Şəxsiyyət psixologiyası yukle

Nevrotik və antihumanistik kontekst (Klinik nəzəriyyə): Bu kontekstdə K.Horninin “Nevrozlar nəzəriyyəsi”, E.Fromun “Şəxsiyyət konsepsiyası”, H.Sallivanın “İnterpersonal nəzəriyyəsi”, E.Eriksonun “Şəxsiyyətin psixososial inkişaf konsepsiyası” səciyyələndirilir.

Cinayət psixologiyası: bu tətbiqi elmin xüsusiyyətləri və məqsədləri

Cinayət psixologiyası Cinayət prosesini öyrənməyə, izah etməyə, bunun necə və niyə baş verdiyini anlamağa və bununla da bunun qarşısını almağa çalışan psixologiyanın bir sahəsidir.

Bu intizamın tarixi çox uzundur və nəzəriyyələri və tətbiqi sahələri çox və müxtəlifdir. Sonra bu kompleks sosial elmin nəyə həsr olunduğunu daha dərindən öyrənəcəyik.

Əlaqədar məqalə: “Ədli Psixologiya: məhkəmə psixoloqunun tərifi və funksiyaları”

Cinayət psixologiyası nədir?

Cinayət psixologiyası psixologiyanın bir qoludur cinayət və cinayətin mənşəyinin nə olduğunu öyrənmək, anlamaq və izah etmək məqsədi daşıyır. Cinayətin qarşısını almaq və nəzarət etmək və cinayətkarı reabilitasiya etmək üçün öyrəndiklərindən faydalanmaqla yanaşı, cinayətkarın motivlərini və şəxsiyyətini də öyrənir. Bütün bunlara əsaslanaraq, həbsxanalarda, psixi sağlamlıq mərkəzlərində və məhkəmələrdə, cinayətdə iştirak edənlərlə reportajlar aparan və cinayətlərin qarşısının alınması proqramlarını hazırlayan cinayətkar psixoloqun siması diqqət çəkir.

Cinayət psixologiyası nisbətən son zamanlarda digər yaxın filiallardan müstəqil olmağı bacaran tətbiqi sosial intizam. Bununla əlaqəli bu sahələr arasında hüquqi psixologiya, məhkəmə psixologiyası, həbsxana psixologiyası və polis psixologiyası var.

Tarixi mənşəyi

Cinayət psixologiyasının tarixi mənşəyi müxtəlifdir, digər fənlər, xüsusən kriminologiya, sosiologiya və psixologiya ilə əlaqəlidir. Əslində və sonuncusu ilə əlaqəli olaraq, cinayət psixologiyası ümumiyyətlə bir elm olaraq inkişaf etmədən psixologiya olmadan bugünkü qədər inkişaf edə bilməzdi. Psixologiyanın böyük mərhələlərindən biri olan testlərin yaradılması cinayət psixologiyasında geniş istifadə edilmişdir cinayət şübhəlisinin cinayət xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsi kimi.

Cinayət psixologiyası üçün ən vacib inkişaflardan biri, Hermann Ebbinghausun yaddaş araşdırmalarıdır. Bunlar, şahidlərin qiymətləndirilməsi, cinayət hadisəsini necə xatırladıqları və həqiqiliyini necə yoxlayarkən böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu, eyni zamanda psixoloji, xüsusən sosial, qrup dinamikasının öyrənilməsi, cinayət əməli ilə əlaqəli şəxslər tərəfindən qərar qəbuletmə işinə marağın artırılması ilə əlaqədardır.

Ancaq psixologiyanın özü ilə yanaşı, cinayət psixologiyası da inkişaf edir yetkinliyini müxtəlif tarixi və ictimai hadisələrə borcludur. Bunların arasında, uşaqlarda cinsi istismara qarşı daha yüksək həssaslığa əlavə olaraq, altmışlı və yetmişinci illərin feminist dalğası da var.

Məhz bu kontekstdə cinayət psixologiyası cinayətin qarşısını almaq məqsədi ilə cinayətləri, xüsusən cinsi və cinsi cinsi cinayətləri anlamağa və onlarla qarşılaşmağa çalışdı. Bütün bunlarla, təcavüzkarlara qarşı müalicələrin hazırlanması və tətbiq edilməsi və uşaqların travmatik təcrübə yaşamadan əvvəl məhkəmədə dəlil vermək qabiliyyətini öyrənmək məqsədi daşıyırdı.

Mövcud kriminal psixologiyanın bir hissəsinin kökündən bir hissəsinin yalançı elmdən qaynaqlandığı da nəzərə alınmamalıdır. Bunların arasında fiziognomiya var, bədənin və ruhun intim əlaqədə olduğunu, bədənin eybəcərliklərin mənəvi qüsurlardan qaynaqlandığını düşünən bir intizam. Bununla yanaşı, hər bir psixi funksiyanın beyin hissəsinə uyğun gəldiyini və bunlar kəllədə, baş boyunca çökəkliklər və kurqanlar şəklində müşahidə edilə biləcəyi bir nəzəriyyə işləyən Franz Joseph Gall’ın frenologiyasına sahibik.

Cinayət psixologiyasının əldə etdiyi böyük töhvələrdən biri də psixiatriyadan qaynaqlanır. O vaxt bu intizam ruhi xəstələri cinayətkarlardan ayırırdı. James Cowles Prichard tərəfindən irəli sürülən əxlaqi dəlilikdə olduğu kimi cinayətin də psixopatoloji mənşəli olduğu irəli sürülsə də, sonunda bu anlayış 19-cu əsrdə cinayət şəxsiyyəti anlayışı ilə əvəz olundu. Beləliklə, cinayət davranışının fərdin şəxsiyyətində mövcud olan cinayət xüsusiyyətləri səbəbindən meydana gəldiyi qəbul edildi.

Sizi maraqlandıra bilər: “Psixologiya tarixi: əsas müəlliflər və nəzəriyyələr”

Cinayət davranışı ilə əlaqəli nəzəriyyələr

Qeyd etdiyimiz kimi, cinayət psixologiyası cinayət davranışının başa düşülməsində və izahında psixoloji biliklərin tətbiqi kimi başa düşülür. Bu tərif aydın və birmənalı olsa da, kiminsə cinayət əməli törətdiyini izah etməyə çalışan bir çox nəzəriyyə var.

Təkamül psixologiyasından inkişaf trayektoriyalarının cinayət davranışına necə təsir etdiyinə vurğu edilir. Diqqətin mərkəzi aşağı sosial-iqtisadi mənşədən gəlmə, mədəni stimullaşdırma almamaq, səhlənkarlıqla yetişdirmə tərzi və aşağı özünə hörmət obyekti olmaq kimi ətraf mühitə təsirlərə yönəldilir. Bütün bunlar fərdin, xüsusilə də gənclik dövründə cinayətkar davranmasına səbəb ola bilər.

Digər tərəfdən, sosial psixologiyaya gedərkən, cinayət davranışının necə baş verdiyini izah etməyə çalışan bir neçə nəzəriyyə var. Onların arasında biz də var Festingerin sosial aidiyyət nəzəriyyəsiBu, insanların davranış görünüşü kimi daxili və ya xarici bir səbəbi göstərməyə meylli olduqlarını göstərir. Ayrıca, eyni müəllifdən, insanların oxşar şəkildə qiymətləndirilən və psixoloji gərginliyə səbəb olan iki seçim arasında qərar vermə meyli kimi izah edilən idrak uyğunsuzluğu nəzəriyyəsi var.

Sosial psixologiya daxilində, insanların bir qrup içərisində fərdi şəxsiyyətlərini itirdiyi, cəmiyyətdən ayrılmağa kömək edə biləcək bir müddət olan fərdi şəxsiyyətini itirmə mövzusunda araşdırmalarımız da var.Bu əlaqənin kəsilməsi cinayətin öyrənilməsində çox vacib bir cəhətdir, çünki bu, insanı cinayətə daha çox meylli edən bir amil ola bilər.

Şəxsiyyət psixologiyasına gəldikdə, fərdi psixoloji xüsusiyyətləri öyrənirik. Cinayət prosesinə yönəlmiş şəxsiyyət psixologiyası, özünü idarə etmə ilə çox yaxın bir əlaqə quraraq, bəzi şəxsləri cinayət əməllərinə daha çox meylli edən şəxsiyyətin spesifik xüsusiyyətlərini izah etməyə və tapmağa çalışır.

Klinik psixologiya daxilində cinayətlə əlaqəli psixopatologiya tədqiqatını vurğulaya bilərik. Cinayət şizofreniya, bipolyar pozğunluq və əhval-ruhiyyə pozuqluğu kimi müəyyən zehni xəstəliklərlə əlaqələndirilə bilər. Bu, bir növ intellektual qüsur və ya impuls nəzarəti pozğunluğu, kleptomaniya, piromaniya və ya autizm spektri pozğunluqları olan cinayət prosesi ilə də əlaqələndirilə bilər.

Tətbiq sahəsi

Cinayət psixologiyasının bir çox tətbiq sahəsi var, həbsxanalardakı, sağlamlıq mərkəzlərindəki və məhkəmələrdəki cinayət psixoloqunun rəqəmləri xüsusilə diqqət çəkir.

1. Cinayət təhlili

Cinayət psixologiyası daxilində yerinə yetirilən funksiyalar arasında cinayət təhlili də göz ardı edilə bilməz. Bu, psixologiyanın kriminoloji sahəyə daxil edilməsinin əsas səbəblərindən biridir, bir çox insanın cinayətə müdaxilə edə biləcəyini nəzərə alsaq, həm faili, həm də qurbanı və ortaqları.

Beləliklə, cinayət psixologiyası cinayətkarın fərqli konkret vəziyyətdəki davranışlarını, əldə edilmiş məlumatları verilənlər bazaları ilə müqayisə edəcək şəkildə təhlil edir. Təsadüflərin aşkar edildiyi təqdirdə istifadə olunan silahlar, qurban növü (ardıcıl qatillərdə olduğu kimi), iş rejimi, coğrafi yerləşmə və istintaqa rəhbərlik etmək üçün əsas verən digər məqamlar.

Buraya polis istintaqı da daxil ola bilərcinayətkarlarla danışıqlar, müxtəlif sübutların və ya faktların psixoloji məzmunu üzərində işləmək, cinayətdə iştirak edən cinayətkar dəstələrin quruluşu və ya cinayətin xəritələşdirilməsi kimi işlər daxil olmaqla.

2. Cinayət profilinin yaradılması

Cinayət psixologiyasının başqa bir tətbiqi də cinayət profilidir. Bu, müstəntiqlərin özlərini cinayətkarın şüurunda yerləşdirmələrinə kömək edən, şəxsiyyət və davranış xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməyə, cinayət və hadisə yerini təhlil etməyə imkan verən istintaq üsuludur.

Bu şəkildə müəllif şəxsiyyətinin və ya motivlərinin fərqli cəhətləri məlum ola bilər. Məsələn, cinayətin əvvəlcədən planlaşdırılması ola bilər və ya impulsiv və ehtiraslı ola bilər. Cinayət törətmiş şəxsin yaşı, cinsi və yaşaya biləcəyi ərazi də nəzərə alınır.

3. Cinayətdə iştirak edənlərlə müsahibələr

Cinayət psixologiyası tətbiq edilə bilər həm cinayətkarlar, həm də zərərçəkmişlərlə reportajların aparılması, baş vermiş hadisələrlə əlaqəli və doğru məlumat almaq.

Bu, cinayət əməlinə məruz qalan hər bir şəxsin fərqli ehtiyaclarını nəzərə alır. Müsahibə apararkən nəzərə alınması lazım olan ehtiyaclara, imkanlara və xüsusiyyətlərə sahibdirlər, məsələn, bir cinayətə şahid olan bir yetkinlik yaşına çatmayan bir şəxs, etiraf etməkdən imtina edən bir cinayətkar, travma almış biri kimi .

Bu sahədəki reportajın özünəməxsus xüsusiyyətləri var Standart müsahibələrdə, məlumatların alınmasında maneə olan üç problem müəyyən edilə bilər:

Tez-tez kəsilmələr.
Həddindən artıq sualların formalaşdırılması.
Sualların uyğunsuzluğu.

Bütün bunlar istintaq üçün az faydalı, daha qeyri-müəyyən və dəqiq olmayan bir məlumatla nəticələnə bilər.

Buna görə də Bu tip müsahibədə, bilişsel müsahibə, ümumiyyətlə, müxtəlif üsullarla istifadə olunur. Birincisi, cinayətin kontekstini əqli cəhətdən yenidən qurmaq, ikincisi, xatırladıqları hər şeyi nəql edərək “sərbəst yaddaş” ı insana verməkdir. Üçüncüsü “perspektiv dəyişikliyi” dir. Sonuncusu hadisələrin necə baş verdiyindən fərqli olaraq izah edildiyi “tərs qaydada yaddaş” dır.

4. Qiymətləndirmə qiymətləndirilməlidir

Cinayət psixoloqunun səlahiyyətlərindən biri qiymətləndirməkdir təqsirləndirilən şəxs mühakimə olunmağa yararlıdırsa.

Fərdin ittiham olunduğu cinayətin törədilməsini başa düşə biləcəyi və bunu etdiyi zaman başa düşmək üçün tam səlahiyyətləri olub olmadığı, ittiham olunduğu səbəbləri anlaya biləcəyi təqdirdə qiymətləndirilməlidir. mümkün mühakimə dairəsini və öz müdafiənizdə ifadə vermək qabiliyyətinizin olub olmadığını başa düşsə.

İnsanı mühakimə etməyən səbəblər müxtəlifdir, məsələn beyin zədəsi, demans, intellektual əlillik və ya psixopatologiyanın olması.

Bunu doğrulamaq üçün psixoloqlar qiymətləndirmə metodlarından və ya psixometrik testlərdən istifadə edirlər.

5. Qurbanın vəziyyətinin qiymətləndirilməsi

Yalnız cinayətkarın xüsusiyyətlərini bilmək deyil, qurbanın vəziyyətini də bilmək məqsədi daşıyır. Başqa sözlə, məqsəd, yaşadıqları bu əməlin ruhi sağlamlıqlarına hansı təsir göstərdiyini, xüsusilə də qətl cəhdi, cinsi istismar və ya pis rəftar hallarında travmatik ola biləcəyini öyrənməkdir.

6. Qarşısının alınması

Nəhayət, cinayət psixologiyasının qoruyucu bir məqsədi olduğunu bilirik, çünki cinayəti bilmək həm də onu həyata keçirmə ehtimalı yüksək olan qruplara müdaxilə edərək onun qarşısını almağa kömək edir.

Beləliklə, bu intizam, cinayətin meydana gəlməsi və inkişafı ilə əlaqəsi olan biopsikososial faktorları bilməklə profilaktika proqramları vasitəsi ilə cinayətləri azaltmaq üçün. Cinayət və onun qarşısının alınması barədə məlumatları artırmaq məqsədi daşıyır.

Şəxsiyyət haqqında anlayış

Müasir psixologiyada şəxsiyyət problemi. Şəxsiyyət problemi elmin müxtəlif sahələrində çalışan alim və mütəfəkkirlərin illərlə diqqət mərkəzində dayanan mühüm problemlərdən biri olmuş və müasir dövrdə də öz aktuallığını saxlamaqdadır. Müasir psixologiyada şəxsiyyət, onun fəallığı, formalaşması, strukturu kimi məsələlər, ümumiyyətlə şəxsiyyət anlayışının mahiyyəti barədə müxtəlif fikirlər irəli sürülür. Bu bir daha həmin problemin mürəkkəb və çətin olduğunu təsdiq edir.

İnsanlar təkcə gözlərinin rənginə, səslərinin tembrinə, barmaq izlərinə və s. görə deyil şəxsiyyətlərinin xarakteristikasına görə də bir-birlərindən fərqlənirlər. İnsanları gözlərinin rənginə, səslərinin tembrinə və ya digər biofiziki xüsusiyyətlərinə görə xarakterizə etməyə nisbətən onları bir şəxsiyyət kimi xarakterizə etmək olduqca çətindir. Şəxsiyyət anlayışı mürəkkəb anlayışdır. Onun adekvat şəkildə anlaşılmasının çətinliyi bir sıra amillərlə bağlıdır. Həmin mühüm amillərdən bir neçəsini nəzərdən keçirək.

1. İnsan şəxsiyyəti maddi və toxunula bilən, hiss edilən deyildir. O, bir sıra amillərin, şəraitin, imkanların və determinantların təsiri altında formalaşan psixoloji törəmədir.

2. İnsan şəxsiyyəti bir sıra amillərin təsirinə məruz qalsa da yalnız onlardan asılı bir törəmə kimi şərh oluna bilməz, çünki o formalaşdığı həmin əsası dialektik olaraq rədd edir.

3. İnsan davranışının determinasiyasında şəxsiyyətin mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi barədə çoxlu nəzəriyyə və konsepsiya mövcuddur ki, bunların bir çoxunun «şəxsiyyət» anlayışını şərh etməsi ziddiyyətlidir.

4. Nəhayət, şəxsiyyəti anlamaq insan fenomenini anlamaqla birbaşa əlaqədardır. Şəxsiyyət yalnız o zaman insanın əsası, özəyi kimi, onun başlıca parametri, onun eyniləşdirmə vasitəsi kimi şərh oluna bilər ki, antropologiya və insan haqqında biliklər insanın öz təbiətini anlamaq səviyyəsinə yüksəlmiş olsun.

Lakin bütün bu qeyd olunanlar heç də şəxsiyyətin tədqiqi imkanlarının mümkün olduğunu rədd etməyə imkan vermir. Əksinə, şəxsiyyət problemi barədə son nəzəri və eksperimental tədqiqatlar onun öyrənilməsi imkanlarını artırır.

«Şəxsiyyət» sözü Azərbaycan, rus və ingilis dillərində maraqlı və faktiki olaraq eyni etimologiyaya malikdir. Azərbaycan dilində «şəxsiyyət» sözü öz əsasını ərəb sözü olan «şəxs» sözündən götürmüş və hər hansı bir konkret şəxsi, simanı bildirir. Rus dilində «şəxsiyyət» (liçnostğ) sözü də «liüo», «liçina» (üz, sifət) sözləri ilə bağlıdır. İngilis dilində «şəxsiyyət» mənasını ifadə edən «personality» sözü öz əsasını iki latın sözündən – «per» və «sona» sözlərindən götürmüşdür ki, bu da bir növ «vasitəsilə danışır» mənasını ifadə edir. Sonralar qədim Yunanıstanda və Rim imperiyasında bu söz teatr tamaşasında aktyorun «maskası» şəklində özünü büruzə vermişdir. Adətən, səhnə hərəkətindən asılı olaraq «masqa» dəyişilir, aktyor rola daxil olur. Lakin, yalnız xeyli vaxt keçdikdən sonra «persona» sözü hazırki dövrdə daşıdığı məna yükünü daşımağa başlamış, «personality» – «şəxsiyyət» mənasında işlənməyə başlanmışdır.

Qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, insanın şəxsiyyəti birbaşa və dolayı mənada onun siması, sifətidir. Birbaşa mənada insanın siması, sifəti onun başlıca identifikatorudur. Məhz onun xətləri, formaları, çevrəsi və digər xüsusiyyətləri əsasında bir adamı başqasından fərqləndirir, onun hansı yaş kateqoriyasına mənsub olduğunu müəyyənləşdirə bilirik. Təsadüfi deyildir ki, şəxsiyyəti eyniləşdirməklə bağlı bütün sənədlərdə onun sifətinin (üzünün) şəkli olması tələb edilir. Bununla yanaşı olaraq bizim sifətimiz emosiyalarımızın, hisslərimizin, əhvalımızın, vəziyyətimizin, istəklərimizin ifadəçisinə çevrilir, o bizə təkcə verbal yolla deyil, qeyri- verbal yolla da, zəngin mimiki imkanlarımızın köməyilə də ünsiyyətə girmək imkanı verir. Dolayı mənada, insan şəxsiyyəti onun «ruhunun», başqa sözlə, onun bütün psixi təzahürünün «sifətidir». İnsana məxsus olan fərdi-psixoloji xassələrin təzahür xüsusiyyətlərinə, onun ünsiyyət üslubuna, davranışına, fikir və ideyalarına görə onu aydın eyniləşdirməyimiz və onun gələcək davranışının istiqamətini proqnozlaşdırmağımız heç kimdə şübhə doğura bilməz.

Bütün yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, şəxsiyyət fərdin özünü cəmiyyətlə eyniləşdirməsinə imkan verən davamlı fiziki və psixi xarakteristikasının məcmuundan ibarətdir.

Şəxsiyyət insanın psixoloji siması olub, şüura, mənliyə malik olan, öz hərəkətlərinə cavabdeh, ictimai münasibətlərin fəal iştirakçısı olan adamdır. Şəxsiyyət müəyyən ictimai-tarixi dövrdə yaşayıb fəaliyyət göstərən, gerçəkliyi dərk edib müəyyən istiqamətdə dəyişdirən, ünsiyyətə girməyi bacaran konkret canlı insandır.

PSİXOLOGİYADA ŞƏXSİYYƏT PROBLEMİNƏ NƏZƏRİ, TƏDQİQİ YANAŞMALAR(1-Cİ HİSSƏ) VƏ İŞ MÜHİTİNDƏ BU MEYARLARDAN DÜZGÜN İSTİFADƏ(2-Cİ HİSSƏ)

Şəxsiyyət və onun psixologiyası dərin köklərə malikdir. Müasir şəraitdə insan amili və şəxsiyyət məfhumu xüsusilə aktuallaşıb. Demək olar ki, humanitar elmlərin əksəriyyəti şəxsiyyət problemini diqqət mərkəzində saxlayır. Yaxın tarixdə bu prosesin daha da aktuallaşması müasir dövrün tələbatı olaraq şərh edilməlidir. Necə ki, psixologiya elmi qısa tarixə uzun keçmişə malikdir, eləcə də şəxsiyyət və insan problemlərinin elmi sferada tədqiqi qısa tarixə böyük keçmişə malikdir. Yəni, şəxsiyyət psixologiyasında nəzəri tədqiqatlar öz əsaslarını eradan əvvəlki dövrün görkəmli alimlərinin işlərindən almışdır. Lakin, şəxsiyyət psixologiyasının eksperimental bir elm kimi nəzərdən keçirilməsinə XX əsrin əvvəllərindən başlanmışdır.

Şəxsiyyət və onun funksiyalarını aydınlaşdırmaq üçün ilk növbədə onun mahiyyətini izah etmək lazımdır. Şəxsiyyətin funksiyalarını aydınlaşdırmağın ilkin şərti sosiologiya və psixologiya elmlərində bu problemə necə yanaşıldığını müəyyənləşdirməkdir. Sosiologiya şəxsiyyəti cəmiyyətin mikrostruktur kontekstində araşdırır. Şəxsiyyətə sosioloji aspektdən yanaşmaya görə şəxsiyyət sosial münasibətlərin obyektidir. Psixoloji nöqteyi-nəzərdən şəxsiyyət ictimai münasibətlərin obyekti olmaqla bərabər həm də subyektidir. Şəxsiyyətin davranış və fəaliyyətinin real konkret mühitdə öyrənilməsi psixologiyanın payına düşür. Burda iki əsas cəhəti gözdən qaçırmamalıyıq.

1) şəxsiyyətin təcrübəni mənimsədiyi mühit və bu mühitin xüsusiyyətləri

2) şəxsiyyətin mühit tərkibində özünügerçəkləşdirməsi və öz davranış və fəaliyyətini, münasibətlər sistemini realizə etməsi

Beləliklə, bizə məlum olur ki, psixologiyada şəxsiyyət probleminin başlıca məsələləri mühittərkibi qarşılıqlı münasibətlər və ünsiyyətdir.

Bugün hamı tərəfindən qəbul edilən şəxsiyyət tərifi yoxdur, müasir psixologiyada şəxsiyyətə çox sayda yanaşma vardır. O cümlədən, tanınmış Azərbaycan alimləri də şəxsiyyətə tərif vermişdirlər:

Şəxsiyyət bioloji, sosial və psixoloji münasibətləri inteqrasiya edərək, fərdin özünəməxsus simasının yaranması prosesidir. Məhz bu ierarxik münasibətlər sistemi inteqrativ bir keyfiyyət kimi şəxsiyyəti səciyyələndirir. (Prof. B.Əliyev). Şəxsiyyət keçmişin şüursuz meylləri və gələcəyə şüurlu yönəlmənin qarşılaşdırılmasının imkan və təzahür vasitəsidir. (Prof. S.Seyidov). Şəxsiyyət – yüksək düşüncəsi, öz hərəkət və davranışları üçün məsuliyyət hissini, şəxsi ləyaqəti və başqa yüksək mənəvi keyfiyyətləri özündə birləşdirən insandır. Şəxsiyyət – müstəqil, sosial, fəal olan adamdır. Əgər şəxsiyyət öz mahiyyətinə görə sosialdırsa, mövcudluq üsuluna görə fərddir [11].

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, şəxsiyyətə hamı tərəfindən qəbul edilən vahid tərif verilmədiyi üçün, bu onun necə mürəkkəb bir fenomen olduğunu göstərir.

Prof. S.İ.Seyidov şəxsiyyət probleminin fenomenoloji təhlilini verərkən qeyd edir ki, problemə heç vaxt birmənalı, eyni mövqedən yanaşılmayıb. “Doğrudan da psixologiyada şəxsiyyət nəzəriyyələrinin çoxunda öz mövqelərini bildirərkən şüurluluq və şüursuzluq problemi ilə üz-üzə qalırlar. Onların arasında tarazlığın tapılması bir sıra nəzəri və praktik məsələlərin həllinə kömək edərdi. Müəlliflər özlərinin fəlsəfi və metodoloji mövqelərindən asılı olaraq gah qeyri-şüurluluğa, gah da şüurluluğa üstünlük verirlər. Çox az hallarda tədqiqatçılardan kimsə hər iki mövqeni tənqid etmişdir. B.Skinner isə öz tədqiqatlarında şəxsiyyəti praktiki olaraq ətraf mühitin təsirinə cavab reaksiyası verən insan kimi təqdim edir” [7, s. 238].

Ümumiyyətlə, şəxsiyyətin xarakterizə olunması zamanı bütün tədqiqatçılar tərəfindən qəbul edilən 2 cəhət xüsusilə diqqət çəkir.

1) insanın mahiyyəti real sferada ictimai münasibətlərin məcmusudur

2) şəxsiyyət şüurlu( rasional) fəaliyyət subyektinə çevrilir

Burdan belə bir əqli-nəticə əldə etmək mümkündür ki, şəxsiyyət sadəcə şüur və mənlik şüurunun yaranması ilə birlikdə əmələ gəlir.

“Şəxsiyyətə çevrilmək, müəyyən həyat mövqeyi, hər şeydən əvvəl əxlaqi mövqe tutmaq, öz mövqeyini cəmiyyətin üzvü kimi aydın dərk etmək və onun üçün məsuliyyət daşımaq, özünün əməlləri, işləri, bütün həyatı ilə onu təsdiq( bərqərar) etmək deməkdir” [1, s. 131].

Göründüyü kimi, şəxsiyyət probleminin tədqiqi insanın ontoloji baxımdan mövcudluğunun təmini, qnesioloji baxımdan həyat fəaliyyətinin təşkilinin formalaşdırılmasında əsaslı rol oynayır. Şəxsiyyətin eksperimental tədqiqinin əsası A.F.Lazurski, Q.Olport, R.Kettel tərəfindən qoyulmuşdur. Bu sahədə müxtəlif baxış və nəzəriyyələrin meydana gəlməsində şəxsiyyət haqqında aparılmış çoxsaylı tədqiqatların əvəzsiz rolu olmuşdur. Məqalənin əvvəlində qeyd etdiyimiz kimi, şəxsiyyətə hamı tərəfindən qəbul edilən vahid bir yanaşma olmadığı üçün müxtəlif aspektlərdən tədqiqatlar aparılmışdır. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində meydana çıxan nəzəriyyələrə adekvat və rasional şərh verə bilmək üçün onları aşağıdakı sistematika ilə öyrənilməsi daha məqsədəmüvafiqdir:

1. İlkin və ya psixoanalitik kontekst (Klassik nəzəriyyə)

2. Nevrotik və antihumanistik kontekst (Klinik nəzəriyyə)

3. Tətbiqi kontekst (Eksperimental nəzəriyyə)

4. “Təhrif edilməmiş” həqiqət konteksti (Koqnitiv nəzəriyyə)

5. Davranış konteksti (Bihevioral nəzəriyyə)

6. Humanizm konteksti (Humanistik nəzəriyyə)

İlkin və ya psixoanalitik kontekst (Klassik nəzəriyyə): Bu kontekstdə Z.Freydin psixoanalitik nəzəriyyəsi (Freydizm), K.Yunqun analitik nəzəriyyəsi və A.Adlerin fərdi psixologiya nəzəriyyəsi klassik nəzəriyyələr adı altında ehtiva olunur.

Z.Freydin yaratdığı psixoanalitik nəzəriyyənin (Freydizmin) mənbəyində libido və instinktiv təhriklər durur. Bununla da psixi hadisələrə yeni bir yanaşma – şüursuzluq anlayışı gətirilmişdir. Psixoanalitik kontekstdə şəxsiyyətin strukturunda 3 komponent mövcuddur: İd (O), Eqo (Mən), Super – eqo (Fövqəl – mən).

Psixoanalitik kontekstdə id – şüursuzluq, eqo – şüur və super eqo – ali şüur kimi nəzərdən keçirilir.

Z.Freyd 1920-ci ildə id, eqo və supereqo anlayışlarını ilk dəfə “Həzz prinspinin xaricində” adlı məqaləsində səciyyələndirmişdir. O qeyd edirdi ki, id sıxışdırılmış şüursuz instinktlərin hökmranlıq etdiyi və həzz prinspinə qeyd-şərtsiz tabe olan psixi sahədir. Və o dərkolunmazdır. Eqo şüursuz instinktlərin ardınca getmək və gerçəkliyin norma və tələblərinə tabe olmaq arasında seçim etməyə məcbur olan psixi məfhumdur. Supereqo norma və əxlaqi tələbatların məcmusudur. Supereqo avtomatlaşmış sosial norma və qaydalardan ibarət olduğuna görə, insanın həyat fəaliyyətinin “nəzarətçisi” obrazında çıxış edir. Beləliklə, “eqo həmişə müanqişədə olur, id və supereqonun tələbləri bir birinə uyğun gəlmədiyi üçün o, müvafiq bir çaxnaşma içində qalır, bu çaxnaşmadan qurtulmaq üçün müdafiə mexanizmlərinə meyl edir” [9, s. 111]

Klassik nəzəriyyələrə K.Yunqun analitik nəzəriyyəsi də daxildir. Bu aspektdən yanaşıldıqda şəxsiyyət özndə 4 elementi ehtiva edir: şüur, şəxsi şüursuzluq, şüursuzluq və kollektiv şüursuzluq. K.Yunq qeyd edir ki, insan təkcə gizli tendensiyaları ilə yox, eyni zamanda istək, arzu və qiymətlərilə müəyyən edilir. K.Yunq ekstroversiya və introversiya anlayışlarını şəxsiyyətin əsası kimi psixologiyaya daxil etmiş, ekstrovert və introvertşəxsiyyət tiplərini səciyyələndirmişdir. Şəxsiyyət bütün maraqlarına xaricə yönəldirsə ekstrovert tipə aid olur. İntrovert tip həyat enerjisini öz daxili aləminə yönəltmiş olur.

Klassik nəzəriyyələrdən biri də A.Adlerin fərdi psixologiya nəzəriyyəsidir. A.Adlerin fikrincə, insanda ən əsas faktor təbii instinktləri yox, birlik hissidir. Adler mühüm münasibətləri təsnif etməklə şəxsiyyətin formalaşmasına təsir göstərən 3 əsas komponenti qeyd etmişdir:

a. ətrafdakı insanlara münasibət

b. əməyə münasibət

c. qarşı cinsə olan münasibət

O, həmçinin motiv və tendensiyaları da aşağıdakı kimi təsnif etmişdir:

1. öz gücsüzlüyünü dərk

2. təkmilləşməyə və üstünlüyə cəhd

3. sosial hiss və ya birlik hissi

Adler bu tendensiyaların anadangəlmə olduğunu qəbul etmir. O bunu belə izah edir ki, necə ki uşaq doğulduqda şəxsiyyətə çevrilmək üçün potensial imkan olur, həmçinin bu tendensiyalar üçün də potensial imkan olur.

Nevrotik və antihumanistik kontekst (Klinik nəzəriyyə): Bu kontekstdə K.Horninin “Nevrozlar nəzəriyyəsi”, E.Fromun “Şəxsiyyət konsepsiyası”, H.Sallivanın “İnterpersonal nəzəriyyəsi”, E.Eriksonun “Şəxsiyyətin psixososial inkişaf konsepsiyası” səciyyələndirilir.

K.Horni anadangəlmə narahatlıq hissini insanın davranış və fəaliyyətinin şərtləndirilməsinin əsası kimi səciyyələndirirdi. Bu nəzəriyyəyə görə insan doğulduğu gündən üzvi səviyyədə narahatlıq keçirməyə başlayır, həmin hisslər onun psixi fəaliyyətinin daxili xassəsi kimi özünü göstərir. K.Horniyə görə narahatlıq hissi insanı fəaliyyətə təhrik edən əsas motivdir. O, narahatlıq hissini “köklü həyəcan” adlandırır.

Bu kontekstdən çıxış edərkən E.Fromun şəxsiyyət konsepsiyasını vurğulamaq labüddür. Ictimai inkişaf şəxsiyyət azadlığına gətirib çıxarır( fərdiləşmə şərtilə). E.Fromun aspektindən yanaşıldıqda kapitalizmdəki cəmiyyətdaxili rəqabət nevrotik şəxsiyyətlərin yaranmasına səbəb olur. E.From 4 şəxsiyyət tipini ayırd edir:

4. Tərki dünya( destruktivizim)

E.From yuxarıda göstərdiyimiz təsnifatı verərək bir növ “azadlıqdan qaçışın” mümkün yollarını( pataloji) göstərmişdir.

Sadist – ətraf aləmi məhv etməyə fokuslanıb, özündə günah görmür.

Mazoxist – ətraf aləmdə baş verənlərin günahkarının özü olduğunu zənn edib, özünüməhvə fokuslanıb.

Konformist – hər bir şəraitə uyğunlaşır, kütlədən( cəmiyyətdən) fərqlənmir.

Tərki dünya – ətraf aləmi “silməyə” cəhd edir, destruktiv fəaliyyətin nəticəsi olaraq tənha qalmağı seçir.

Digər bir alim H.Sallivan K.Horni istiqamətini qəbul edərək, psixoloji tədqiqatın obyektini subyektlərin fəaliyyət məhsulu kimi qəbul edir. Ona görə şəxsiyyətin inkişafının aşağıdakı mexanizmləri mövcuddur:

1. Zərifliyə, əzizləməyə tələbat

2. Qorxudan, həyəcandan qaçmaq cəhdi

Sallivanın fikrincə, insanın təhlükəsizliyə olan təlabatı doğularkən onun üzvi təlabatına çevrilmiş, ancaq sosial xarakter daşıyan cəhddir. Onun fikrincə şəxsiyyət xarici aləmlə mübarizədə, yəni narahatlıqla mübarizədə formalaşır. Sallivan bunu “Mən-sistem” adlandırır. O qeyd edir ki, şəxsiyyət şüursuzluq səviyyəsində narahatlıqla mübarizə edir, sonra isə bundan yaxa qutarmaq üçün müxtəlif vasitələr tapmağa çalışır. “Mən sistem” bütün fərdləri həyatın bütün pillələrində əvvəlcə ananın, sonra da başqa adamların( məsələn; həmkarlar, dostlar, həyat yoldaşı və s.) köməyinə qaçmağa məcbur edir. Nəticə olaraq, şəxsiyyətlərarası münasibətlər formalaşan şəxsiyyətin mexanizmi kimi özünü göstərməyə başlayır.

E.Eriksonun “Şəxsiyyətin psixososial inkişaf konsepsiyası” (eqo psixologiyası) epigenetik nəzəriyyə adı ilə məşhurdur. O “şəxsiyyətin identikliyi” anlayışını irəli sürmüş, insan və sosium arasında qırılmaz əlaqənin mövcudluğunu sübut etmişdir.

Məşhur Amerika psixoloqu E.Erikson qeyd edir ki, cəmiyyətdə kəskin tarixi, ictimai-siyasi, iqtisadi dəyişikliklər baş verir. Belə bir situasiyada şəxsiyyətin reformasiyası, yeni mühitə identifikasiya etməsi çətin prosesdir. Cəmiyyətin struktur etibarilə yenidən təşkili şəxsiyyətə əsasən iki aspektdən təsir edir. Bunlar aşağıdakılardır:

1. Yenidən təşkilin özü (struktur etibarilə)

2. Yeni şəraitdə şəxsiyyətin daxili strukturunda baş verən “Mən” və “Fövqəl mən” çaxnaşmasında “Mən” obrazının (hissinin) itirilməsi qorxusudur.

E.Eriksonun, şəxsiyyətin mühitə psixososial uyğunlaşma nəzəriyyəsinə görə bu uyğunlaşma həm də ictimai mahiyyət kəsb edir. Biogenetik qanun(Müller-Hekkel qanunu) bu nəzəriyyənin məğzini özündə ehtiva edir: “Ontogenez filogenezin qısa təkrarıdır”. Biz bu ifadəni nəzəriyyənin məğzi kimi qəbul etdikdə, belə bir sublimasiyadan, eyniləşdirmədən istifadə etdik: Fərd yaşadığı müddət ərzində sosiogenetik təkamülü müşahidə edə bilmir. Onun həyat və fəaliyyətinə psixososial təkamül təsadüf edir. Burdan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, ontogenezin formalaşmasında filogenezdəki dəyişikliklər mühüm rol oynayır və yeni formalaşan “ontogezlər” filogenezi formalaşdırdığı kimi, həmçinin də insanın sosiogenetik təkamülündəki yeniliklər psixososial təkamülü müəyyənləşdirir və reformasiyaya uğramış psixososial təkamül də sosiogenetik təkamülün yenidən təşkilində öz rolunu oynayır.

E.Eriksonun şəxsiyyət və cəmiyyət həyatında müasir psixoanalitik baxışları ABŞ və Qərbi Avropa insanlarının marağına səbəb olan məsələləri əhatə edir. Erikson sosiologiya, tarix və psixologiyanı vəhdətdə götürərək şəxsiyyətin formalaşmasında ictimai proseslərin, tarixi faktların qarşılıqlı təsirini öyrənmişdir. E.Eriksona görə, şəxsiyyət konkret tarixi proseslərə o zaman qoşulur ki, bu proseslərin gedişatı onun daxili maraq meyarında öz əksini tapsın.

E.Eriksonun ictimai-tarixi proseslərin şəxsiyyətə təsiri ilə bağlı mövqeyi ikinci dünya müharibəsi(cəmiyyətin struktur etibarilə yenidən təşkili) zamanı formalaşdı.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz, cəmiyyətin struktur etibarilə yenidən təşkilində şəxsiyyətin daxili strukturunda baş verən “Mən” və “Fövqəl mən” çaxnaşmasında “Mən” obrazının (hissinin) itirilməsi qorxusunun real həyata inikasını E.Erikson öz xəstələri ilə söhbət əsnasında müşahidə edirdi. Həmin xəstələr(müharibə veteranları) öz mövqelərini, “Mən” hissini, həyat oriyentasiyalarını itirmişdilər. E.Erikson belə nevrotik simpromların səbəbini cəmiyyətdə və onların həyatında baş verən kəskin dəyişimlərdə görürdü.

Tətbiqi kontekst (Eksperimental nəzəriyyə): Bu kontekstdə əks olunan məsələlər şəxsiyyət haqqında aparılmış çoxsaylı tədqiqatlar və bu tədqiqatların nəticəsi olaraq meydana çıxan baxış və nəzəriyyələr sayəsində şəxsiyyət psixologiyası nəzəri bir elmdən, eksperimental bir elmə çevrilməsidir.

Burada birinci növbədə diqqəti cəlb edən Q.Olport və Q.Meyerin “Personoloji nəzəriyyə”sidir.

Q.Olport isə hesab edirdi ki, fərdi ümumi şəkildə öyrənilməsi ilə yanaşı, fərd və şəxsiyyətin ayrı-ayrı keyfiyyətləri arasındakı fərqi də nəzərdən qaçırmaq olmaz.

Amerikada şəxsiyyət psixologiyası ilə sosial psixologiyası arasında mühüm fərqliliklər vardır. Sosial psixologiya burada klinik psixologiya ilə sıx əlaqədə inkişaf edir. Bu isə bir sıra psixi pozuntuların mahiyyətinin dərk olunmasına imkan yaradır.

Amerikada şəxsiyyət psixologiyasının formalaşmasında əvəzsiz rolu olan F.Olporta görə, sosial psixologiyanın predmeti ayrı-ayrı fərdlər arasında qarşılıqlı münasibətlərin öyrənilməsindən ibarət olmalıdır.

Bu baxımdan Q.Olportun şəxsiyyət problemi ilə bağlı fikirləri maraq kəsb edir. Q.Olpotr göstərir ki, gündəlik həyatda hər bir kəs onu əhatə edən insanlarla qarşılıqlı fəaliyyət və ünsiyyətdə olur. Bununla da onları qiymətləndirir, münasibət bildirilər. Qarşı tərəfin şəxsi keyfiyyət və əlamətlərinə uyğun olaraq onun şəxsiyyəti haqqında təsəvvür formalaşır.

Q.Olport ilk dəfə olaraq şəxsiyyətin keyfiyyət və əlamətlərini, tipologiyasını vermiş, onun üç mühüm tipini göstərmişdir. Onlardan birincisi bazis, əsas olan keyfiyyətdir ki, şəxsiyyətin mühüm xarakter əlamətlərini özündə birləşdirir. Ollport bu tip insanları makkiavelist şəxsiyyət adlandırır. Bu insanlar daim öz tələbatlarını ödəməyə çalışırlar. Bu tipə aid olan insanlar cəmiyyətdə çox olmurlar. İkinci tip insanlar üçün əsasən mehribançılıq, tələbkarlıq, səmimilik xraakterikdir. Olport bunu şəxsiyyətin mühüm keyfiyyəti adlandırır. Üçüncü tipə Olport şəxsiyyətin nisbətən görünən şüuru və fərdi xüsusiyyətləri, keçici davranışı aid edir və bunların məcmusunu əlavə keyfiyyətlər adlandırır.

“Təhrif edilməmiş” həqiqət konteksti (Koqnitiv nəzəriyyə): Bu kontekstdə L.Festingerin “Koqnitiv dissonans” nəzəriyyəsini vurğulamaq labüddür. Bu nəzəriyyəyə görə, əgər fərdin şüurunda eyni bir obyektə və hadisəyə dair məntiqi cəhətdən bir-birinə zidd olan bilik qarşılaşırsa, o zaman fərd bir növ diskomfortluq hissi keçirir və o həmin hissdən xilas olmağa çalışır. Bəzən obyektiv şəraitdən asılı olaraq bu və ya digər şəkildə hərəkət etməli olur. Bu zaman insanın bilikləri ilə real davranışı arasında ziddiyyət meydana gəlir. Yerinə yetirilən iş cansıxıcı olur. Ona görə də fərd bu vəzifəni yerinə yetirmək, həmin vəziyyətdən çıxmaq üçün müvafiq obyektlər və ya hadisələr haqqında öz biliyini və ya sosial ustanovkasını yenidən qurmağa çalışır ki, onların arasındakı həmin ziddiyyət aradan götürmüş olsun. L.Festingerə görə, öz hərəkətinə, davranışına bəraət qazandırmağı gücləndirməyə çalışan insan ya öz davranışın dəyişir, ya hərəkətinin bağlı olduğu obyektə münasibətini dəyişir, ya da həmin davranışın özünə və başqalarına əhəmiyyətini azaldır.

Davranış konteksti (Bihevioral nəzəriyyə): Bihevioristlərə görə, psixologiya bir elm kimi şüuru, ruhi aləmi deyil davranışı öyrənməlidir. Çünki ruhi aləmin(psixikanın) elmi müşahidəsi mümkün deyil. Biheviorizmin yaradıcısı C.Uotson hesab edir ki, insan davranışı üzərində çoxsaylı müşahidələr aparmaqla hər hansı situasiyada onun verəcəyi cavab reaksiyasını əvvəlcədən müəyyənləşdirmək mümükündür. Yəni, insanın fərdi keyfiyyətləri müvafiq situasiyada verilmiş stimula cavab reaksiyasının formalaşmasında rol oynamır.(“S-R” stimul – reaksiya)

Bihevioristlər başlıca olaraq insanın davranışına istinad edirdilər. Bihevioristlərə görə, psixologiya psixikanı, şüuru, insanın daxili aləmini, introspeksiyanı yox, davranışı öyrənməlidir. “Biheviorizmin yaranması dövrün, zamanın ABŞ-da sənayenin sürətli inkişafının təməli idi.” (Bu dövrdə meydana çıxan və sürətlə yayılan, inkişaf ediən Teylorizm insanı maşına çevirir, başqa sözlə robotlaşdırır) [5, s, 254]

B.Skinner müasir amerika biheviorist psixologiya məktəbinin nümayəndəsi olmuşdur. Onun fikrincə, psixologiya yalnız stimul, reaksiya və həmin reaksiyanın möhkəmləndirilməsinin zahiri müşahidə olunan qanunauyğunluqlarını qeyd etməklə kifayətlənməməlidir. B.Skinner “Operant öyrənmə” konsepsiyasını irəli sürmüşdür. Bu konsepsiyaya görə, orqanizim məhz ona görə yeni reaksiya verir ki, özü onu möhkəmləndirir və yalnız bundan sonra xarici stimul reaksiya yaranmasına səbəb olur. Ilk növbədə B.Skinner operant davranışı bir sıra orijinal metodika və cihazları tətbiq etməklə öyrənmişdir. O, proqramlaşdırılmış təlimin əsasını qoymuşdur.

Daha sonra neobihevioristlər şəxsiyyətin davranışı ilə bağlı yeni istiqamətlər müəyyənləşdirirlər. Onlardan E.Tolman, K.Leşli, U.Hanter, K.Hall və başqaları əsasını bioheviorizmdən götürmüş, insanın həyat fəaliyyətinin davranış əsasında formalaşdığını qəbul edərək, S-R formuluna yeni aspektdən yanaşmışlar. Bihevioristlərdən fərqli olaraq neobihevioristlər müvafiq situasiyada verilmiş stimula cavab formasına Teylorist mövqedən yanaşmışlar. Onlar cavab reaksiyasının yaranmasında insanın fərdi keyfiyyətlərinin mühüm rolu olduğunu

vurğulayaraq S-O-R formulunu irəli sürürlər, yəni verilmiş stimul orqanizmə təsir edir və orqanizm müvafiq reaksiya verir. Deməli, standart stimul fərqli orqanizmlərdə(fərdi xüsusiyyətə görə) müxtəlif reaksiyalara səbəb olur. Və bu orqanizm müxtəlif situasiyalara uyğunlaşaraq fərqli reaksiyalar verə bilir, yəni sadəcə stimul və fərdi keyfiyyətlər yox, situasiyalar müxtəlif olduqda da orqanizmin uyğunlaşma əsasında verdiyi reaksiyalar fərqlənir. E.Tolman davranışın tamlığı və onun müəyyən məqsədə xidmət etdiyi fikrini irəli sürür.

“İnsan mühitlə situasiya ilə sadəcə olaraq qarşılaşmır, müəyyən fərziyyələr irəli sürərək ona doğru gedir. Problem, situasiyadan çıxış yolu axtarır” [5, s. 262]

Neobiohevioristlərin digər bir nümayəndəsi D.Q.Mid göstərirdi ki, şəxsiyyət başqa adamlarla qarşılıqlı fəaliyyət və ünsiyyət prosesində formalaşır. İnsan başqa adamlarla qarşılıqlı münasibət və üünsiuyyət prosesində tədricən öünü sosial subyekt kimi dərk edir. Bu subyektin davranış modeli olan sosial davranışla bağlı A.Banduranın mövqeyi də diqqətəlayiqdir. A.Bandura göstərir ki, sosial öyrənmə mərhələsində, yəni şəxsiyyətin formalaşmasında koqnitiv proseslər əsaslı rol oynayır. Sosial öyrənmə fenomeninin fundamentini insanların təkmilləşdirilməsi üçün hədiyyə və cəza metodu deyil, başqa insanları müşahidə edərək öyrəndiklərinə olan inancı formalaşır. Buna görə bəzi şəxslər insanlar üçün ideal nümunədir. İnsanlar öz etalonlarını, davranışlarını əvvəlcə təsəvvüründə məşq edib, ardınca təqlid edərək öyrənmiş olurlar. A.Bandura “insan davranışının əksəriyyətinin modelləşmə ilə öyrənildiyini” qeyd edir.(Psikoloji, s, 288) A.Bandura təqlidə xüsusi diqqət yetirərək göstərir ki, insanlar həm də başqalarını təqlid etməklə formalaşır.

Humanizm konteksti (Humanistik nəzəriyyə): XX əsrin 60-cı illərində yaranan humanist psixologiya bir tərəfdən psixoanalzi, digər tərəfdən Amerika sosial psixologiyasını özündə birləşdirmişdi. E.Erikson, A.Maslou, K.Rocers, və başqaları humanistik psixologiyanın yaranmasında və inkişafında əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. Onlar göstərirlər ki, insan təbiəti etibarilə xeyirxahdır. Elə bu səbəbdən də o, humanist nöqteyi nəzərdən öyrənilməli, onun bu cəhdləri inkişaf etdirilməlidir.

İkinci Dünya müharibəsindən sonra XX əsrin 40-50-ci illərdə ABŞ-da klinik psixologiya sahəsində maraqlı tədqiqatlar aparılırdı. Bu tədqiqatları aparanlar

sırasında Karl Rocers fərqlənir. Karl Rocers ilk dəfə olaraq psixoanalizi Amerika həyatının tələbləri ilə uyğunlaşdırırdı.

Rocers əzab çəkmək, işsizlik, kasıblıq kimi problemlərin psixoloji təsiri məsəslələrinə demək olar ki, əhəmiyyət verməmişdir. O öz elmi yanaşmalarında tərbiyə məsələlərinə xüsusi diqqət yetirirdi.

K.Rocers humasitik psixologiyanın və psixoanalizin ən görkəmli nümayəndələrindəndir. “Rocersin konsepsiyasının əssını insana inam, onun şəxsiyyətinə hörmət təşkil edir. Rocers göstərir ki, insana ən qiymətli hədiyyə onun emosional vəziyyətini dinləmək, hörmətlə yanaşmaq və öz yerini tapmaqda ona kömək etməkdir” [5, s. 315]

K.Rocers insanın şəxsiyyətinin formalaşması ilə bağlı yanaşmaları və onun özünəməxsus ideyaları emosional pozuntuları olan xəstələrlə işlədiyi dövrdə, şəxsi təcrübələri əsasında formalaşmışdır. O qeyd edirdi: “Mən bu şəxslərlə qarşılıqlı əlaqədə olmaqla, şəxsiyyətin strukturunda şəxsiyyətlərarası münasibətlərin rolunu müəyyənləşdirirdim” [8, s, 188]

K.Rocers hesab edirdi ki, idealist dünyagörüşündə(xristianlıqda) belə təsəvvür var ki, insan öz təbiəti etibarilə şər qüvvədir. O qeyd edir ki, bəşər övladına bu tərz neqativ münasibəti Freydin şüurdankənar(qeyri-şüuri) fəaliyyətlə bağlı görüşləri daha da aktuallaşdırdı. Bu yanaşmaya görə insan irrasionalist, sosiallaşmayan, eqoist, özünə və başqalarına qarşı münasibətdə destruktivdir. Lakin K.Rocers göstərir ki, şəxsiyyət tamamilə fəaliyyət göstərdikdə onun öz daxili təbiətinə zidd kənar təsirlər olmadıqda insanlar öz təbiətlərinə uyğun pozitiv və ağıllı varlıq kimi yaşamaq istəyirlər.

Humanist psixologiyanın ən ifrat nümayəndələrindən biri amerikan psixoloqu Abraham Maslau (1908- 1970) olmuşdur. O, şəxsiyyət tələbatlarının ierarxik quruluşunu vermişdir. Bununla əlaqədar olaraq o, insan tələbatlarının yeddi səviyyəsini qeyd etmişdir. Bunu həmin tələbatların ierarxik piramidası kimi təsəvvür etmək olar.

Burada ən aşağı səviyyədə olan fizioloji tələbatlardan başlayaraq ən ali tələbat olan özünüaktuallaşdırmaya qədər ierarxik yüksəliş baş verir:

K.Rocers və A.Maslou bütün insanların qeyri-məhdud özünütəkmilləşdirmə imkanı olduğunu qəbul edirdilər. Lakin onlar üç başlıca məsələdə fikir ayrılığı yaşayırdılar. Birincisi, A.Maslou hesab edirdi ki, şəxsiyyətin davranışında başlıca yeri motivlərin iyerarxiyası tutur. K.Rocers isə hesab edirdi ki, şəxsiyyətin davranışında başlıcası onun ətraf mühitdə baş verənləri necə qavraması ilə bağlıdır.

A.Masloudan fərqli olaraq K.Rocers şəxsiyyətin fenomenologiyasını diqqətəlayiq hesab edirdi. İkincisi, A.Maslou hesab edirdi ki, psixologiya anomaliyanı sağlam adamlarda axtarmalıdır. K.Rocers isə öz nəzəriyyəsini əsasən psixoloji problemi olan insanlar üzərində qurulmuşdu. O, terapevtiik mövqedən çıxış edirdi və onu şəxsiyyətin ümumiləşdirilmiş modelinə salırdı. Üçüncüsü, A.Maslou inkişaf prosesində, insanın davranışının tənzimlənməsi və tamamilə özünüaktivləşdirmənin mümkün olmadığını qeyd edirdi. K.Rocers isə özünüaktivləşdirməni insanın anadangəlmə meyli hesab edirdi. A.Maslou faktiki olaraq yalnız yaşlı adamlarla iş apardığına görə belə bir əqli-nəticəyə gəlmişdir. Sonralar isə o, bu əqli-nəticəyə fərqli aspektdən yanaşmışdır: “O, inkişaf motivasiyası haqqında məqaləsində tələbatların iyerarxiyada göstərilmə ardıcıllığı ilə ödənilməsi haqqında fikirlərindən imtina edir və o, inkişafın son nəticədə şəxsiyyəti özünüaktuallaşdırmaya paraan rəngarəng proseslərdən keçdiyini mnüəyyənləşdirir və yeni nöqteyi-nəzərini belə əsaslandırır ki, bu proseslər insan həyatının bütün axarında özünəməxsus yer tutur və spesifik inkişaf motivasiyası ilə şərtlənir və bu inkişaf motivasiyası artıq baza ehtiyacların ödənilməsi dərəcəsindən birbaşa asılılıqda deyil” [6, s.47].

Şəxsiyyətin mahiyyətinin pozitiv şərhi ilə yanaşı K.Rocers belə bir fərziyyə də irəli sürürdü ki, şəxsiyyətin davranışı bir sıra motivlərin birləşməsi nəticəsindıə tənzim olunur. K.Rocers bunu ənənəvi aktuallaşma adlandırmışdır. O qeyd edirdi ki, “orqanizmin özünəməxsus şəkildə öz qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək xüsusiyyəti bütövlükdə şəxsiyyəti inkişaf etdirir [8, s.196]. Beləliklə, Rocersə görə insan həyatının mühüm motivi onun təbiətindən irəli gələn şəxsi keyfiyyətləri inkişaf etdirmək, özünüaktivləşdirmə ilə bağlıdır. Özünüaktivləşdirmənin əsası motivlərin vəhdətinin qarşılıqlı təsiridir.

Şəxsiyyətin mahiyyəti, o cümlədən bütün digər xüsusiyyətləri müxtəlif analitik metodlarla tədqiq edilmişdir. Şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi onun mahiyyətinin öyrənilməsində əsaslı rola malikdir. Raymond Kettelin 16 şəxsiyyət xüsusiyyətini özündə kəsb edən analitik metodu kimi yeniliklər Q.Olportun nəzəriyyətərini bir daha aktuallaşdırmışdır. Beləliklə, şəxsiyyətin meydana gəlməsi üçün müəyyənləşdirilən şəxsi xüsusiyyətlərin sayı azalmışdır. Əsas xarakter xüsusiyyətləri introvertlik və ekstrovertlikdir. Bu 2 xüsusiyyətin yaratdığı fərqin şəxsiyyətin müəyyənləşdirilməsində böyük rola malik olduğu qəbul edilmişdir. Bu xüsusiyyətlər H.Eysenkin üçfaktorlu şəxsiyyət modelində də yer almışır. H.Eysenkin modelində fundamental xüsusiyyətlər introvertlik-ekstrovertlik ilə nevrotiklik və psixotiklik olaraq səciyyələnir.

1961-ci ildə Ernes Tupes və Raymond Kristal 5 əsas şəxsiyyət xüsusiyyəti təklif edirlər. Formalaşdırdıqları “5 böyük faktor nəzəriyyəsi”nə görə bu xüsusiyyətlər aydınlıq, məsuliyyətlilik, ekstravertlik, harmoniklik və nevrotiklikdir.

Şəxsi xüsusiyyətlərin davamlı olaraq müvafiq bir tip davranışa səbəb olacağı fərziyyəsi dəfələrlə sorğulanmışdır. Uolter Mişel tərəfindən aparılan araşdırmalara görə, fərqli situasiyalar fərqli davranışlara səbəb olur. U.Mişelə görə, şəxsiyyət xüsusiyyətləri fərdin situasiyanı qavraması və fərqli stimullara verdiyi reaksiyalar çərçivəsində dəyərlənirməsidir.

1968-ci ildə yazmış olduğu “Şəxsiyyət və dəyərləndirilməsi” adlı kitabında klassik şəxsiyyət testlərinin demək olar ki, əskəriyyətinin dəyərsiz olduğunu iddia etmişdir. U.Mişel şəxsiyyət tipinin müəyyənləşməsi ilə müxtəlif situasiyalarda formalaşacaq davranış tərzlərinin şərh edilməsinin adekvat olmayacağını irəli sürmüşdür. O, müvafiq stimula verilən cavab reaksiyasında bir çox faktorun ( o cümlədən xarici faktorlar) əsaslı rol oynadığını qeyd etmişdir. Buradan belə bir əqli-nəticəyə gəlirik ki, şəxsiyyət davranışı yox, davranış şəxsiyyət xüsusiyyətlərini formalaşdırır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin müəyyənləşməsi və formalaşması əsaslı surətdə şəxsiyyətin mahiyyətini kəsb edir.

Məqaləmiz tərkibində qeyd etdiyimiz bütün nəzəri və tədqiqi yanaşmalar şəxsiyyətin davarnışın iradi sferasında formalaşdığını irəli sürmüş və müvafiq istisnaları patologiya kimi (K.Horni, E.From, E.Erikson və s.) qiymətləndirmişlər. Ta ki “Həvvanın 3 üzü” adlı kitabda məşhurlaşan bir hadisənin H.Thigpen və Hervey Mcleckley tərəfindən çoxlu şəxsiyyət pozuntusu olaraq şərh etməsinə qədər. Buna belə bir şərh verə bilərik ki, şəxsiyyətə bu günə qədər verilmiş əksər nəzəri və tədqiqi yanaşmalar şəxsiyyətin davranışın iradi sferasında mövcüdluğunu sübut edir. Şəxsiyyət həmçinin davranışın qeyri-iradi sferasında (patoloji xarakter daşımadan) mövcuddur və şəxsiyyətin mahiyyətinin açılmasında patoloji xarakter daşımamaq şərtilə şəxsiyyətin davranışın iradi və qeyri-iradi sferasında tədqiqi psixologiyanın payına düşür.

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

1. Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya: Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Çinar-Çap, 2008, 620 s.

2. Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Sosial psixologiya: Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Qapp-Poliqraf, 2003, 356 s.

3. Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Sosial psixologiyanın aktual məsələləri. Bakı: Azərnəşr, 1986, 350 s.

4. Bayramov Ə.S. Şəxsiyyətin təşəkkülünün aktual psixoloji problemləri. Bakı: Azərnəşr, 1981, 190 s.

5. Əliyev R.İ. Psixologiya tarixi. Bakı: Nurlan, 2006, 384 s.

6. Yusifova R.N. Müasir psixologiyada özünüaktuallaşdırma problemi və onun psixososial əsasları // Psixologiya jurnalı, 2010, №1, s.41-52

7. Сеидов С.И. Феноменология творчества (История. Парадоксы. Личность). Баку, Чашыоглы, 2009, 304 с.

8. Rogers C.R A theory of therapy, personality and interpersonal relationship, as developed in the client-centered framework. N.Y.Mc. Graw-Hill, 1959, pp.256

9. Psikoloji kitabı. Alfa yayınları, 2015, s.352

10. Fromm E. İnsandaki yıkıcılığın kökenleri. Say yayınları, 2016, s.712