Azərbaycan XX əsrin 20-30-cu illərində

Moskva müqaviləsi. 1920-ci il sentyabrın 30-da Moskvada RSFSR-lə Azərbaycan SSR arasında “Hərbi-iqtisadi ittifaq” Müqaviləsi bağlandı. Müqavilə və ona əlavə kimi imzalanan sazişlər qeyri-bərabər Olub, təslim aktına bənzəyirdi. Həmin sənədlərə görə, Azərbaycanın hərbi, hərbi-Dəniz qüvvələri, maliyyə, poçt, teleqraf idarələri və dəmir yolu nəqliyyatı Rusiyanın Nəzarətinə keçdi. İmzalanan sənədlər içərisində ən ağırı xarici ticarətə aid saziş idi. Sazişə görə, Azərbaycan bütün xarici ticarət sahəsindəki fəaliyyətini Rusiyanın İxtiyarına verdi. Bu zaman Azərbaycan neftinin satış hüququ da Rusiyaya keçdi. Azərbaycan daxili ehtiyaclarını ödəmək üçün neft və neft məhsuldarından yalnız Rusiyanın icazəsi ilə istifadə edə bilərdi. İmzalanan sənədlərin heç birində Azərbaycan SSR-in müstəqilliyinin və ərazi bütövlüyünün tanınması haqqında bir kəlmə də Yazılmamışdı. Əvəzində müstəqil dövlətin fəaliyyəti üçün mühüm sayılan bütün əsas Səlahiyyətlər Sovet Rusiyasına təslim edilmişdi. Sovet Azərbaycanının iqtisadi Müstəqilliyi tamamilə əlindən alınmışdı. Onun siyasi müstəqilliyi isə yalnız formal Xarakter daşıyırdı. Moskva müqaviləsi Azərbaycan SSR-in formal müstəqilliyinə ağır Zərbə vurdu.

Cənubi Qafqaz sovet respublikaları federasiyasının yaradılması:

Sovet Rusiyası 1920-ci ilin sonunda Ermənistanın və 1921-ci ilin əvvəlində Gürcüstanın Müstəqilliyinə son qoyduqdan sonra yeni məkrli planını işə saldı. Bu planın məqsədi əvvəlcə Cənubi Qafqazın sovet respublikalarını bir ittifaqda birləşdirmək idi. Sonrakı mərhələdə bu ittifaqın Sovet Rusiyasının hegemon rol oynayacağı yeni bir dövlətin tərkibinə daxil edilməsi nəzərdə tutulurdu. Planın həyata keçirilməsinə 1921-ci ilin payızında başlandı. İlk addım kimi Cənubi Qafqaz sovet respublikaları arasında gömrük və sərhəd məntəqələri ləğv edildi. Onların xarici ticarət idarələri və dəmir yollarının birləşdirilməsinə qərar verildi.1922-ci il martın 12-də Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan arasında Moskvanın göstərişi ilə ittifaq müqaviləsi bağlandı. Həmin ilin dekabr ayında Bakıda Birinci Zaqafqaziya Sovetlər qurultayı keçirildi. Qurultayda Zaqafqaziya Respublikaları İttifaqının Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi təşkil edildi. İttifaqın Konstitusiyası da qəbul Olundu. Nəticədə, Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının Sovet Rusiyası ZSFSR yaranan kimi prosesləri daha da Sürətləndirdi. 1922-ci il dekabrın 30-da Moskvada Birinci Ümumittifaq Sovetlər qurultayı çağırıldı. Qurultayda Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) yaradılması haqqında Bəyannamə qəbul edildi, İttifaq müqaviləsi bağlandı. Yeni İttifaq dövlətinin tərkibinə RSFSR, Ukrayna SSR, Belarusiya SSR və ZSFSR daxil edildi.(ZSFSR) yaradılması prosesi başa çatdı. Bununla Azərbaycanın formal müstəqilliyinə də son qoyuldu. Üç sovet respublikası federasiya şəklində birləşdirildi. Yeni Federativ respublika vahid iqtisadi məkana və vahid büdcəyə malik idi. Belə birləşmə Zəngin sərvətlərə və güclü iqtisadi potensiala malik olan Azərbaycan üçün qətiyyən Sərfəli deyildi. İqtisadi baxımdan zəif olan Gürcüstan və Ermənistan isə Azərbaycanın neftindən və digər sərvətlərindən havayı şəkildə bəhrələnmək imkanı qazandılar. Bu iki sovet respublikası Azərbaycanın hesabına öz iqtisadiyyatlarını inkişaf etdirməyə başladı. Eyni zamanda Azərbaycanın nefti və digər sərvətlərinin talan edilib Rusiyaya daşınması davam edirdi.. 1924-cü ildə SSRİ-nin birinci Konstitusiyası qəbul olundu. Konstitusiyada SSRİ-nin Tərkibinə daxil olan müttəfiq respublikaların hüquq bərabərliyi formal olsa da, öz əksini Tapmışdı. Əslində isə, SSRİ-nin tərkibində olan qeyri-rus xalqların müstəqil yaşamaq Hüququ əllərindən alınmışdı. Yeni ittifaqda yalnız Rusiyanın maraqları nəzərə alınmış Və onun hegemonluğu təmin olunmuşdu. Müttəfiq respublikalar isə Moskvanın bütün Göstərişlərini sözsüz yerinə yetirməyə məcbur idi. Beləliklə, Azərbaycan Sovet Ittifaqının tərkibində hüquqları məhdudlaşdırılmış bir əyalətə çevrildi.

“Hərbi kommunizm” siyasəti:

Ərzaq sapalağı. Sovet hakimiyyəti 1920-ci ilin yayından Azərbaycanda “hərbi kommunizm” siyasətini tətbiq Etməyə başladı. Taxıl məhsulları dövlət inhisarına Alındı. Taxıl məhsulunu açıq satışa çıxarmaq Kəndliyə qadağan edildi. Zorakı ərzaq sapalağının Tətbiqinə başlandı. Ərzaq sapalağına görə, məhsulun çox az hissəsi kəndlinin ixtiyarında qalırdı. Bu, Yaxşı halda kəndlinin acından ölməməsinə kifayət Edirdi. Məhsulun böyük bir hissəsi hökmən dövlətə Təhvil verilməli idi. Ərzaq sapalağını həyata keçirmək Üçün kəndlərə xüsusi ərzaq ekspedisiyaları göndərilirdi. Ekspedisiyaların tərkibi, əsasən, erməni və Ruslardan ibarət idi. Xüsusi hərbi dəstənin müşayiət Etdiyi ekspedisiyalar Azərbaycan kəndlisini, sözün əsl mənasında, qarət edirdi. Kəndli heç çar hökuməti dövründə də belə özbaşınalıq görməmişdi. Azərbaycanın hər yerindən N. Nərimanova çoxlu sayda şikayət məktubları göndərilirdi. Kəndlilər daha çox sonuncu tikələrinin əllərindən alınmasından, at və digər iş heyvanlarının müsadirə olunmasından şikayətlənirdilər. 1920-ci ilin payızında keçirilən soyğunçu ərzaq toplanması tədbirləri xalqımıza böyük məhrumiyyətlər gətirdi. Azərbaycanın əksər bölgələrini aclıq bürüdü. XI Qırmızı Ordunu və fəhlələri çörəklə təmin etmək adı ilə həyata keçirilən ərzaq sapalağı kəndlilərin kütləvi narazılığına səbəb oldu. Yeni İqtisadi Siyasətin həyata keçirilməsi. Kənddə yaranmış fəlakətli vəziyyət və əhalinin Narazılığı Sovet hökumətini iqtisadi siyasəti dəyişməyə məcbur etdi. 1921-ci ilin yazında Rusiyada, Ardınca digər sovet respublikalarında Yeni İqtisadi Siyasətə (YİS) keçildi. Bu siyasətə görə, ərzaq sapalağından iki dəfə az ərzaq Vergisi tətbiq edildi. Milliləşdirilmiş sənaye müəssisələrinin bir hissəsi köhnə sahiblərinə və ya xarici şirkətlərə icarəyə verildi, ticarət azadlığı elan olundu. Azərbaycanda Da ərzaq sapalağı ləğv edildi və adıçəkilən islahatlar həyata keçirilməyə başlanıldı. Amma Sovet Rusiyasından fərqli olaraq, Azərbaycanda ərzaq vergisi dərhal tətbiq Edilmədi. N. Nərimanovun təşəbbüsü ilə hər kəndli təsərrüfatı üzərinə könüllü çanaq Rüsumu (8 kq taxıl) qoyuldu. 1922-ci ilin yazından isə ərzaq vergisi tətbiq olundu. Nəticədə, Azərbaycan kəndlisinin vəziyyəti xeyli yüngülləşdi. Çünki kəndli vergini ödəyən-Dən sonra qalan məhsuldan sərbəst şəkildə istifadə edə, hətta onu bazarda sata bilərdi.YİS-in tətbiqi Azərbaycanda əkin sahələrinin böyük sürətlə azalmasının qarşısını Aldı. Taxıl istehsalı yenidən artmağa başladı. Şəhərlə kənd arasında əlaqələr genişLəndi və ticarət canlandı. Sənaye sahəsində YİS-in həyata keçirilməsi zamanı iri və strateji əhəmiyyətli Müəssisələr dövlətin nəzarətində saxlanılırdı. Çoxlu sayda yüngül və yeyinti Sənayesi müəssisələri isə xüsusi sahibkarlara icarəyə verilirdi. Moskva öz nəzarətində saxladığı neft sənayesini inkişaf etdirmək üçün müəyyən addımlar atdı. Azərbaycan Neft Komitəsinə xarici şirkətlərlə əlaqələr yaratmağa icazə verdi. Bundan istifadə edən komitə xaricdən xeyli neft avadanlığı satın alıb Azərbaycana Gətirdi. Neft və neft məhsulları sərbəst şəkildə xarici ölkələrdə satışa çıxarıldı.YİS-in tətbiqi nəticəsində bütövlükdə Azərbaycan iqtisadiyyatında canlanma Yarandı. Azərbaycan kəndlərində ortabab və varlı kəndli (qolçomaq) təsərrüfatlarının Xüsusi çəkisi xeyli artdı. 1925-ci ildə ortabablar artıq bütün kəndlilərin yarıdan çoxunu Təşkil edirdi. Bu dəyişikliklər özünü fəhlə-kəndli hökuməti adlandıran bolşevik siyasi , Dairələrini təşvişə saldı. Sovet hökuməti xüsusi sahibkarlığın və “istismarçı” siniflərin Gücləndiyini bəhanə gətirərək 1920-ci illərin ikinci yarısında YİS-dən imtina etdi.

Hökumətin sənayeləşdirmə tədbirləri:

SSRİ rəhbərliyi 1925-ci ilin dekabrında Bütün ölkədə sosialistcəsinə sənayeləşdirmə xəttini elan etdi. Azərbaycanda bu Xəttin həyata keçirilməsi Rusiyanın maraqlarına tabe edildi. Neft sənayesinin inkişaf Etdirilməsi Moskva tərəfindən Azərbaycanda sənayeləşdirmənin başlıca vəzifəsi kimi İrəli sürüldü. Bunun üçün neft sənayesini texniki cəhətdən yenidən qurmaq lazım idi. Moskva neft sənayesini birinci növbədə maliyyələşdirirdi. Azərbaycan qəzalarında Sənayenin inkişafı isə ikinci dərəcəli vəzifə hesab olunurdu. Bu dövrdə Abşeronda Yeni neft yataqları istismara verildi. Neftçıxarmanı zəruri texnika ilə təmin etmək Üçün neft maşınqayırması yenidən quruldu. Neft maşınqayırması zavodlarında yeni Dərinlik nasoslarının istehsalına başlanıldı. 1930-cu ildə Bakı–Batum neft kəmərinin Bərpası başa çatdırıldı. Kəmər neftin daha tez və ucuz daşınmasını təmin edirdi.XX əsrin 20–30-cu illərində Azərbaycan SSR-də neft çıxarılması səkkiz dəfə artdı. Lakin SSRİ rəhbərliyi Azərbaycanda “qara qızıl çıxarılması”nın artım sürətindən yenə də narazı idi. Bu sahədə işlərin sürətləndirilməsi haqqında tez-tez qərarlar verilirdi. Sənayeləşdirmə dövründə elektrik enerjisi istehsalı Azərbaycanda neft sənayesindən sonra daha çox diqqət yetirilən ikinci sahə idi. Bu dövrdə onlarla su və istilik Elektrik stansiyası istifadəyə verilmişdi. Xalqın əsas istehlak mallarına olan tələbinidə ödəmək lazım idi. Bu məqsədlə Azərbaycanın bölgələrində yeni yüngül və yeyinti Sənaye müəssisələri inşa edildi. Nəticədə, Gəncə şəhəri Azərbaycanın ikinci sənaye Mərkəzinə çevrildi. Sənayeləşdirmə dövründə nəqliyyat sahəsində də müəyyən işlər görüldü. 1926-cı İldə Bakı–Sabunçu elektrik dəmir yolu xətti işə salındı. Bu, SSRİ-də elektriklə işləyən İlk dəmir yolu xətti idi. İnşasına çoxdan başlanan Bakı–Culfa dəmir yolunun Mincivan Stansiyasına kimi çəkilişi 1940-cı ildə başa çatdırıldı. 1937-ci ildə Bakı ilə Moskva Arasında müntəzəm hava uçuşlarına başlanıldı. Sənayeləşdirmə xəttinin həyata keçirilməsi Azərbaycan SSR-in ümumi iqtisadi İnkişafına təkan verdi. İqtisadi sahədə uğurlar Azərbaycan fəhləsinin çox ağır zəhməti Və fədakarlığı hesabına qazanıldı.

Zorakı kollektivləşdirmə tədbirləri nəticəsində Sovet hökuməti kəndliləri birlikdə İstismar etmək imkanı qazandı. Kolxozlarda birləşən kəndlilər tamamilə hüquqsuz Vəziyyətə düşdülər. Sovet hökuməti 1950-ci illərin sonuna qədər kəndliləri ölkənin Tamhüquqlu vətəndaşı saymır, onlara pasport vermirdi. Kolxozçu kəndlinin yaşadığı Yeri tərk edib işləmək üçün şəhərə getmək imkanı da yox idi. Yaşadığı yeri tərk edə Bilməyən kolxozçu kəndli, əslində, təhkimli vəziyyətinə salınmışdı. Kollektivləşdirməyə qarşı üsyan və çıxışlar. 1930-cu ildə Azərbaycanın əksər Bölgələrində kütləvi üsyanlar baş verdi. Üsyanların əsas səbəbi zorakılıqla həyata Keçirilən kollektivləşdirmə tədbirləri idi. Üsyanlarda kəndlilərlə yanaşı, Sovet hökumətinin şübhə ilə yanaşdığı, divan tutmağa çalışdığı ziyalılar və din xadimləri də fəal iştirak Edirdilər. İlk üsyanlardan biri Şəmkirdə baş verdi. Əhalinin bütün təbəqələri, hətta Hökumətin dayağı sayılan yerli kommunistlər və milis işçiləri də bu hərəkata qoşuldu. Sovet rejimi amansız cəza üsullarından istifadə etməklə üsyanı yatıra bildi. 1930-cu İldə gizlədilmiş üsyançıların axtarılması adı altında Gədəbəyin Çayoba kəndində hökumətin keçirdiyi cəza əməliyyatı xüsusilə amansız oldu. Çayoba faciəsi zamanı Kənddəki evlər yandırıldı və 14-ü uşaq olmaqla, 36 dinc sakin qətlə yetirildi. Fərdi kəndli təsərrüfatları üzərinə ağır vergilər qoyulur, hökumətin müəyyənləşdirdiyi vergilərdən daha çox vergi yığılırdı. Ərzaq qıtlığı nəticəsində Şəki şəhərində Qiymətlər üç dəfədən çox bahalaşmışdı. Din xadimlərinə divan tutulmuş və məscidlər Bağlanmışdı. Bütün bunlar 1930-cu ildə Şəki-Zaqatala bölgəsində böyük üsyana Səbəb oldu. Üsyançılar zülm və bəlaların dövlət müstəqilliyimizin itirilməsinin nəticəsi Olduğunu aydın şəkildə dərk edir, xilas yolunu milli dövlətin bərpasında görürdülər. 1930-cu ilin aprelində Siyasi İdarəetmə sərt mərkəzləşdirməyə əsaslanırdı. Bütün dövlət və Hökumət orqanları yeganə siyasi qüvvənin – AK(b)P rəhbərlərinin Göstərişi ilə fəaliyyət göstərirdi. Uzun müddət rəhbərliyi qeyri Azərbaycanlılardan ibarət olan AK(b)P müstəqil qurum deyildi. Sovet dövlətinin başçısı İ.Stalinin sərt göstərişləri əsasında işləyirdi. 1933-cü ildə Mircəfər Bağırov Moskva tərəfindən AK(b)P MK-nın Birinci katibi vəzifəsinə gətirildi. M.C.Bağırov amansız xarakteri və Ciddi işgüzarlığı sayəsində Azərbaycanda güclü avtoritar Hakimiyyət qura bildi. Bu işdə onun əsas yardımçıları Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığının rəhbərləri Y.Sumbatov-Topuridze, X.Qriqoryan, R.Markaryan, T.Borşev idilər. O dövrdə Azərbaycanın daxili işlər və Prokurorluq sistemində çalışanların əksəriyyəti qeyri-azərbaycanlı Kadrlar idi. Kütləvi repressiyalar. Avtoritar sovet rejimi 1930-cu illərdə Təkcə “istismarçı” siniflərə qarşı deyil, xalqın bütün təbəqələrinə Qarşı da kütləvi repressiyalar həyata keçirdi. Bu siyasətin əsas Məqsədi kütləvi qorxu yaratmaq, xalqı tam itaətkar kütləyə çevirmək idi. Bolşeviklər Bu yolla partiyanın təkbaşına hakimiyyətini möhkəmləndirmək istəyirdilər. Xalqımızın Görkəmli ziyalılarına, dövlət xadimlərinə, sadə fəhlə və kəndlilərə “əks-inqilabçı”, “Sovet hökumətinin düşməni”, “müsavatçı” adı ilə divan tutuldu. Sovet rejiminə sədaqətlə xidmət etmiş partiya və dövlət xadimləri də repressiyadan yaxa qurtara bilmədilər. Kütləvi repressiyaların zirvəsi 1937-ci il hesab olunur. Öz xalqını canından çox sevən on minlərlə Azərbaycan ziyalısı “xalq düşməni” kimi Güllələndi və ya sürgünə göndərildi.

• ← Georgiyevsk traktatı
• Qaraxani dövlətində təsərrüfat və siyasi quruluş. →