üçün ayrı-ayrı sahələrə bölünür. Dilçiliyin fonetika, leksikologiya, morfologiya və sintaksis kimi bölmələrindən başqa, etimologiya, lüğətçilik, dialektologiya kimi sahələri də vardır.

Etimologiya. Sözün mənşəyini, kökünü, nədən törəməsini öyrənən dilçilik sahəsinə etimologiya deyilir. Dilimizdə yaranma tarixi çox qədim olan elə sözlər var ki, indiki şəklində daşıdığı leksik məna anlaşılmır, yəni kökü, mənşəyi izah edilə bilmir. Bu halda etimologiya elminə üz tutmaq lazım gəlir. Sözün kökünü üzə çıxarmaq, onun başqa sözlərlə bağlılığım öyrənmək üçün aparılan dilçilik araşdırmasına etimoloji təhlili deyilir.

Lüğətçilik. Dilçiliyin praktik sahəsi olub, lüğətlərin tərtibi, yaranma qaydalarını öyrənir. Lüğətçilik Azərbaycan – türk dilçiliyinin qədim sahəsidir. Mahmud Kaşğarinin məşhur “Divanu lüğətit – türku (XI əsr) buna nümunə ola bilər. Hüsam Təbrizi (XIII əsr) Hinduşah Naxçivani (XIV əsr) kimi Azərbaycan alimləri də lüğət tərtib etmişlər. XX əsrin əvvəllərində Sultan Məcid Qənizadə, Üzeyir bəy Həcıbəyov, Əliağa Şıxlınski bir sıra lüğətlər tərtib etmişlər. 1964-1987-ci illərdə Əliheydər Orucovun müəllifliyi və rəhb ərliyi ilə nəşr olunmuş 4 cildlik “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” son 50 ildə lüğətçilik sahəsində görülmüş ən böyük iş sayılır. Lüğətlərin bir neçə növü var: izahlı lüğətlər, tərcümə lüğətləri (məsələn, azərbaycanca – ərəbcə və ya ingiliscə -azərbaycanca lüğətlər və s.) və terminoloji lüğətlər (məsələn, dilçilik terminləri lüğəti).

Dialektologiya. Dialekt və ya şivəni öyrənən dilçilik sahəsidir. Yerli -məhəlli danışığa dialekt və ya şivə deyilir. Bir çox şivələrimizdə elə qədim sözlər qorunub saxlanmışdır ki, vaxtilə ədəbi dilimizdə işlənmiş, lakin indi unudulmuşdur. Bu baxımdan dialektlər dilimizin tarixini, onun inkişaf mərhələrini öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir. Ayrı-ayrı ərazilərdə işlənən yerli – məhəlli söz və ifadələrə dialektizm deyilir. Bədii əsərlərin dilində dialektizmlərə rast gəlmək olur.

Azərbaycan dilinin quruluşu və tarixi

Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasında, Cənubi Azərbaycanda, eləcə də bir çox ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların ana dilidir. Dilimiz tarixən türk dili, türki, türkcə adı ilə tanınmış, indi isə Azərbaycan dili kimi rəsmiləşdirilmisdir. Hazırda dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan 30 milyondan çox azərbaycanlı bu dildə danışır. Azərbaycan dili müstəqil respublikamızın dövlət dilidir.

Bir kökdən törəyən dillərə qohum dillər deyilir. Qohum dillərin hamısı birlikdə dil ailəsi adlanır.

Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsubdur. Türk dilləri ailəsi bir neçə qrupa bölünür: oğuz qrupu, qıpçaq qrupu, qarluq qrupu. Dilimiz oğuz qrupuna daxildir. Türk (Türkiyə türkcəsi), türkmən, qaqauz dilləri də oğuz qrupuna daxildir. Qazax, qırğız, tatar, başqırd, qumuq dilləri qıpçaq qrupuna aiddir. Qarluq qrupuna isə aşağıdakı dillər daxildir: özbək, uyğur, salur və s.

Oğuz qrupundan olan dillərin formalaşması eramızın birinci minilliyində başa çatır. Deməli, bu qrupa daxil olan Azərbaycan dilinin də fonetik sistemi, əsas lüğət fondu (leksikası) və qrammatik quruluşu həmin dövrdə formalaşmışdır.

Azərbaycan-türk milli dili isə XVI əsrin sonlarından formalaşmışdır. Bu dövrdə çağdaş dilimizin əsas lüğət fondu (leksikası) və qrammatik quruluşu müəyyənləşir.

Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşu

Dillər qohumluq xüsusiyyəti ilə yanaşı, morfoloji quruluşuna görə də müəyyən qruplara ayrılır. Morfoloji quruluşuna görə dünya dilləri kök dillər, flektiv dillər və iltisaqi dillər kimi qruplara bölünür. Kök (amorf) dillərdə sözün kökü dəyişmir və sözdəyişdirici (leksik) şəkilçi olmur (məsələn, Çin dili). Flektiv dillərdə sözün kökü içəridən dəyişir və şəkilçi sözün əvvəlində, axırında gəlir (məsələn, ərəb dilində).

Azərbaycan dili morfoloji quruluşuna görə iltisaqi (aqqlütinativ) dillərə daxildir. Bu tip dillərdə sözün kökü dəyişmir və həmişə müstəqil leksik məna bildirir. Şəkilçilərin (həm leksik, həm də qrammatik), bir qayda olaraq, söz kökündən sonra gəlməsi üə iltisaqi dillərin əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Bu xüsusiyyət dilimizdəki əsl Azərbaycan sözlərinə (türk mənşəli sözlərə) aiddir. Alınma sözlərdə isə bu qaydanın pozulması halları özünü göstərir, yəni şəkilçi söz kökündən əvvəl işlənir. Məsələn: na-insaf, na-məlum, bi-vəfa, bi-şüur, la-qeyd, ba-məzə və s. (Əsl Azərbaycan sözləri olan kişi və dinc sözləri də na şəkilçisi ilə işlənir: na-kişi, na-dinc).

Dilimizin morfoloji quruluşu və ahəng qanunu

Məlum olduğu kimi, ahəng qanunu sözdə qalın və incə saitlərin bir-birini izləməsi deməkdir. Dilimizin əsas fonetik qanunu kimi, ahəng qanunu fonetikada öyrənilir. Lakin ahəng qanunu dilimizin morfoloji quruluşu ilə də birbaşa bağlıdır. Belə ki, dilimizdəki milli sözlərdə ahəng qanunu, əsasən, gözlənilsə də, bir çox alınma sözlərdə pozulur. Məsələn: kitab, alim, dünya, vəfa, radio və s. Bununla belə, bu kimi sözlərə öz dilimizə məxsus hər hansı bir şəkilçi artırdıqda həmin şəkilçi söz kökündəki son hecanın ahənginə mütləq uyuşmalıdır. Məsələn: kitab-lar, alim-lər-imiz, dünya-da, vəfa-lı, radio-ya və s. Deməli, ahəng qanunu köklə şəkilçi arasında daha möhkəm və dəyişməz olur. Köklə şəkilçi sözün morfoloji quruluşunu müəyyən edir. Ahəng qanunu isə köklə şəkilçi arasında nizamlayıcı amil rolunu oynayır. Deməli, ahəng qanunu fonetik hadisə olmaqla yanaşı, həm də morfoloji hadisədir. Məhz bu xüsusiyyətinə görə ahəng qanunu dilçilikdə morfonoloji (morfologiya və fonetikanı birləşdirən) hadisə sayılır. Morfonologiya iki sözdən ibarətdir: morfologiya, fonetika.

• Teqlər:
• dilçilik
• , yazının tarixi
• , dilçiliyin sahələri
• , ahəng qanunu