ZIRKDOSHLAR (BERBERIDACEAE) VA AYIQTOVONDOSHLAR (RANUNCULACEAE) OILALARINING TURLAR BIOLOGIYASI, EKOLOGIYASI, AREALI VA XALQ XOJALIGIDAGI AHAMIYATI. Reja: презентация

esaplanadı. İnsan organizmine sırtqı ortalıq tásiri zárúrligin bilgen

1-modul. Uliwma ekologiya 1 sanlı leksiya. Kirisiw. Ekologiya kursı, wazıypası, maqseti, dúzilisi hám tariyxı, pándi úyreniw usılları

qanday juwap beredi, bulardıń hámmesi ekologiyanıń predmeti esaplanadı.

Ekologiyanıń tiykarǵı wazıypaları – tirishiliktiń payda bolıw nızamların insan tásirin

esapqa alǵan halda úyreniw. İnsannıń xojalıq iskerligi tásirinde tábiyatta júz beretuǵın

ózgerislerdi aldınnan biliw. Biosferadaǵı bolıp atırǵan protsesslerdi úyreniw, basqarıw, boljaw,

insan jasaytuǵın ortalıqtı saqlap qalıw.

Buzılǵan tábiyiy dizimlerdi tiklew usınıń menen birge paydalanıwdan shıǵarılǵan awıl

xojalıǵı egin maydanların jáne iske salıw (rekultivatsiya), jaylawlardıń topıraq ónimdarlıǵın, suw

boyların hám basqa ekodizmlerdiń ónimdarlıǵın tiklew. Biologiyalıq resurslardan aqılǵa

muwapıq paydalanıwdıń ilimiy tiykarların jaratıw hám basqalar.

Tiri organizmler tirishiliginiń sırtqı ortalıq penen baylanıslılıǵı ázelden málim. Antik

dáwirde jasaǵan filosoflardıń shıǵarmalarında haywanlardıń túrli instinktleri, balıqlar hám

quslardıń migratsiyaları, ósimliklerdiń sırtqı kórinisi, topıraq hám klimat jaǵdayları menen

baylanıslılıǵı haqqındaǵı maǵlıwmatlar keltiriledi.

Dáslepki ekologiyalıq túsinikler áyyemgi grek ilimpazları shıǵarmalarında bayan etilgen

bolıp, olardıń miynetlerinde biz ekologiyalıq baǵdarlardı kóremiz. Biraq sol dáwirlerde

«ekologiya» termini isletmegen. Aristotel (eramızdan 384-322 jıl aldın), áyyemgi grek filosofı

Teofrast (371-280 jıl aldın) haywan hám ósimliklerdi jasaw jaǵdayına baylanıslı halda kórip

shıqqan. Aristotel 500 túr haywanlardı úyrenip olardıń minez-qulqı, kóship júriwi haqqında,

Teofrast ósimliklerdiń forması hám ósiwi, klimat topıraq sharayatına baylanıslılıǵın anıqlaǵan.

Frantsuz ilimpazı M.Byuffon (1707-1788) nıń miynetlerinde haywanlardıń dúzilisine sırtqı

ortalıqtıń tásiri máselesi kóterilgen.

J.B.Lamark (1744-1829) dáslepki evolyutsion táliymattıń avtorı ósimlik hám de

haywanlardıń evolyutsion ózgeriwlerinde eń zárúr faktor dep sırtqı ortalıq tásirin esaplaǵan.

A.Gumbolttiń miynetleri ósimlikler geografiyasında jańa ekologiyalıq baǵdarlardı anıqlap

berdi. Ol pánge landshaft «fizionomiyası» – ósimliklerdiń sırtqı kórinisi menen anıqlanadı sıyaqlı

túsinikti kiritedi. Uqsas zona hám vertikal poyaslarda hár qıylı taksonomikalıq toparlarda uqsas

«fizionomikalıq» formalar islep shıǵıladı. Bul formalardıń tarqalıwı hám parqına qaray jaydıń

fizikalıq-geografiyalıq qásiyetleri haqqında pikir júritiw múmkin.

Moskva universitetiniń professorı K.Yu.Rule (1814-1858) zoologiyada ózine tán bolǵan

baǵdardı rawajlandırıw zárúr ekenligin keń málim qıldı. Bul baǵdar haywanlar ómirin hár

tárepleme úyreniw, qorshaǵan ortalıq penen olardıń óz-ara quramalı múnásibetlerin túsindiriw

Solay etip, K.Yu.Rule haywanlardı úyreniwdiń keń ekologiyalıq dizimin islep shıqtı hám

ekologiyalıq mazmundaǵı qatar ilimiy islerdi qaldırdı. Onıń shákirtlerinen biri N.A.Severtsov

(1827-1885) esaplanadı. Onıń «Periodicheskie yavleniya jizni zverey, ptits i gad Voronejskoy

gubernii» (1855) atlı jumısı Rossiyada ayırım regionda haywanat áleminde alıp barılǵan

ekologiyalıq izleniwleriniń eń úlkeni hám áhmiyetlisi edi.

Ch.Darvin «Tábiyiy tańlaw jolı menen túrlerdiń kelip shıǵıwı» (1859) shıǵarmasında

tábiyattaǵı jasaw ushın gúres, yaǵnıy túr menen ortalıq ortasındaǵı hár qanday qarama-

qarsılıqlardıń kórinisleri tábiyiy tańlawǵa alıp keledi hám evolyutsiyanıń háreketlendiriwshi

kúshi dep qaraydı.

A.N.Beketov (1825-1902) ósimliklerdiń ishki hám sırtqı dúzilisindegi qásiyetlerin, olardıń

geografiyalıq tarqalıwı menen baylanıslılıǵı hámde fiziologiyalıq usıllardıń ekologiya ushın

áhmiyeti úlken ekenligin kórsetti. Áne usınday jumıslar haywanlar ómiri mısalında

A.F.Middenford tárepinen úyrenildi.

1877-jılı nemis gidrobiologi K.Mebius biotsenozlar haqqındaǵı shıǵarmalardı tiykarlap

berdi. Ósimlikler jámááti haqqında G.F.Morozov hám F.N. Sukachevlar tolıq pikir júritip, bul

tiykarǵa tiykar saldı. Rus ilimpazları V.N.Sukachev, B.A.Keller, V.V.Alexin, V.G.Ramenskiy,

A.P.Shennikov hám shet el ilimpazlarınan F.Klements, K.Raunkyer, T.Dyu, Rie, İ.Braun-Blake

hám basqalardıń fitotsenologiya baǵdarlarındaǵı miynetleri ulıwma biogeotsenologiyanıń

rawajlanıwına úlken úles qostı.

Ulıwma ekologiyanıń rawajlanıwında D.N.Kashkarovtıń «Ortalıq hám jámáát» dep atalǵan

Orta Aziya universitetinde oqıǵan lektsiyaları, keyin ala «Haywanlar ekologiyası tiykarları» atı

menen jazılǵan oqıwlıǵı úlken áhmiyetke iye boldı.

M.S.Gilyarov, S.S.Shvartslar úlken úles qostı. İ.G.Serebryakov tárepinen gúlli ósimliklerdiń

tirishilik formaları bayanlaması islep shıǵıldı. 1940-jıllardıń baslarında tábiyiy dizimlerdi

úyreniw protsessinde jańa baǵdar kelip shıqtı. 1950-jıllardıń basında G.Odum, Yu.Odum,

R.Uytekker, R.Margalef biologiyalıq ónimdarlıqtıń teoriyalıq tiykarların jaratıw barısında is alıp

Orta ásirlerde Orta Aziyada jasaǵan alımlardan Al-Xorezmiy, Farabiy, Beruniy, İbn Sina

hám basqalar tábiyiy pánlerdiń rawajlanıwına úlken úles qosqan. Olar ele ekologiya páni

dúnyaǵa kelmegen dáwirde hám ondaǵı teń salmaqlılıq, ósimlik hám haywanat dúnyası, tábiyattı

qádirlew haqqındaǵı ózleriniń qımbatlı pikirlerin aytqan.

Ullı alım Muxammad Musa Al-Xorezmiy (782-847) shıǵarmalarınan birinde solay dep

«Bilgin, dáryanıń kózleri jaslansa, onıń basına qayǵı, hásiret túsken

boladı. Adamlar dáryadan miyrimińizdi ayamańızlar». Bunda ol neni

názerde tuttı. İtimal, ol dárya suwınıń artıqsha israp bolıwın názerde

tutqan. Ol zat eń aldın dárya menen adamlardıń bir-birin túsiniwleri

hám til tabısıwları, óz-ara mehr-muxabbat qoyıwların názerde tutqan.

Ol óziniń «Kitap surat al-are» shıǵarmasında dúnya okeanları,

tereńliktegi materikler, qutblar, ekvator, shól, taw, dárya hám teńizler,

kóller hám toǵaylar, olardaǵı ósimlik, haywan dúnyası, usı menen basqa tábiyiy resurslar jerdiń

tiykarǵı baylıqları haqqındaǵı maǵlıwmatlar keltirilgen.

Abu Nasr Farabiydiń (870-910 j) ilimiy filosofiyalıq miyrası júdá bay bolıp, shıǵarmaları

házirge shekem tolıq anıqlanbaǵan. Nemis ilimpazı M.K.Brokelmannıń ilimiy jumısları

diziminde Farabiydiń túrli baǵdarǵa tiyisli 180 nen aslam shıǵarmasınıń atı keltiriledi. Bul

shıǵarmalar bir neshe toparlarǵa bólinip, 11-toparında onıń tábiyattanıw ilimi, ámeliy iskerlik

hám ónermentshilik máselelerine tiyisli shıǵarmaları kiritilgen. Tábiyattanıwǵa tán «Adam

aǵzalarınıń dúzilisi», «Haywan dúzilisi hám olardıń wazıypaları haqqında» atlı shıǵarmalarında

adam hám haywanlar ayırım aǵzalarınıń dúzilisi, qásiyetleri, wazıypaları haqqında, olardıń

uqsaslıǵı hám parıqlaı keltiriliwi menen birge tiykarǵı anatomiyalıq-fiziologiyalıq túsinikler

berilgen. Ol tábiyiy hám insan qolı menen jaratılatuǵın jasalma zatlardı ajıratqan. Tábiyiy zatlar

tábiyat tárepinen jaratılǵan degen sheshimge keledi.

Abu Rayhan Beruniy galaktikadaǵı hádiyselerdi rawajlanıw nızamları menen zat hám

hádiyslerdiń óz-ara tásiri menen túsindiriwge urındı. Onıń

shıǵarmalarında ósimlik hám haywanlardıń biologiyalıq qásiyetleri,

olardıń tarqalıwı hám xojalıqtaǵı áhmiyeti haqqında maǵlıwmatlardı

tabıw múmkin. Ol «Saydana» atlı shıǵarmasında 1116 túr dári-

dármaqlardı sáwlelendirgen. Olardıń 750 túri ósimliklerden, 101 túri

haywanlardan, 107 túri minerallardan alınatuǵınlıǵı, hár bir ósimlik,

haywan hám miynerallardıń qásiyetleri, tarqalıwı hám basqa qásiyetleri keltirilgen.

Beruniy shıǵarmalarında ósimlik hám haywanlardıń dúzilisi hámde olardıń sırtqı ortalıq

penen óz-ara baylanısı haqqında da qızıqlı maǵlıwmatlar keltiriledi. Ol óziniń tábiyiy-ilimiy

baqlawları, tájiriybeleri tiykarında tábiyattaǵı hádiyseler belgili tábiyiy nızamlar tiykarında

basqarıladı degen sheshimge keledi.

Abu Ali Ibn Sino (980-1037) dúnya mádeniyatına úlken úles

qosqan iri entsiklopedist alım. Túrli jazba dereklerde onıń 450 den

aslam shıǵarmalar jazǵanlıǵı esletiledi. Bizge shekem onıń 240 aslam

shıǵarması jetip kelgen.

Onıń «Tib qonunlari» shıǵarması meditsina iliminiń nızamlıqları

bolıp, orta ásir meditsina ilimi tsivilizatsiyasınıń joqarı shıńı

esaplanadı. İnsan organizmine sırtqı ortalıq tásiri zárúrligin bilgen

ilimpaz, ayırım kesellikler suw hám hawa arqalı da tarqalıwın bayan etken. Ibn Sinanıń tawlardıń

júzege keliwi, jer júziniń dáwirler ótiwi menen ózgerip barıwı tábiyiy protsessler haqqındaǵı

pikirleri geologiya pániniń rawajlanıwına úlken tásir qıldı.

Záhriddin Muxammad Babur (1843-1550) biz Baburdı patsha hám shayır sıpatında

bilemiz. Biraq Babur tek ǵana shayır hám patsha bolıp qalmastan, tariyxshı hám ańshı, hám

baǵban, sayaxatshı hám tábiyat tanıwshı da esaplanadı. Onıń «Boburnoma» shıǵarması eń iri

shıǵarması bolıp esaplanadı. Bul shıǵarmasında hár bir zonanı

málim bir tártipte sáwlelendiredi. Aldın ala sol jerlerdiń

geografiyalıq ornı, soń qaysı klimatqa tiyisliligi, hár qıylı shıpalı

jerlerı, ósimlikleri, haywanları, qazılma baylıqları hám xalqı

haqqında maǵlıwmat keltiredi. Ol ájayıp geobotanik bolǵan,

ósimliklerdi súygen hám jaqsı bilgen. Házirgi waqıtta Ózbekstanda

júdá kóp ushırasatuǵın dárilik ósimliklerdi, olardıń qásiyetin hám

áhmiyetin sonday táriypleydi, bunı uqıplı baǵban bolǵan kisi ǵana

orınlay alıwı múmkin. Babur bir neshe ret jer qıymıldawı, ay hám quyash tutılıwı sıyaqlı tábiyiy

hádiyselerdiń guwası bolǵan. Usı hádiyselerdiń tábiyat nızamlarınan basqa zat emesligine isenim

Orta Aziyanı úyrengen ilimpazlardan I.A.Severtsov, A.N.Krasnovlardıń shıǵarmaları hám

Kashkarov-Korovin mektebiniń qáliplesiwi Orta Aziyada tábiyiy-geografiyalıq ideyalardıń

rawajlanıwında zárúr áhmiyetke iye boladı.

P.A.Baranov, I.A.Raykovlar Pamir tawlarında shól biotsenozınıń kelip shıǵıw dinamikası

hám evolyutsiyasında organizmlerdiń ómirinde qolaysız temperaturanıń roli, mádeniy

biotsenozlardı joqarı taw sharayatında jaratıw máseleleri islep shıǵıldı. R.A.Bolin, E.P.Korovin,

M.V.Kultnasov hám I.I.Granitovlardıń ekologiyalıq hám fitotsenologiyalıq kóz-qarasları olardıń

baspadan shıqqan bir qatar miynetlerinde óz ornın tapqan.

Orta Aziyada zooekologiyalıq baǵdardaǵı kompleks jumıslarınıń rawajlanıwı T.Z.Zoxidov

atı menen tıǵız baylanıslı. Ol Qızılqum shólleriniń ózine tán tirishilik mákanı ekenligin, qumlı,

shor, ılaylı hám taslaq shóllerdi biyǵárez biotoplar sıpatında sáwlelendirip, olardı óz náwbetinde

mayda zonalıq birliklerge ajıratıp beredi.

Ózbekstanda ekologiya pániniń rawajlanıwı joqarıda aytıp ótkenimiz sıyaqlı, biziń ullı

alımlarımız tábiyat, tiri organizmler hám olardıń sırtqı ortalıq penen óz-ara baylanısına tán

Ózbekstan Ilimler Akademyası Botanika hám Zoologiya institutları ilimpazları ósimlik

hám haywanlar ekologiyasına arnalǵan jumıslar alıp barǵan, házirde bul jumıslar alıp barılmaqta.

Orta Aziya ósimlikler dúnyasın úyreniw M.S.Popov, E.P.Korovin, K.Z.Zokirov,

A.M.Muzaffarov, I.I.Granitov, S.Saxobiddinov, A.I.Vvedenskiy sıyaqlı ilimpazlardıń atı menen

Ózbekstanda ekologiyalıq baǵdarındaǵı jumıslardıń tiykarshıları D.N.Kashkarov hám

E.P.Korovin esaplanadı. 30-jıllarda Kashkarovtıń ekologiya máselelerin keń jarıtqan «Ortalıq

hám jámáát», «Túrkistan haywanları», «Haywanlar ekologiyası tiykarları» sıyaqlı iri ilimiy

shıǵarmaları baspadan shıǵarıladı. Olar ekologiyalıq ilimiy-izertlew jumısların rejelestiriw,

ekolog qániygeler tayarlaw máselesin aldıǵa súrgen.

Usı jıllarda Korovin ósimlikler jámááti hám ortalıǵın birgelikte úyreniw zárúrligin

tastıyıqlaydı. Bunday ilimiy isler usı waqıtta Orta Aziya Mámleketlik universiteti biologiya

fakulteti qasında alıp barılǵan. Shól zonasınıń ósimliklerin úyreniw maqsetinde kompleks

ekspeditsiyalar shólkemlestirildi. Korovin, Granitov sıyaqlı ilimpazlar basshılıǵında shól

regionındaǵı jaylawlardı jaqsılaw barısında ol jerdegi kserofit toparına tán ósimliklerdi

1950-jıllarda ekologiya jumıslarınıń zárúrligi múnásibetin esapqa alınıp ÓzRIA Botanika

institutında Burigin basshılıǵında «Ósimlikler ekologiyası» laboratoriyası shólkemlestiriledi hám

usı laboratoriya xızmetkerleri tárepinen shól hám shala shól sharayatında ósimliklerdiń

qurǵaqshılıqqa iykemlesiwi jolları úyrenildi.

Keyin ala 1967-1987-jıllarda Fergana tegislikleri sharayatında kompleks ekologiyalıq isler

O.X.Xasanov hám R.S.Vernik, T.Raximova, T.U.Raximova hám basqalar tárepinen dawam

ettiriledi. Nátiyjede ádır ósimlikleriniń ekologiyalıq klassifikatsiyası beriledi.

Házirde bunday isler Qızılqum, Jizzax shóllerinde, Aral sharayatında dawam ettirilmekte.

D.N.Kashkarovtıń dáslepki miynetleri Orta Aziya kemiriwshilerin úyreniwge arnalǵan edi.

Olardıń biologiyası, sistematikası hám zıyanına itibar beriw menen birge haywanlar ekologiyası

boyınsha hám jumıs alıp barǵan. M.A.Sultonov R.O.Olimjanov, V.V.Yaxontovlar Ózbekstanda

zoologiyalıq izertlewlerdiń rawajlanıwında óz úleslerin qosqan ilimpazlar esaplanadı.

Zoologiyalıq izertlewler ÓzRIA nıń Sultanovtıń «Ózbekstan quslarınıń gelmintleri» (1963),

Yaxonovtıń «Nasekomalarlar ekologiyası» (1963), T.Zoxidovtıń «Qızılqum shóliniń

biotsenozları» (1971) sıyaqlı shıǵarmaları baspadan shıǵarıldı.

1981-1985-jıllarda Ózbekstanda ańlanatuǵın bahalı haywanlar ekodizimin úyreniwge

kirisildi. Sút emiziwshi qımbat haywanlar sanınıń azayıp ketiw sebepleri, olardı tiklew,

bahalıların saqlaw hám olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw jolları islep shıǵıldı.

İxtiologiya hám gidrobiologiya laboratoriya xızmetkerleri Ózbekstan suw saqlaǵıshları,

suwdıń pataslanıwı, suw haywanları ekologiyası hám suw resurslarınan paydalanıw boyınsha

ilimiy izleniwler alıp bardı.

1995-jılda Ózbekstan Milliy universitetinde ekologiya kafedrası shólkemlestirildi. Kafedra

xızmetkerleri ósimliklerdiń qurǵaqshılıqqa hám sanaat shıǵındılarına shıdamlılıǵınıń ilimiy

tiykarları, dárilik ósimlikler ekologiyasın úyreniw hámde degradatsiyaǵa ushıraǵan jerlerde

ósimlikler jámáátin shólkemlestiriw, Ózbekstan suw boylarındaǵı balıq resursların únemli

paydalanıw hám olardı qorǵaw, qalalar ekologiyası sıyaqlı baǵdarlarda ilimiy izleniwlerdi

Amerikaliq ilimpaz John Harper tabiyattaǵi ózgerislerdi analizleydi eken, “tábiyat barlıq

zatlardı sińdiriw múmkin, bıraq onıń salamat ortalıǵı joǵalıwı sóssiz” deydi. Ekologiyanıń kelip

shıǵiwı, tarixi haqqinda shet ellik ilimpazlardan Jonathan Anderson, Mike Bonsall, Angela

Douglas, Chris Elphick, Valerie Eviner, Andy Foggo, Jerry Franklin, Kevin Gaston, Charles

Godfray, Sue Hartley, Marcel Holyoak, Jim Hone, Peter Hudson, Johannes Knops, Xavier

Lambin, Svata Louda, Peter Morin, Steve Ormerod, Richard Sibly, Andrew Watkinson, Jacob

Weiner, and David Wharton sıyaqlı alımlar izertlew jumısların alip barǵan.

Sonday-aq Jane Andrew, Elizabeth Frank, Rosie Hayden, Delia Sandford, Nancy Whilton

lar tábiayattı qorǵawdıń ilimiy teoriyaliq tiykarları haqqında pikirler júrgizgen (Michael Begon,

Colin R.Townsend and John L.Harper.Ecology. UK. Blackwell Publishing Ltd. 4 th edition,

2006. P.759. P. 9-12.)

Populiyatsiyalar, túrler, biotsenoz, biogeotsenoz, biosfera sıyaqlı túsinikler ekologiya

pániniń negizi esaplanadı. Sonıń ushın da ekologiya 4 bólimge bólip úyreniledi.

1. Autoekologiya – «autos» grekshe sóz bolıp, ózi degen mánisti bildiredi. Ayırım túrlerdiń olar

jasap turǵan ortalıq penen múnásibetin, túrlerdiń qanday ortalıqqa kóbirek beyimleskenligin

2. Populiyatsiyalar ekologiyası – «populyason» frantsuzsha sóz bolıp, «xalıq» degen mánisti

beredi. Populiyatsiyalar dúzilmesi, dinamikası belgili sharayatlarda túrli organizmler sanınıń

ózgeriw sebeplerin úyrenedi.

3. Sinekologiya – «sin» degeni grekshe sóz bolıp, «birgelikte» degen mánisti beredi.

Biogeotsenozlardıń dúzilisi hám qásiyetlerin, ayırım ósimlik hám haywan túrleriniń óz-ara

baylanısların hámde olardıń sırtqı ortalıq penen bolǵan múnásebetlerin úyrenedi.

4. Ekodizmlerdi izertlewdiń rawajlanıwı ekologiyanıń jańa bir bólimin, yaǵnıy biosfera (grekshe

bios»-ómir, sfera»-shar) haqqında táliymattı júzege keltirdi. Bul táliymat tiykarshısı

V.I.Vernadskiy esaplanadı (1863-1945). Organizmler tarqalǵan qabıq biosfera delinedi.

Házirgi zaman ekologiyasınıń mazmunın tómendegi biologiyalıq spektr dúzilisinde jazsa

boladı (Yu.Odum, 1986).

Organizmlerdi orap turıwshı hám onıń menen turaqlı múnasiybette bolatuǵın tábiyattıń bir

bólegi tirishilik ortalıǵı dep ataladı. Jer júzinde organizmler 4 tirishilik ortalıǵında tarqalǵan.

Bular hawa, suw, topıraq, organizmniń ózi.

Tirishilik ortalıǵınıń organizmler jasaw iskerligine tásir kórsetetuǵın elementleri yamasa

qásiyetleri ortalıq faktorları yamasa ekologiyalıq faktorları dep ataladı.

Ekologiyalıq faktorlar jansız (abiotikalıq), biotikalıq – janlı tábiyat faktorları hám insan

(antropogen) faktorlar toparına ajıratıladı.

Ekologiyalıq faktorlar barlıq organizmler hám insannıń ómirine túrli dárejede tásir qıladı.

Organizmlerdiń ekologiyalıq faktorlar tásirine iykemlesiwi yamasa sırtqı ortalıq jaǵdaylarına

beyimlesiwi adaptatsiya delinedi. Ekologiyalıq faktorlar tásirine shıdamlı hám jer júzinde keń

tarqalǵan organizmler evribiontlar, faktorlar tásirine shıdamsız hám tarqalıw aylanısı tar

organizmlerge bolsa stenobiontlar delinedi. «Evros» – keń, stenos» tar mánisti beredi.

Tábiyatta tek populyatsiyalar ǵana ózin san jaǵınan basqara aladı. Tuwılıw hám óliw

arasındaǵı sáykeslik populyatsiya sanınıń basqarılıwı delinedi. Populyatsiyadaǵı organizmler

sanı faktorlar tásirinde ózgerip turadı. Onıń sanınıń azayıwına ólimniń kóbeyiwi hám

ónimdarlıqtıń azayıwı tásir qıladı. Basqarıwdıń jáne bir forması populyatsiyada tıǵızlıqtıń asıwı

menen bayqaladı. Tıǵızlıq normadan kóbeyip ketse, awqat jetispese populyatsiyada óz-ózin

basqarıw hám usı arqalı populyatsiyalardı basqarıw júz beredi. Mısalı: balıq, tıshqanlarda

populyatsiya tıǵızlıǵı belgili dárejege jetkende, olardıń tuxım qoyıwshılıǵı páseyip ketedi. Bul

awqat jetispewshiligi nátiyjesinde boladı. Gormonal ózgeriwler bayqaladı (bala tuwıw

kemeyedi) bul bolsa jınısıy minez-xulqına tásir qıladı hám násilsizlikke alıp keledi, bala

taslawǵa, ata-ana tárepinen balalardıń jeyiliwine, basqınshılıqtıń asıwına alıp keledi.

Populyatsiya tıǵızlıǵınıń asıwı menen haywanlardıń máyek qoyıwı azayadı, ósimliklerde

tuxım payda bolıwı tómenleydi. Jay jetispewshiligi menen migratsiya baslanadı. Ayırım

populyatsiyalar tuwılıwı arqalı basqarılsa, basqaları rólli esaplanadı. Populyatsiyanıń san

tárepinen bir normada saqlanıp turılıwı populyatsiyanıń gomeostazı delinedi, grekshe

«gomeo»- uqsas, statis – jaǵday degendi bildiredi.

Ekologiyada tiykarǵı túsiniklerden biri ekologiyalıq dizim (ekosistema) túsinigi bolıp

tabıladı. Tiri organizmler jámááti hám olardıń jasaw ortalıǵın óz ishine alatuǵın funktsional

dizim ekologiyalıq dizim delinedi.

2. Topıraq ortalıǵı

3. Hawa ortalıǵı

4. Tiri organizmniń ózi

Tábiyiy hám jasalma ekodizimler bar. Qala, akvarium, túbektegi gúl, kosmik kemeler

jasalma ekodizimlerge mısal bola aladı. Eger sırtqı tásir nátiyjesinde teń salmaqlılıq buzılsa,

ekodizim óz-ózin tiklew imkaniyatlarınan aspawı kerek.

Ekodizimdegi organizmlerdiń ayrıqsha toplamı biotsenoz dep ataladı. Biotsenoz latınsha

«bios» – ómir, «tsenoz» – ulıwma degen mánisti ańlatadı. Demek, málim sharayatta qurıqlıqtaǵı

yamasa suw boylarındaǵı birge jasaytuǵın ósimlik, haywan, zamarrıq, mikroorganizmlerdiń

jıyındısı túsiniledi. Bul atama 1877-jılı nemis biolıgı K.Mebius tárepinen pánge kiritilgen.

Biotop biotsenozdıń jasaw ortalıǵı yamasa biotsenoz iyelep turǵa ortalıq biotope delinedi.

Bul latınsha sóz bolıp, «bios» – ómir, «topos» – jasaw jayı. Biotsenoz hám biotop birgelikte

biogeotsenozdı júzege keltiredi. Biogeotsenoz – «bios» – ómir, «geo» – jer, «tsenoz» – ulıwma

túsinigin rus botanik ilimpazı, akademik V.N.Sukachev usınıs etken. Belgili jasaw sharayatında

ósimlikler, haywanlar, zamarrıqlar hám ayırım ápiwayı haywanlardan payda bolǵan hám

mikroorganizmlerdiń birgelikte jasawı biogeotsenoz bolıp esaplanadı.

Kóbinese ekodizim hám biogeotsenoz túsinikleri bir-biriniń sinonimi sıpatında qollanıladı

hám derlik bir qıylı mánisti bildiredi, bıraq ayırım bir tárepleri menen olar parıqlanadı.

1. Tábiyiy hádiyse esaplanadı.

Tábiyiy yamasa jasalma hádiyse bolıwı

2. Onıń quramına adam kirmeydi

Iri ekodizimler ádette adam tásirinde boladı.

3. Belgili tábiyiy shegaraǵa iye bolǵan

Funktsional birlik bolǵanı ushın qońsı

ekodizimlerden ajıralıp turıwı shárt emes.

Ekodizimdegi organizmler azıqlıq shınjırı arqalı óz-ara baylanısqan. Azıqlıq shınjırı

evolyutsiya protsessinde payda bolǵan. Tábiyatta tirishilik ushın zárúr bolǵan zatlar úzliksiz

túrde aylanıp turadı. Avtotrof organizmler qorshaǵan ortalıqtan ximiyalıq zatlardı ózlestiredi, bul

zatlar geterotroflar arqalı qaytadan qorshaǵan ortalıqqa qaytadı. Bul protsess júdá quramalı

Azıqlıq shınjırında birinshi buwınnan keyingilerge qaray biomassa azayıp baradı. «Ósimlik

– nasekoma – qurbaqa – jılan – búrkit» mine usı azıqlıq shınjırında birinshi buwınnan

keyingilerine qaray azayıp baradı. Azıqlıq shınjırı quramalı hám kóp buwınlı boladı. Bunda

álbette jasıl ósimlikler (payda etiwshiler) produtsentler, haywanlar (organikalıq zatlardı

paydalanıwshılar) konsumentler, bakteriyalar (organikalıq qaldıqlardı ıdıratıwshılar)

ZIRKDOSHLAR (BERBERIDACEAE) VA AYIQTOVONDOSHLAR (RANUNCULACEAE) OILALARINING TURLAR BIOLOGIYASI, EKOLOGIYASI, AREALI VA XALQ XOJALIGIDAGI AHAMIYATI. Reja: – презентация

Презентация на тему: ” ZIRKDOSHLAR (BERBERIDACEAE) VA AYIQTOVONDOSHLAR (RANUNCULACEAE) OILALARINING TURLAR BIOLOGIYASI, EKOLOGIYASI, AREALI VA XALQ XOJALIGIDAGI AHAMIYATI. Reja:” — Транскрипт:

1 ZIRKDOSHLAR (BERBERIDACEAE) VA AYIQTOVONDOSHLAR (RANUNCULACEAE) OILALARINING TURLAR BIOLOGIYASI, EKOLOGIYASI, AREALI VA XALQ XOJALIGIDAGI AHAMIYATI. Reja: Zirkdoshlar (Berberidaceae) oilasining turlar biologiyasi, areali va sistematikasi. Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae) oilalasining turlar biologiyasi, sistematikasi va areali. Zirkdoshlar (Berberidaceae) va Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae) oilalarining xalq xojaligidagi ahamiyati.

2 ZIRKDOSHLAR OILASI ODDIY ZIRK Osimlikning nomi. Oddiy zirk – Berberis vulgaris L.; Zirkdoshlar – Berberidaceae oilasiga kiradi. Zirk boyi m ga yetadigan tikanli buta. Ildizpoyasi yer ostida gorizontal joylashgan, undan yirik, shoxlangan asosiy ildiz, yer ustida bir qancha poyalar osib chiqadi. Shoxlari 1-2 sm uzunlikdagi va 3 bolakli tikanlar bilan qoplangan. Bargi teskari tuxumsimon, otkir arrasimon qirrali va bandli bolib, qisqargan novdalar bilan birga tikanlar qoltigida top-top joylashgan. Gullari shingilga toplangan. Guli och sariq, hidli, kosacha bargi 6 ta (bazan 9 ta), och sariq, tojsimon, tojbargi 6 ta, sariq, otaligi 6 ta, onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan. Mevasi – qizil, ellipssimon, juda nordon, 2-3 urugli va kam suvli hol meva. Zirk aprel-may oylarida gullaydi, mevasi avgust-sentyabrda pishadi.

3 Geografik tarqalishi. Oddiy zirk Moldova, Ukraina, Belorus, Rossiyaning Yevropa qismining ormon–chol va chol xududlarida, toglardagi toshli qoyalarda, daryo va daryochalarning havzalarida, quruq butazorlarda, siyrak, aralash ormonlarda va boshqa yerlarda osadi. Zirkning kop zaxirasi Shimoliy Kavkazortida joylashgan. Kimyoviy tarkibi. Osimlikning hamma qismida protoberberin guruhiga kiradigan alkaloidlar boladi. Alkaloidlar yigindisidan berberin, palmatin, yatrorizin, kolumbamin, oksiakantin, buerbamin, leontidin va boshqa alkaloidlar ajratib olingan. Ishlatilishi. Osimlik bargidan tayyorlangan nastoyka ginekologiyada bachadon muskullari tonusini kotarish, tuqqandan keyingi bazi kasalliklarni (endometritlar) davolash hamda qon ketishini toxtatish uchun va ot xaydovchi vosita sifatida ishlatiladi. Berberin (ildizidan olinadi) alkaloidining tuzi tibbiyotda surunkali gepatit, gepatoxoletsistit, xoletsistit va ot pufagi tosh kasalliklarini davolashda ot xaydovchi vosita sifatida qollaniladi.

4 AYIQTOVONDOSHLAR OILASI – RANUNCULACAE. Morfologik tarifi: Ayiqtovondoshlar oilasi 50 turkum, 2000 turni birlashtirib, asosan kop yillik va bir yillik otlar, bazan chala butalar yoki lianasimon osimlikardan iborat. Oila vakillarining barglari oddiy, bolaklarga bolingan, poyada ketma- ket joylashgan. Gullari togri va notogri, gulqorgoni oddiy va qosh gulqorgonli yani kosacha va gultojibarglarga ega. Changchi va urugchilar soni cheksiz. Tugunchasi ustki. Gul qismlari ketma-ket, halqasimon bolib joylashgan. Mevasi bargakcha, topbargak, yongoqcha bazan rezavor meva yoki kosakcha. Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae) – ikkipallalilar sinfining ayritojlilar kenja sinfiga mansub osimlikar oilasi. Ayiqtovondoshlar asosan kop yillik (bazilari bir yillik) ot. Buta yoki chala buta turlari ham uchraydi. Barglari ketma-ket (bazi turlarida qarama-qarshi) ornashgan, kopincha yon bargchasiz, panjasimon – oyma yoki qirqma, oddiy (bazilarida murakkab). Gullari ikki jinsli, kopchilik turlarida togri (aktinomorf), ayrim turlarida qiyshiq (zigomorf). Gulqorgoni oddiy yoki qoshqavat. Sallagul (Paeonia), suvyigar (Aquilegia), parpi (Aconitum), isfarak (Delphinium), ayiqtovon (Ranunculus) kabi turkumlarga mansub osimlikarning gulkosasi, kopchilik turlarida esa gultojlari ham besh bargli. Aksariyat turlarida changchi va urugchilar kop. Mevalari – bargak yoki yongoqcha, kamdan-kam hollarda kosakcha shaklida. Ayiqtovondoshlarning 1500 ga yaqin turi bor. Tropik zonadan boshlab shimolidagi barcha mintaqalarda uchraydi. Markaziy Osiyoda 200 dan ziyod turi (25 turkumi) bor. Ozbekistonda Ayiqtovondoshlarning ayiqtovon, isfarak, pufanak (Anemone), adonis (Adonis), suvyigar kabi turkumlariga mansub juda kop turlari osadi. Bazilari, mas: sallagul, isfarak, suvyigar xushmanzara osimlik, ayrimlari esa, mas: adonis, ayiqtovon, parpilar dorivor osimlik. Ayiqtovondoshlarning ayiqtovon, parpi singari turkumlariga mansub turlarning tarkibida zaharli moddalar (alkaloid va glikozidlar) bor. Shu sababli bunday osimlikar osgan otloqlarda mol boqish xavfli.

5 Ayiqtovonlar (Ranunculus) – ayiqtovondoshlar oilasiga mansub kop yillik (bazi turlari bir yillik) osimlikar turkumi. Yer yuzida 600 ga yaqin turi, Shu jumladan Orta Osiyoda 65 turi bor; koproq sernam yerlarda, Orta Osiyoda esa Chol va adirlarda ham osadi. Ayiqtovonlar poyasining uzunligi 15–60 sm, bazan 80 sm ga boradi; gullari sariq, togri (aktinomorf), qosh gulqorgonli. Gulkosa va gultojisi 5 bargli, har bir tojbargining tagida qipiqsimon osimta bilan yopilib turadigan shira bezi bor, changchi va urugchilari kop. Gulorni bazi turlarida tuksiz, boshqalarida sertuk. Barglari panjasimon oyma, poyaning pastidan yuqorisiga tomon maydalashib boradi. Mevasi apokarp va quruq (qarang Meed). Ayiqtovonlarning Ozbekistonda 32 turi (koproq Ranunculus pinnatisectus, Ranunculus linyerilobus, Ranunculus Severtzoviy 238 va b.) osadi. Tarkibida zaharli modda – anemonol bolgani uchun Ayiqtovonlarli otloqlarda mol boqish xavfli. Ayiqtovonlar orib quritilganda zaharsizlanadi. Bazi turlari xushmanzara osimlik sifatida ekiladi.

6 BAHORGI ADONIS Osimlikning nomi. Bahorgi adonis – Adonis vernalis L.; ayiqtovondoshlar– Ranunculaceae oilasiga kiradi. Bahorgi adonis kop yillik, kalta va kop boshli ildizpoyali ot osimlik. Poyasi bir nechta, tik osuvchi, shoxlanmagan yoki kam shoxli, serbarg, silliq, boyi gullash oldida 5–20 sm, gullab bґlganidan song 30–40 sm boladi. Bargi oddiy, panjasimon 5 bolakka ajralgan, poyada bandsiz ketma-ket ornashgan. Barg bolakchalari ingichka, chiziqsimon, bigizsimon otkir uchli. Gullari yakka-yakka joylashgan, sariq rangli, kosachasi 5–8 bargli, toj bargi 10–30 ta. Mevasi – kop yongoqli top meva. Aprel-may (bazi joylarda iyun) oylarida gullaydi, mevasi iyulda yetiladi. Osimlikning hamma qismi zaharli. Geografik tarqalishi: Bu osimlik qora tuproqli yerlarda osadi. Sibir, Shimoliy Kavkaz, Volga boyi, Kemyerova, Chelyabinsk, Boshqirdistonda, Ukrainada osadi. Bu osimlik asosan qora tuproqli yerlarda, har xil otli Chollarda, qayinzorlarda, butalar orasida osadi. Asosan bahorgi adonis Ukraina, Belorus, Moldova, Rossiyaning Yevropa qismi­ning Chol va ormon zonasida, Sibirda, Shimoliy Kavkaz, Volga boyi va boshqa yerlarda uchraydi. Asosiy tayyorlash tumanlari Kemyerovsk, Chelyabinsk va Novosibirsk viloyatlari, Oltoy olkasi, Boshqirdiston, Ukraina, Shimoliy Kavkaz hamda Volga boyi. Ahamiyati: Bu oila osimlikari tarkibida alkaloidlar, glikazidlar, saponinlar bolib, zaharli otlar hisoblanadi. Tibbiyotda ulardan dori tayyorlashda foydalaniladi.