Xsiyyətin formalaşması tərbiyə psixologiyasının prioritet problemi kimi Tərbiyə psixologiyası

Ekzistensional psixologiya – (lotincha existensiya -mavjud bo’lish) ekzistensionalizm falsafasi negizida vujudga kelgan bo’lib, konkret inson shaxsiy tajribasining umumiy sxemasi noyobligini o’rganuvchi psixologiya sohasi [2.,5].

İlk gənclik dövrünün əsas psixoloji xüsusiyyətləri

təsiri altında böyük məktəblilərdə dünyagörüşü formalaşır.

İlk gənclik dövründə məktəblilər yeni aparıcı fəaliyyət

tipinə – tədris-peşə fəaliyyətinə keçirlər. Bu fəaliyyət tipinin

subyektinə çevrilməsini, onların əməyi sevmələrini şərtləndirir.

İlk gənclik dövründə təlim-peşə fəaliyyəti əsas

fəaliyyətə çevrilməklə bu dövrdə məktəblilərdə peşəyönümü və

peşəseçməyə meyli də yüksəlir. Gənclər öz maraq və

imkanlarına uyğun peşələri seçməyə meyl edirlər. Lakin bəzən

imkanlarını düzgün qiymətləndirə bilmədiklərinə görə bu

sahədə düzgün olmayan istiqamət tuturlar. Ona görə də bu işdə

müəllimin gənclərə istiqamət verməsi zəruridir.

Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar

1.Gənclik yaşının ümumi xarakteristikası haqqında

2.İlk gənclik dövründə mənlik şüuru necə inkişaf edir?

xüsusiyyətləri haqqında danışın.

4.İlk gənclik dövründə təlim fəaliyyətinin ümumi

xarakteristikası nədən ibarətdir?

5.İlk gənclik dövründə idrak proseslərinin inkişafı

Referat, məruzə və müstəqil tədqiqat üçün mövzular.

1. İlk gənclik yaşının psixoloji xüsusiyyyətləri.

2. İlk gənclik yaşı dövründə yoldaşlıq və dostluq.

3. Böyük məktəblilərin şəxsiyyətinin ümumi xarakte

4. Tələbə təlim fəaliyyətinin subyekti kimi.

Qədirov Ə.Ə. Yaş psixologiyası. – Bakı, 2002, səh.341-

Kovalev A.Q. Psixoloqiə liçnosti. – M., 1970, s.370-381.

Mudrik A.V. O vospitanii starşeklassnikov. – M., 1981.

Vozrastnaə i pedaqoqiçeskaə psixoloqiə. Xrestomatiə. –

Kon İ.S. Psixoloqiə önoşeskoy drujbı. – M., 1973.

Kon İ.S. Drujba. – M., 1980.

Kon İ.S. Psixoloqiə ranney önosti. – M., 1989

Stolərenko L.D Pedaqoqiçeskaə psixoloqiə. «Feniks».

Razvitie liçnosti rebenka. – M., 1987, s.231-266.

Nemov R.S. Psixoloqiə. V 3-x kn., kn.2. – M., 1998,

2 3 – c ü F Ə S İ L

TƏRBİYƏ PSİXOLOGİYASI

Qısa xülasə

Şəxsiyyətin formalaşması tərbiyə psixologiyasının əsas

problemi kimi. Tərbiyə hər bir cəmiyyətin başlıca vəzifələrindən bi-

öyrənilməsi. Şəxsiyyətin strukturu, əlamət və keyfiyyətləri,

Məktəb yaşı dövründə şəxsiyyətin formalaşmasının psix-

oloji şərtləri. Tərbiyə olunan və tərbiyə edənin xüsusiyyətləri,

onların qarşılıqlı münasibətləri, tərbiyənin məqsədi, tərbiyə

prosesində istifadə olunan yollar.

Tərbiyəvi tədbirlərin psixoloji cəhətdən əsaslandırılması və

məktəblilərin tərbiyəlilik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi prob-

lemi. Tərbiyə işinin metodları və formalarının nəzərə alınması.

Məktəblilərin tərbiyəlilik göstəriciləri və kriteriyaları: davranışın ix-

tiyarilik səviyyəsi, özünün tələbatlarına yiyələnmək səviyyəsi,

nəzarət, məcburiyyət olmadan düzgün və əxlaqi davranmaq.

Şəxsiyyətin özünütərbiyəsinin psixoloji əsasları. Tərbiyənin

idarə olunması. Xarici və daxili idarəolunma. Özünütərbiyə və onun

motivləri. Şəxsiyyətin inkişafı və özünütərbiyənin xüsusiyyətləri.

Şagirdlərin özünütərbiyəsinin təşkili.

Şagirdlərin əxlaq tərbiyəsinin psixoloji əsasları. Əxlaqi şüur

kollektivdə tərbiyəsi. Kollektivin uşaq şəxsiyyətinin inkişafı üçün

şərait və alət rolunu oynaması. Yüksək əxlaqi

formalaşmasında kollektivin rolu. Yeni nəslin əxlaq tərbiyəsində

“Çətin” uşaqlar və onlarla aparılan işin xüsusiyyətləri.

“Çətin” uşaqlar və onların psixologiyası. “Çətin” uşaqların pedaqoji

baxımsızlıqdan və ailə tərbiyəsinin nöqsanları ilə bağlılığı. “Çətin”

uşaqlarla işin əsas istiqamətləri.

VI.23.1. Şəxsiyyətin formalaşması tərbiyə

psixologiyasının əsas problemi kimi

Hər bir cəmiyyətdə tərbiyə həmin cəmiyyətin başlıca

vəzifələrindən birini təşkil edir. Müasir dövrdə gənc nəslin el-

mi dünyagörüşünə, yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə malik olan,

mənəvi zənginliyi, əxlaqi saflığı və fiziki kamilliyi özündə

birləşdirən şəxsiyyət kimi tərbiyə olunması, formalaşdırılması

ən vacib, təxirəsalınmaz bir vəzifə kimi qarşıda durur. Bu

müəllimlərimiz həlledici mövqe tutur.

Məktəblərimizin, müəllim və tərbiyəçilərimizin bu

vəzifəni müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmələri tərbiyə prosesinin

psixologiyası, psixoloji əsasları, qanunauyğunluqları haqqında

biliklərdən çox asılıdır. Təsadüfi deyildir ki, şəxsiyyətin forma-

laşmasının psixoloji mexanizminin öyrənilməsi tərbiyə

psixologiyasının başlıca vəzifəsi hesab olunur.

Şəxsiyyətin əxlaqi-iradi sahəsinin, əxlaqi şüurunun,

əxlaqi təsəvvür, anlayış, prinsip və inamının, əxlaqi hisslərinin,

adətlərinin, başqa adamlara, cəmiyyətə, əməyə münasibətdə

ifadə olunan davranış tərzlərinin formalaşmasının psixoloji me-

xanizmlərini açmaqla, tərbiyə psixologiyası böyüyən gənc

nəslin şəxsiyyətinin fəal şəkildə istiqamətləndirilməsi üçün im-

Şagirdlərin tərbiyəvi təsir şəraitində psixi fəaliyyətlərinin

qanunauyğunluqlarını, məktəblilərin özünütərbiyəsinin psix-

oloji əsaslarını aşkara çıxarmaqla, tərbiyə psixologiyası

şəxsiyyətin keyfiyyətlərinin formalaşmasına imkan yaradan

həmin təsirlərin mexanizmlərini də öyrənir.

Tərbiyə şəxsiyyətin formalaşmasına yönəldilmiş xüsusi

fəaliyyət sahəsidir. Bu prosesdə daha yaşlı nəsl özünün

təcrübəsini, ehtiraslarını, inamını kiçik nəslə verir. Tərbiyə

şəxsiyyətin daxili və xarici amillərin təsiri altında baş verən

inkişafının idarə olunmasıdır. Ona görə də şəxsiyyətin necə

formalaşması, bu prosesə təsir edən amillər diqqəti birinci

növbədə cəlb edən cəhətlərdəndir. Bu baxımdan ilk növbədə

nəyi tərbiyə etmək məsələsi, başqa sözlə şəxsiyyətin strukturu,

əlamət və keyfiyyətləri, xassələrini dəqiqləşdirmək lazım gəlir.

Məlum olduğu kimi, şəxsiyyət hər bir keyfiyyəti bir-biri ilə

ayrılmaz şəkildə bağlı olan bir vahiddir. Ona görə də

şəxsiyyətin hər bir əlaməti başqa əlamətləri ilə əlaqəsindən asılı

olaraq çox vaxt tamamilə fərqli xarakter daşıyır, özünəməxsus

əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də tərbiyə prosesində

şəxsiyyətin formalaşmasının bu cür cəhətlərinin nəzərə

alınması zəruridir. Başqa sözlə, insanı hissə-hissə deyil, bir

şəxsiyyət kimi tam halında tərbiyə etmək lazımdır. Şəxsiyyətin

əlamət və keyfiyyətlərinin əlaqəsini, qarşılıqlı təsir imkanlarını

nəzərə almadan onun düzgün, məqsədəuyğun formalaşmasına

nail olmaq mümkün deyildir.

VI.23.2. Məktəb yaşı dövründə şəxsiyyətin forma-

laşmasının psixoloji şərtləri

Tərbiyədən söhbət açarkən biz birinci növbədə məktəbli

şəxsiyyətinin formalaşması haqqında düşünürük. Başqa sözlə,

məktəbin və müəllimin imkanları dairəsində, şəxsiyyətin

formalaşması pedaqoji psixologiyada ən zəruri məsələ kimi

qarşıda durur. Hələ məktəb yaşının ilk günlərindən tərbiyə işin-

in düzgün qurulmaması, pedaqoji baxımsızlığın hökm sürməsi

formalaşmasına gətirib çıxarır. Bu cür mənfi keyfiyyətləri ara-

dan qaldırmaq isə yenidəntərbiyə işi tələb edir ki, bu da əvvəl-

cədən yeni keyfiyyətləri formalaşdırmaqdan qat-qat çətindir.

Hər şeydən əvvəl nəzərə almaq lazımdır ki, tərbiyə

böyüməkdə olan nəslin şəxsiyyətinin formalaşması prosesinin

idarə olunmasından ibarətdir. Ona görə də bu proses özünün

xüsusi psixoloji mexanizminə malikdir. Bu mexanizmi nəzərə

almadan tərbiyə işində müvəffəqiyyət qazanılacağı barədə dü-

şünmək olmaz. Burada birinci növbədə tərbiyə prosesinin

mahiyyətini təşkil edən və psixoloji nöqteyi-nəzərdən bir-birilə

bağlı olan aşağıdakı cəhətlərə diqqət yetirmək lazım gəlir:

tərbiyə olunan və tərbiyə edənin xüsusiyyətləri, onların

qarşılıqlı münasibətləri, tərbiyənin məqsədi, tərbiyə prose-

sində istifadə olunan yollar. Məhz buna görə də tərbiyə prose-

sini düzgün idarə edə bilmək üçün həmin cəhətlərin hər birinin

xüsusiyyəti nəzərə alınmalıdır. Yalnız bu zaman tərbiyə

prosesində şəxsiyyətin tələbatları, maraq və meylləri,

dünyagörüşü, əqidə və idealları, qabiliyyət və xarakteri lazımi

şəkildə formalaşdırıla bilər.

Tərbiyə prosesində biz daima inkişaf edən, keyfiyyətcə

dəyişən uşaqlarla işləməli oluruq. Tərbiyə olunan həmin

uşaqlar özlərinin şəxsiyyətlərinin psixoloji xüsusiyyətlərinə,

tələbat və motivlərinə görə bir-birlərindən fərqlənirlər. Ayrı-

ayrı yaş dövrlərində bu fərqlər müxtəlifləşir və özünəməxsus

tərbiyəvi iş tələb edir. Ona görə də tərbiyə prosesində

müvəffəqiyyət qazanmaq üçün birinci növbədə tərbiyə

olunanların yaş və fərdi xüsusiyyətlərini öyrənmək və nəzərə

Psixoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, şagird şəxsiyyətinin

təşəkkülündə həlledici yeri təkcə onun fəaliyyətinin düzgün

təşkili, şagirdin əxlaqi davranış təcrübələri toplaması tutmur,

eyni zamanda burada düzgün əxlaqi davranış motivlərinin

tərbiyə edilməsi də mühüm rol oynayır. Bu baxımdan

şagirdlərin tələbat sahəsinin öyrənilməsi mühüm əhəmiyyətə

malikdir. Çox vaxt şagirdin davranışındakı bu və ya digər cəhət

onun tələbatı ilə bağlı olur. Bir motiv kimi tələbatlar şagirdin

davranışını şərtləndirir. Buradan tərbiyə prosesində psixoloji

cəhətdən diqqəti cəlb edən və nəzərə alınması zəruri olan bir

tələb-şagirdin davranışına qiymət verərkən onun motivini

müəyyənləşdirmək tələbi meydana çıxır. Psixoloji tədqiqatlar

sübut etmişdir ki, motivdən asılı olaraq eyni fəaliyyət

nəticəsində şagirdlərdə müxtəlif əxlaqi keyfiyyətlər formalaşa

Bu cəhəti nəzərə alaraq psixoloji ədəbiyyatda belə bir

müddəa irəli sürülür ki, tərbiyə işində başlıca cəhət düzgün

davranış motivlərinin yaranmasına, əməli işdə əsas tutulmasına

və bütün oxşar situasiyalarda şagirdin eyni dərəcədə əxlaqi

davranmasına nail olmaqdır.

Tərbiyə prosesində müvəffəqiyyət qazanmaq üçün

tərbiyəvi tədbirin tətbiq edildiyi konkret şəraitin nəzərə

alınması da həlledici əhəmiyyətə malikdir. Adətən, konkret

şərait nəzərə alınmadan tətbiq olunan şablon tərbiyəvi tədbir

istənilən nəticəni vermir, bəzən hətta mənfi təsir göstərir.

Tərbiyəvi tədbir o zaman daha səmərəli rol oynayır ki, burada

müəllimin pedaqoji təxəyyülü iştirak etsin. Belə olduqda

müəllim konkret şəraitdən asılı olaraq tətbiq etdiyi tədbirin nə

kimi nəticə verəcəyini qabaqcadan görə bilir. Ona görə də daha

səmərəli, şəraitə daha uyğun tərbiyəvi tədbirin həyata keçi-

rilməsi mümkün olur.

Bununla əlaqədar olaraq tərbiyə işini düzgün təşkil etmək

üçün “İnkişafın sosial şəraitinin” (L.S.Vıqotski) nəzərə

alınması da zəruridir. Bunun üçün tərbiyəçi birinci növbədə öz

şagirdlərinin inkişafının sosial şəraitini aşkara çıxarmalı,

tərbiyə işini ona uyğunlaşdırmalıdır.

Tərbiyəçi uşağın inkişafının sosial şəraitini öyrənmək

üçün ilk növbədə onun yaşadığı obyektiv şəraitlər sistemini,

digər tərəfdən onun həmin şəraitə münasibətinin xarakterini

aşkara çıxarmalı və təhlil etməlidir. Bu ona görə zəruridir ki,

həyat şəraiti şagird şəxsiyyətinin formalaşmasını bilavasitə, av-

tomatik olaraq birbaşa təyin etmir, o, uşağın həmin şəraitdə

hansı qarşılıqlı münasibətdə, qarşılıqlı təsir prosesində olma-

Tərbiyə prosesinin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsində

mühüm rol oynayan amillərdən biri də tərbiyənin məqsədinin

düzgün müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir. Tərbiyəçi son

nəticədə nəyə nail olacağını aydın dərk etmədən, başqa sözlə

qarşısına konkret məqsəd qoymadan yüksək müvəffəqiyyətə

nail ola bilməz. Məqsəd aydın olduqda isə onun həyata

keçirilməsi üçün səmərəli tərbiyəvi tədbirlərin seçilməsi və

tətbiqi də mümkün olur.

cəhətlərdən biri də həmin prosesin tərbiyə olunanın fəaliyyəti

ilə əlaqələndirilməsindən ibarətdir. Hər bir yaş dövründə o

dövr üçün əsas olan fəaliyyət növünə istinad etməklə həmin

fəaliyyət prosesində müvafiq tərbiyəvi iş aparmaq mümkündür.

İstər oyun, istər təlim, istərsə də əmək fəaliyyəti elə təşkil

edilməlidir ki, şəxsiyyətin formalaşmasına, onda müsbət

keyfiyyətlərin tərbiyə olunmasına gətirib çıxarsın.

VI.23.3. Tərbiyəvi tədbirlərin psixoloji cəhətdən

əsaslandırılması və məktəblilərin tərbiyəlilik səviyyəsinin

müəyyənləşdirilməsi problemi

Tərbiyə işinin metodları və formalarının psixoloji

əsasları. Tərbiyə prosesinin müvəffəqiyyətlə həyata keçi-

rilməsi üçün psixoloji cəhətdən zəruri olan şərtlərdən biri

tərbiyəvi işin metod və formalarının düzgün seçilməsindən

ibarətdir. Ona görə də tərbiyəçilərdən biri müvafiq metod və

formalardan istifadə etdiyinə görə onun tərbiyəvi tədbiri

səmərəli nəticə verir. Əksinə, başqa birinin tərbiyəvi metodlar-

dan düzgün istifadə etməməsi nəinki şagirdin davranışındakı

qüsurların aradan qalxmasına səbəb olmur, həm də həmin

qüsurların daha dərin köklər salmasına, oraya yeni mənfi əla-

mətlərin daxil olmasına gətirib çıxarır. Bir cəhəti nəzərə almaq

lazımdır ki, tərbiyəvi işin metod və formalarından həmişə

şablon halında istifadə etmək mümkün deyildir. Ona görə də

psixoloqlar tərbiyəvi metodları tətbiq edərkən aşağıdakı

cəhətləri nəzərə almağı zəruri hesab edirlər: birincisi, tərbiyə

olunan şagirdin yaş və fərdi xüsusiyyətləri; ikincisi, şagirdin

daxil olduğu uşaq kollektivinin xüsusiyyətləri; üçüncüsü,

tərbiyəvi tədbirin həyata keçirildiyi konkret şərait. Bu cəhətlər

nəzərə alınmaqla seçilən və tətbiq edilən tərbiyəvi tədbir öz

bəhrəsini verir. Lakin məktəb təcrübəsi göstərir ki, heç də

tərbiyəçilər, müəllimlər bütün hallarda tərbiyəvi tədbirlərdən

müvafiq şəkildə istifadə edə bilmir, onun düzgün hesab etdiyi

tərbiyəvi üsul əksinə mənfi nəticələr verir. Bu mənada

tərbiyəvi təsirin müvəffəqiyyəti təkcə tərbiyəçinin öz təsirinə

hansı məna verməsindən deyil, eyni zamanda tərbiyə olunanın

onu necə, hansı mənada başa düşməsindən də asılı olur. Psix-

oloqlar belə bir cəhəti aşkara çıxarmışlar ki, tərbiyəvi tədbirin

tətbiqi zamanı, müəllim və tərbiyəçilər öz təsirlərində bir məna,

şagird isə tamamilə başqa bir məna görür. Yaşlılarla uşaqlar

arasında baş verən bu cür anlaşılmazlıq psixologiyada “məna

maneəsi” adlanır. Bu cür “məna maneəsinin” yaranması

tərbiyəvi tədbirin təsir gücünü aradan qaldırır.

Məna maneəsi ilə müəllim və valideynlər hələ

məktəbəqədər və kiçik məktəb yaşı dövründə rastlaşa bilirlər.

Uşaqların daha çox küsəyən və tez özündən çıxdığı dövrü olan

yeniyetməlik zamanı məna maneəsi daha tez yaranır, daha par-

laq təzahür edir və çətinliklə aradan qaldırılır.

Psixoloji tədqiqatlar zamanı aşkara çıxarılmışdır ki, məna

maneələrinin baş vermə səbəblərini bilməyən və bu cür

maneələrin yaranmasının qarşısını almağa çalışmayan tərbiyəçi

qarşısında qoyduğu tərbiyəvi vəzifəni həll etməkdə çətinlik

çəkir. Həmin məsələnin mahiyyətini açmağa çalışaq.

Zahirən məna maneələri onunla xarakterizə olunur ki,

sanki uşaq böyüklərin dediklərini eşitmir. Əslində isə uşaq ona

deyilən sözü yaxşı eşidir, hətta onu təkrar da edə bilir.

Lakin həmin sözün mənasını qavramır. Psixoloqlar

müəyyən etmişlər ki, məna maneəsi həm uşağın qarşısında

hansı tələbi qoymasından asılı olmayaraq, konkret adama

münasibətdə, həm də kimin irəli sürməsindən asılı olmayaraq,

konkret tələbə münasibətdə özünü göstərə bilir.

Hər iki halda tərbiyəvi tədbirin metodlarından düzgün

istifadə olunmaması faktı məna maneəsinin yaranmasına,

nəticədə isə tərbiyəvi tədbirin təsirinin aradan çıxmasına səbəb

Konkret adama münasibətdə məna maneəsinin yaranması

ən çox tərbiyəçi tərəfindən uşağın davranış motivinin nəzərə

alınmaması, uşaqda olmayan motivi bir növ ona bağlamaq

nəticəsində baş verir. Məsələn, uşaq xəstəliyinə görə dərsdən

gedir. Müəllim onu da dərsdən qaçan başqa uşaqlarla birlikdə

cəzalandırır. Yaxud, onu təhqir edən yoldaşlarına qarşı cavab

qaytaran uşağı da o birisi kimi intizamsız, xuliqan adlandırır.

Bu hal bir neçə dəfə təkrar olunduqda şagirddə müəllimə,

tərbiyəçiyə qarşı məna maneəsi yaranır. Nəticədə həmin

müəllimin ən ədalətli tələbi belə şagird tərəfindən ədalətsiz

tələb kimi qarşılanır.

Lakin konkret adama qarşı məna maneəsi müəllim

tamamilə obyektiv, düzgün hərəkət etdiyi halda, şagirdin öz

davranış motivini dərk edə bilməməsindən asılı olaraq da yara-

na bilər. Məsələn, müəllim tapşırığı yerinə yetirməyən şagirdi

haqlı olaraq danladığı, cəzalandırdığı halda, şagird kitabı

olmadığına görə cəzalandırmanın ədalətsiz olduğunu zənn

etməsi sayəsində yaranan məna maneəsini buna misal

Konkret tələbə münasibətində özünü göstərən məna

maneəsi isə tamamilə başqa səbəblərdən irəli gələ bilir.

Məsələn, tərbiyəçi müsbət nəticə vermədiyi halda eyni tələbi

dəfələrlə təkrar edir. Nəticədə bu cür tələblərə uşaq o qədər

alışır ki, onu bir növ qavramamağa başlayır.

Təcrübə göstərir ki, bu cür məna maneələrinin yaranması

şagirdlərlə aparılan tərbiyə işinin çətinləşməsinə, bir növ

nəticəsiz qalmasına səbəb olur. Ona görə də müəllim birinci

növbədə bu cür məna maneələrinin yaranmasının qarşısını

almağa çalışmalıdır. Bu cəhətdən müəllim üçün əsas problem

zəruri təsir vasitəsini seçmək deyil, həm də şagirdin rəftar və

davranışının motivlərini, onun baxışlarını, münasibətlərini

bilməkdir. Belə olduqda məna maneələrinin yaranmasının

qarşısı alınır, tərbiyəvi tədbirin gücü artır.

Məktəbdə şagirdlərlə aparılan tərbiyəvi işlərin mühüm

yollarından biri əxlaqi söhbətlərdən ibarətdir. Şagirdlərin əxlaq

tərbiyəsində bu cür söhbətlərin səmərəli nəticə verməsi üçün

istər fərdi, istərsə də kollektiv şəkildə aparılan əxlaqi söhbətlər

zamanı aşağıdakı prinsiplərə əməl olunmalıdır.

Əxlaqi söhbətlərin məzmunu şagirdlərin yaş səviy-

yəsinə uyğun olmalıdır.

Söhbət aparılan kollektivi, onların istiqamətini,

qarşılıqlı münasibətini, təlimə, müəllimə münasibətlərini yaxşı

bilmək və nəzərə almaq lazımdır.

Söhbəti konkret bir səbəblə, ölkənin və kollektivin

həyatında baş verən bir hadisə ilə, yeni kitab və ya kinofilmlə

əlaqələndirərək, onlarla bağlı şəkildə təşkil eləmək zəruridir.

Söhbətə aydın, konkret misallardan başlamaq daha

münasibdir. Söhbət zamanı şagirdlər üçün yeni olan, inandırıcı

faktlardan, misallardan istifadə edilməlidir.

Bu zaman məharətlə çatdırılan, təhlil edilən mənfi

nümunələr də böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir. Məsələn,

borc hissindən danışarkən eqoizimin nə qədər çirkin keyfiyyət

olduğunu konkret misallarla açıb göstərmək faydalı olur.

Əxlaqi söhbət zamanı şagirdlərdə maksimum fəallıq

yaratmaq, onları canlı fikir mübadiləsinə cəlb etmək onlarda

fikir oyatmaq, əxlaq məsələləri üzərində düşünməyə məcbur

Şagirdlərin şüuruna çatdırılan məsələlərin yaxşı

əsaslandırılması da böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu cəhətə

əməl olunması xüsusilə yeniyetmə və böyük məktəblilərlə iş

zamanı daha çox zərurət təşkil edir.

Əxlaqi söhbət zamanı şagirdlərdə dərin və aydın

emosiyaların yaranmasına nail olmaq lazımdır. Bu isə o zaman

mümkün ola bilər ki, müəllim söhbəti etinasız, həvəssiz deyil,

emosional və canlı keçirsin.

Şagirdlərin tərbiyəsində nəzərə alınması zəruri olan yol-

lardan biri də müəllimin, tərbiyəçinin şəxsi nümunəsindən

düzgün istifadə olunmasından ibarətdir. Adətən, kiçik

məktəblilər çox vaxt müəllimi təqlid edir, ona oxşamağa

çalışırlar. Lakin bəzən bunu şüursuz, düşünmədən edirlər.

Bəzən də özlərindən asılı olmayaraq onun xarici davranış

tərzini bir növ yamsılayırlar. Yeniyetmələr və böyük

məktəblilər isə çox vaxt nümunədən şüurlu olaraq istifadə

edirlər. Özünü artıq böyük hesab etməyə başlayan yeniyetmə

böyüklərin hərəkət və davranışlarını təqlid etməyə cəhd

göstərir. Ona görə də yeniyetmələrdə onları əhatə edən

adamların (xüsusilə onlara yaxın və əziz olan adamların) dav-

ranışına qarşı kəskin maraq və diqqət yaranır. Böyüklərin bu və

ya digər keyfiyyətini şüurlu şəkildə təqlid edən yeniyetmə çox

vaxt onların mənfi keyfiyyət və hərəkətlərini də təkrar edir.

Məhz buna görə də müəllimin özünü müsbət bir nümunə kimi

təqdim etməsi zəruridir.

Şagirdlərin şəxsiyyətini tərbiyə edərkən, şübhəsiz onun

birdən-birə, bütün hallarda düzgün davranış forması seçəcəyini

gözləmək olmaz. Bəs onda şagirdin davranışı necə təshih

olunmalıdır? Şagirdlərin davranışını istiqamətləndirmənin,

təshih etmənin ən təsirli yolları onun təriflənməsi və

məzəmmət

olunması,

rəğbətləndirilməsi

cəzalandırılmasından ibarətdir.

Təriflənmə, rəğbətləndirmə davranışın düzgün motiv və

formalarını möhkəmləndirməyə xidmət edir. Məzəmmət və

cəzalandırma isə, mənfi təhriklərin və düzgün olmayan

davranış formalarının qarşısını alır, onları ləngidir. Lakin

tərbiyə zamanı bunlardan düzgün istifadə olunmalıdır. Tərif-

lənmə, rəğbətləndirilmə nə şişirdilməməli, nə də lazım olduğ-

undan aşağı səviyyədə olmamalıdır. Adətən, şagirdin bu və ya

digər davranış tərzi həddindən artıq şişirdildikdə onda yersiz

bədgumanlıq, lovğalıq keyfiyyəti yarana bilər. Məzəmmət və

cəzalandırma da şagirdin günahının dərəcəsinə uyğun, ədalətli

Nəhayət tərbiyəvi işin mühüm formalarından biri də

özünütərbiyədir. Sonrakı bölmədə özünütərbiyədən geniş bəhs

etdiyimizə görə bir daha onun üzərində dayanmırıq.

Şəxsiyyətin formalaşması tərbiyə psixologiyasının prioritet problemi kimi Tərbiyə psixologiyası

Hər bir cəmiyyətdə tərbiyə həmin cəmiyyətin başlıca vəzifələrindən birini təşkil edir. Müasir dövrdə gənc nəslin elmi dünyagörüşünə, yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə malik olan, mənəvi zənginliyi, əxlaqi saflığı və fiziki kamilliyi özündə birləşdirən şəxsiyyət kimi tərbiyə olunması, formalaşdırılması ən vacib, təxirəsalınmaz bir vəzifə kimi qarşıda durur. Bu mühüm vəzifənin həyata keçirilməsində məktəb və müəllim-lərimiz həlledici mövqe tutur.

Məktəblərimizin, müəllim və tərbiyəçilərimizin bu vəzifəni müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmələri tərbiyə prosesinin psixologiyası, psixoloji əsasları, qanunauyğunluqları haqqında biliklərdən çox asılıdır. Təsadüfi deyildir ki, şəxsiyyətin forma-laşmasının psixoloji mexanizminin öyrənilməsi tərbiyə psix-ologiyasının başlıca vəzifəsi hesab olunur.
Şəxsiyyətin əxlaqi-iradi sahəsinin, əxlaqi şüurunun, əxlaqi təsəvvür, anlayış, prinsip və inamının, əxlaqi hisslərinin, adətlərinin, başqa adamlara, cəmiyyətə, əməyə münasibətdə ifadə olunan davranış tərzlərinin formalaşmasının psixoloji me-xanizmlərini açmaqla, tərbiyə psixologiyası böyüyən gənc nəslin şəxsiyyətinin fəal şəkildə istiqamətləndirilməsi üçün im-kan verir.
Şagirdlərin tərbiyəvi təsir şəraitində psixi fəaliyyətlərinin qanunauyğunluqlarını, məktəblilərin özünütərbiyəsinin psix-oloji əsaslarını aşkara çıxarmaqla, tərbiyə psixologiyası şəxsiy-yətin keyfiyyətlərinin formalaşmasına imkan yaradan həmin təsirlərin mexanizmlərini də öyrənir.
Tərbiyə şəxsiyyətin formalaşmasına yönəldilmiş xüsusi fəaliyyət sahəsidir. Bu prosesdə daha yaşlı nəsl özünün təcrübəsini, ehtiraslarını, inamını kiçik nəslə verir. Tərbiyə şəxsiyyətin daxili və xarici amillərin təsiri altında baş verən 498

inkişafının idarə olunmasıdır. Ona görə də şəxsiyyətin necə formalaşması, bu prosesə təsir edən amillər diqqəti birinci növbədə cəlb edən cəhətlərdəndir. Bu baxımdan ilk növbədə nəyi tərbiyə etmək məsələsi, başqa sözlə şəxsiyyətin strukturu, əlamət və keyfiyyətləri, xassələrini dəqiqləşdirmək lazım gəlir. Məlum olduğu kimi, şəxsiyyət hər bir keyfiyyəti bir-biri ilə ayrılmaz şəkildə bağlı olan bir vahiddir. Ona görə də şəxsiy-yətin hər bir əlaməti başqa əlamətləri ilə əlaqəsindən asılı olar-aq çox vaxt tamamilə fərqli xarakter daşıyır, özünəməxsus əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də tərbiyə prosesində şəxsiy-yətin formalaşmasının bu cür cəhətlərinin nəzərə alınması zəru-ridir. Başqa sözlə, insanı hissə-hissə deyil, bir şəxsiyyət kimi tam halında tərbiyə etmək lazımdır. Şəxsiyyətin əlamət və keyfiyyətlərinin əlaqəsini, qarşılıqlı təsir imkanlarını nəzərə almadan onun düzgün, məqsədəuyğun formalaşmasına nail olmaq mümkün deyildir.

Dostları ilə paylaş:

EKZISTENSIONAL PSIXOLOGIYADA SHAXS MASALALARINING TALQIN QILINISHI Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Urazbayeva D, Radjapova I

В статье рассматриваются научные идеи и теоретические подходы экзистенциалистов к изучению проблем личности.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «EKZISTENSIONAL PSIXOLOGIYADA SHAXS MASALALARINING TALQIN QILINISHI»

Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS) «Психологические особенности развития современной “Жамиятнинг баркарор ижтимоий-иктисодий

личности в годы устойчивого социально- ривожланиш йилларида замонавий шахс

экономического развития общества» ривожланишининг психологик хусусиятлари”

EKZISTENSIONAL PSIXOLOGIYADA SHAXS MASALALARINING

UrDU Psixologiya mutaxassisligi magistranti

This article discusses the scientific ideas and theoretical approaches of existentialists in the study of personality issues.

Bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar markazida shaxs barkamolligi, komil inson g’oyasi turar ekan, bu masalalami psixologik tomondan yoritilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu o’rinda zamonaviy psixologiya yo’nalishlarining shaxs shakllanishi va rivojlanishi muammosiga qaratilgan ishlarini tadqiq qilish, shaxs va uning jamiyat bilan munosabatlarida muvafaqqiyatli hamkorligi, inson shaxsining ma’naviy barkamolligi, turli hayotiy qiyinchilik va inqirozlarda adekvat yechim qidirishi hamda topa olish ko’nikmalarini rivojlanishiga xizmat qilishi shubhasiz. Psixologiyada shaxs masalalarini o’rganishga qaratilgan bir qancha nazariyalar mavjud bo’lib, har bir nazariya ushbu muammoga o’z tadqiqot predmeti bo’yicha yondashadi. Jumladan, ekzistensional nazariya o’ziga xos yondashuv uslubiga ega bo’lib, mazkur konsepsiya markazida shaxs hayotining mazmuni turadi.

“Ekzistensiya” tushunchasi “paydo bo’lish”, “vujudga kelish”, “shakllanish” ma’nolarini anglatadi [1].

Unda odam psixodinamik mexanizmlari, xulq-atvor shakli, tabiiy va shaxsiy sifatlarining statik to’plami sifatida emas, balki doim bor bo’lgan va bo’luvchi mavjudot sifatida asosiy rol o’ynaydi.

личности в годы устойчивого социально- ривожланиш йилларида замонавий шахс

экономического развития общества» ривожланишининг психологик хусусиятлари”

Psixologiyada ekzistensial yo’nalish XX asrning birinchi yarmida Evropada vujudga kelgan bo’lib, Karl Yaspers, Lyudvig Binsvanger, Medard Boss, Viktor Frankl kabilar yo’nalish rivojlanishiga katta hissa qo’shganlar.

Ekzistensional psixologiya – (lotincha existensiya -mavjud bo’lish) ekzistensionalizm falsafasi negizida vujudga kelgan bo’lib, konkret inson shaxsiy tajribasining umumiy sxemasi noyobligini o’rganuvchi psixologiya sohasi [2.,5].

Uning amaliy qismi sifatida ekzistensional psixoterapiya turadi hamda ekzistensional psixologiya gumanistik psixologiya yo’nalishiga kiradi. Bu yo’nalishning vujudga kelishiga ekzistensionalizm falsafasi vakillaridan Seryon Kerkegor, Martin Xaydegger, Jan Pol Sartr va fenomenologik psixologiya vakili Edmund Gusserl o’z hissasini qo’shganlar. Ekzistensializm faylasuflari Yaspers, Xaydegger, Sartr, Kamyu ilohiy kuchga, insondagi ruhiy kuchga oxirgi tayanch nuqtasi sifatida murojaat qilganlar.

“Ekzistensial falsafa” tushunchasi nemis faylasufi va psixologi Karl Yaspers tomonidan 1931 yili “Vaqtning ruhiy vaziyati” asarida keltirilgan, 1938 yilda aynan shu tushuncha yoritilgan butun asar yozgan hamda K.Yaspers ekzistensial falsafaga asos solgan olim sifatida Kerkegorni ko’rsatadi [4].

Psixologiyaga ekzistensial psixologiya yondashuvi nemis faylasufi va psixologi Karl Yaspers tomonidan kirib kelgan bo’lib, “Umumiy psixopatologiya” (1919), “Tarixning ahamiyati va mazmuni” (1949) kabi asarlari psixiatriyadagi mavjud metodologiya va yondashuvlarni qayta ko’rib chiqishga yo’naltirilgan.

Ekzistensional psixologiya quyidagi masalalarni o’rganadi:

1. O’lim, hayot va vaqt muammolarini;

2. Tanlash va javobgarlik erkinligi muammolarini;

3. Yolg’izlik, sevgi va muloqot muammolarini;

4. Mavjudlikning mazmunini qidirish muammolarini [4].

Ekzistensial psixologiyaning asosiy predmeti – odamzod hayotining mazmuni, uni yo’qotish, o’zgartirish va erishishning shart-sharoitlarini o’rganishi adabiyotlarda keltirilgan [1].

Ekzistensionalizmning markaziy tushunchalaridan biri ekzistensiya hisoblanib, ekzistensiya bu – inson borlig’i obekt va subekt butunligining bo’linmas, parchalanmas ekanligidir [4]. Mazkur nazariya bo’yicha shaxs o’zini ekzistensiya sifatida anglab, o’z mavjudligi va o’zida tanlovga ega bo’lgan ozodlikni yaratadi. Ozodlikni tanlash esa individda dunyoda sodir bo’layotgan barcha hodisalarga nisbatan mas’uliyatni paydo qiladi.

личности в годы устойчивого социально- ривожланиш йилларида замонавий шахс

экономического развития общества» ривожланишининг психологик хусусиятлари”

Ekzistensiya – bu insonni o’zini oldindan berilgan reja orqali emas, balki mustaqil, o’zining xususiy ichki dunyosini kashf qiladigan insoniy “Men”i hisoblanadi. Shaxs ekzistensiyasi tushunchasi “Men”ning boshqalar bilan muloqoti asosida vujudga keladigan o’z-o’zini loyihalash, o’z-o’zini integratsiyalash, o’z-o’zini refleksiyalash jarayoni sifatida tushuniladi.

Ekzistensiya (mavjudlik) – bu bema’ni (maqsadsiz, zavq-shavqsiz) hayot emas, statistikmas, balki dinamik jarayondir [5]. Shuningdek, bunda autentlik tushunchasiga ham alohida e’tibor berilgan.

Shaxsga gumanistik yondashuvning ekzistensional orientatsiyasi quyidagi yo’nalishlarda aks etadi:

Gumanistik psixologiya: Abraxam Maslou (1908-1970);

Ekzistensional yondashuv: Rollo Mey (1909-1994);

Shaxsga markazlashgan yondashuv: Karl Rodjers (1902-1987);

Logoterapiya, mazmun nazariyasi: Viktor Frankl (1905-1997)

Ekzistensional psixologiyaning g’oyalari sifatida quyidagilar keltiriladi:

-Insonning erkin irodasi unga doimiy rivojlanishda bo’lishga yordam beradi;

-O’z ichki dunyosini bilish- shaxsning asosiy ehtiyojidir;

-O’z o’limini anglash va bu haqiqatni qabul qilish – shaxsda mavjud bo’lgan ijodkorlikni ochish uchun kuchli resursdir [2].

Ekzistensial psixologiyada ekzistensional xavotir tushunchasi ham keltirilgan bo’lib, bu – mazmunsiz, deb hisoblangan borliqdan xususiy noyob mazmunni qidirish mexanizmini ishga tushiradi. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, ekzistensializmning tamoyillari quyidagilarda aks etadi:

1. Insonga muvofiq holda uning mavjudligi uning mohiyatidan oldin keladi. Inson o’zini o’zi inson qiladi. U o’zining mohiyatini butun hayoti davomida kashf qila boradi.

2. Inson borlig’i – bu erkin yashash tarzidir. Erkinlik bu “ruh erkinligi” emas, “tanlov erkinligi”dir. Ko’pincha insonlar o’zlarining erkinligini anglashdan qochib, chinakamiga “hayotda boshqariladigan” tarzda yashashni ma’qul ko’radilar.

3. Insonning mavjudligi o’ziga mas’uliyatni qamrab oladi: nafaqat o’zi uchun, balki atrofdagilar uchun, erkinlikka interpritatsiya qilingan dunyo yaxlitdir: qanday harakat qilishga qaror qabul qila turib inson ham hayotga, ham o’ziga u yoki bu xususiyatli inson bo’lishni tanlaydi.

4. Vaqtinchalik va tugallangan mavjudlik. Inson mavjudligi – o’limga murojat qiladigan borliqdir.

личности в годы устойчивого социально- ривожланиш йилларида замонавий шахс

экономического развития общества» ривожланишининг психологик хусусиятлари”

Ekzistensial psixolog va psixoterapevt Rollo Mey bo’yicha ekzistensializm bu shunchaki falsafiy yo’nalish emas, aniqrog’i zamonaviy insonni chuqur emotsional va ruhiy o’lchashga qaratilgan madaniy yo’nalishdir. Unga ko’ra: inson o’zining mavjudligi uchun o’zi javobgar. Inson asl o’zi bo’lishni hohlasa, o’zini anglashi va o’zi uchun o’zi mas’ul bo’lishi kerak [1].

Ekzistensial tahlilchilar dunyoni 3 ta modusga ajratadilar:

Unwelt – atrofdagi, tashqi dunyo – moddiy- “biologik” va “jismoniy” dunyo, insonni tashqi muhit, ob’ektlar dunyosi o’rab olgan.

Mitwelt – dunyo bilan – bir turdagi olam, insonga yaqin turuvchi odamlar dunyosi, ba’zan almashinib turadigan insonlar o’rtasidagi yaqin shaxslararo munosabatlar dunyosi.

Eigenwelt- o’z dunyosi – o’zlik dunyosi, o’z-o’zini anglash va o’z-o’zini mohiyatini qadrlash dunyosi, “o’zim uchun” dunyo.

Dunyoni bunday tushunish ko’pincha bir dunyoni tanlash, boshqasini yo’qolishi evaziga sodir bo’lishi ekzistensional psixologiyaning asosiy g’oyalaridan biridir.

Shvetsariyalik psixiatrlar Lyudvig Binsvanger va Medard Bosslar o’z konsepsiyasini nemis faylasufi Martin Xaydeggerning ekzistensial nazariyasi asosida ishlab chiqishgan [3].

L.Binsvanger: “ekzistensial tahlil aniqlangan borliqdagi fundamental sharoitlar haqida ontologik tezisni taklif qilmaydi, u ekzistensiyaning konfiguratsiyasi va shakliga xos reallikda mavjud bo’lgan aniq ma’lumotlarni beradi”.

Shveysariyalik Merard Boss ishlari: “Seksual perverziyalarning ahamiyati va tarkibi” (1949), “Psixosomatik tibbiyotga kirish” (1954), “Tushlarning tahlili” (1953), “Psixoanaliz va Daisen analiz” (1957). Bu ishlar yangi ekzistensial terapiyaning asosini rivojlantirishga xizmat qilishga qaratilgan, dazayn-analiz (dasein analys) Binsvanger analiziga yaqin bo’lsada, ko’p jihatdan Z.Freyd konsepsiyasiga o’xshab ketadi.

Binsvanger va Boss fikricha, inson hayotida hech qanday sabab – oqibatga asoslangan munosabatlar yo’q. Asosan, xulq-atvorning ketma-ketligi mavjud bo’lib, bu ketma-ketlik orqali sababiylikni keltirib chiqarib bo’lmaydi. Binsvanger va Boss talqinidagi ekzistensial psixologiya kauzallikni rad etgan holda, positivizm, determinizm va materializmni ham inkor qiladi. Ularning fikricha, psixologiya boshqa fanlarga o’xshamaydi va ular kabi model asosida qurilishi kerak emas. U o’z metodini (fenomenologiya) va tushunchalarini (hayotdagi mavjudlik, mavjudlik

личности в годы устойчивого социально- ривожланиш йилларида замонавий шахс

экономического развития общества» ривожланишининг психологик хусусиятлари”

moduslari, erkinlik, ma’suliyat, aylanish, transendensiya, makoniylik, temporallik va b.q. ) talab qiladi.

Bu tadqiqotchilar har qanday psixologik nazariyalarga salbiy munosabatda bo’lganlar, zero, nazariya ostida doim u yoki bu faraz yotadi, mazkur olimlar uchun esa inson tomondan his qilingan, uning boshidan o’tgan va anglab yetilgan hodisalar haqiqiydir, ilmiy farazlar emas.

Olimlar nuqtai nazariga ko’ra, insonlar bilan buyum kabi munosabatda bo’lganda, ular ham o’zlarini ega bo’lish, nazorat qilish, forma berish, ishlatish mumkin bo’lgan buyum deb, hisoblay boshlashadi. Natijada bunday insonlar haqiqiy inson hayotini yashab o’tishga qodir bo’lmay qoladilar. Inson o’z hatti-harakati uchun erkin va ma’suldir. Boss aytadiki, erk bu insonlar ega bo’lgan nimadir emas, bu shundoq ham mavjud hodisa.

Binsvanger va Boss ekzistensial falsafaisda juda katta o’rin inson o’limi mavzusiga ajratilgan. Mazkur mutaxassislar asarlarida o’lim oldidan qo’rquv hayot masalasidan kam o’rganilmagan.

Binsvanger va Boss konsepsiyasining fundamental tushunchasi “dunyoda mavjudlik” (Dasein) dir. Ularni fikriga ko’ra inson mavjudigi dunyosining 3 darajasi bor:

1) bilogik yoki jismoniy atrof-muhit (landshaft);

2) insoniyat muhiti;

3) insonning o’zi, uning tanasi.

Fransuz ekzistensialisti Sartr jamiyatga foyda keltiruvchi faoliyatni erkinlik deb ataydi. Insonning ichki olamidagi uning ichki mohiyatidan kelib chiqadi va faqat ayrim vaziyatlarda namoyon bo’ladi. Bu vazifalarni ekzistensialistlar chegaradosh vaziyat deb ataganlar. Bu o’lim va hayot o’rtasidagi chegaradir. Bunday vaziyatlarda biz hayotimizda nihoyatda kam tushib qolishimiz mumkin (masalan, urushda qatnashish yoki qochoqlik qilish). Erkinlik shunday chegaradosh vaziyatlarda insonga o’zining aktiv faoliyatini va asl ichki qiyofasini ochishga yordam beradi.

Psixologiyada V. Frankl yaratgan ekzistensial tahlil va logoterapiya nazariyasi odam tabiatiga, shaxsning normal rivojining mexanizmlari va patologiya (g’ayritabiiylik)ga, shaxs rivojidagi anomallarni yaxshilash yo’li va uslubiga bo’lgan tibbiy, falsafiy va psixologik qarashlarning murakkab tizimini o’z ichigi oladi. Psixolog Franklning nazariyasi uch asosiy qismga bo’linadi: -mazmunga intilish haqidagi ta’limot, -hayot mazmuni haqidagi ta’limot va -erkinlik irodasi haqidagi ta’limot [2].

личности в годы устойчивого социально- ривожланиш йилларида замонавий шахс

экономического развития общества» ривожланишининг психологик хусусиятлари”

Mazmunga intilishni va odam o’z hayotining mazmunini anglashini V.Frankl barcha insonlarda mavjud bo’lgan va shaxs rivoji va fe’l-atvorini harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo’lgan tug’ma motivatsion g’oya sifatida ko’rib chiqadi.

Inson o’zgartirishga qodir bo’lmagan sharoitlar iskanjasida qolganda munosabatlar qadriyatiga murojaat qiladi. O’z asarlarida Frankl butun hayotning ma’nosi emas, balki muayyan insonning muayyan momentdagi hayotining ma’nosi masalasi muhim ekanligini ta’kidlaydi. Insonning qanday qilib o’z mohiyatini anglashi logoterapiya amaliyotida hal qiluvchi masaladir.

V.Frankl fikricha, ma’nolar bizga berilmagan, biz o’zimizga ma’nolarni tanlab ololmaymiz, biz faqatgina ma’noni anglab etishga zamin yaratuvchi chorlovni tanlashimiz mumkin. Biroq, ma’noni toppish bu yarim ish; uni amalga ohirish ham kerak. Inson o’z hayotining unikal ma’nosini amalga oshirishga ma’sul.

V.Franklning uchinchi ta’limoti – iroda erkinligi haqidagi ta’limotning asosiy tezisiga ko’ra, inson hattoki erki obyektiv sharoitlar bilan chegaralangan holatda ham o’z hayot m’anosini topishi va amalga oshirishga erkindir. Frankl insonning o’z qiziqishlari, irsiyati va tashqi muhit sharoitlariga nisbatan erki haqida so’z yuritadi.

Ko’pgina mualliflar asarlarida Viktor Frankl ma’no va be’manolik masalasiga eng katta hissa qo’shganligi ta’kidlanadi. U klinik amaliyotda uchraydigan nervozlarning 20% noogen xususiyatga ega ekanligii ya’ni hayot ma’nosining yo’qligi orqali vujudga kelganligiga alohida urg’u beradi [2].

Viktor Frankl 1942-1945 yillarda nemislar konslagerida dahshatlarni boshdan kechirgan. Asosiy ishi “Inson mazmunni izlash yo’lida” (1959) hozirgacha ekzistensial psixoterapiya ishlaridagi eng ko’p o’qiladigan ish.

Frankl shunday yozadi:” Bo’lg’usi yosh olim sifatida men qayg’uning do’zaxidan o’tdim, nigilizm orqali yaqqol mazmunsiz hayotni yengib o’tdim. Vaqti-vaqti bilan men nigilizmga qarshi immunitet ishlab chiqishga muvaffaq bo’ldim. Shunday tarzda men logoterapiyani yaratdim”.

V.Franklning fikriga ko’ra, inson xayotining ma’nosi va mazmunini insonparvarlashtirish uchun odamlar insoniyat oldidagi o’z mas’uliyatlarini yaxshi anglab olishlari zarur [2].

Mas’uliyat tushunchasi o’ziga burch, majburiyat xaqidagi tasavvurlarni qamrab oladi. Insoniy burchni faqat xayotning ma’nosini, uning o’ziga xos ziddiyatli tomonlarini tushunib olish orqaligina tasavvur qilish mumkin.

V.Franklning fikricha, “Yaxshi inson” — “nevrotik shaxs” emas, buzg’unchi konformist xam emas, balki individual, o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan,

личности в годы устойчивого социально- ривожланиш йилларида замонавий шахс

экономического развития общества» ривожланишининг психологик хусусиятлари”

ko’proq fikr-muloxaza yuritadigan, o’ziga ishonadigan, yangilik kashf etadigan, bunday tajribalarni o’tkazish uchun zarur bilimga ega bo’lgan qobiliyatli kishidir. Inson xayotining ma’nosi uning so’zi bilan emas, balki ishi bilan belgilanadi. Kishilar turmushini sermazmun bo’lishiga qaratilgan sa’yi-xarakati bilan o’lchanadi [2].

V.Franklning ta’kidlashicha, o’z xayotining ma’nosini sermazmun qilishga intilgan xar bir kishi o’ziga quyidagi uchta muxim savolni bermog’i zarur: -men xayotga nima berdim? (ijodiy faoliyat ma’nosida); -men bu dunyodan nima olaman? (qadriyatlarni saqlab qolish ma’nosida); -mening o’zgartirishga qodir bo’lmagan kishilar taqdiriga munosabatim va bu boradagi pozitsiyam qanday?

Ana shu savollarga javob berishga intilish — inson xayotining mazmunini tashkil etadi va insonning oxirgi nafasiga qadar saqlanib qoladi [2].

Demak, yuqoridagi tahlillardan kelib chiqib, shaxs masalalari bilan shug’ullanishda psixologik ta’sir yo’nalishlaridan foydalanar ekanmiz, inson hayoti mazmunini anglash muammosida ekzistensional yo’nalish bo’yicha yondashuv shaxsda muammosiga o’z hayotining mazmuni nuqtai-nazaridan qarashga yordam beradi hamda hayot mohiyatini anglash va mazmundor qilish ko’nikmasini rivojlantirishga xizmat qiladi.

1. Клонингер С. Теория личности: познание человека. -СПб.: Питер. 2003. -720 с.

2. Франкл В. Человек в поисках смысла. Изд.Прогресс. М.:1990

3. Хайдеггер М. Время и бытие. Изд. Республика. М.:1993

4. Ясперс К. Смысл и назначение. Изд.Политиздат М.:1991

Xsiyyətin formalaşması tərbiyə psixologiyasının prioritet problemi kimi Tərbiyə psixologiyası

İlk gənclik dövrünün əsas psixoloji xüsusiyyətləri

Şəxsiyyətin formalaşması tərbiyə psixologiyasının prioritet problemi kimi Tərbiyə psixologiyası

EKZISTENSIONAL PSIXOLOGIYADA SHAXS MASALALARINING TALQIN QILINISHI Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Urazbayeva D, Radjapova I

Похожие темы научных работ по социологическим наукам , автор научной работы — Urazbayeva D, Radjapova I

Текст научной работы на тему «EKZISTENSIONAL PSIXOLOGIYADA SHAXS MASALALARINING TALQIN QILINISHI»

Related posts: