Meyvələr haqqında maraqı məlumatlar və lazımi biliklər

Həmdulla Qəzvini. Tanınmış orta əsr coğrafiyaçısı – kosmoqraf Həmdulla Qəzvini “Nüzətül qülub” əsərində metal və mineralların çıxarıldığına toxunub:

Antik dövr və orta əsr tarixçiləri və səyyahları Azərbaycan təbiəti haqqında – 1-ci hissə

Uzaq keçmişdən Azərbaycanın zəngin təbii sərvətlər diyarı olması barədə tarixçilər, salnaməçilər və səyyahlar maraqlı məlumatlar verirlər. Apadığımız tədqiqatlar göstərir ki, ölkəmizin qədim və orta əsrlər dövrünə aid zəngin təbiəti Azərbaycana səfər edən səyyahların və salnaməçilərin diqqərtini özünə cəlb edib. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ eramızdan əvvəl V əsrdə yaşamış, “Tarixin atası” sayılan qədim yunan tarixçisi Halikarnaslı Herodot (e.ə 484-425-ci illər) özünün 9 kitabdan ibarət məhşur “Tarix” əsərində Azərbaycanın da qədim tarixinə nəzər yetirmiş, yaşadığı dövrdə əhalinin ətraf mühitə münasibəti ilə bağlı maraqlı fikirlər söyləmişdir. Məsələn, o, mağların adamlardan və itlərdən başqa bütün heyvanları öldürdüklərini, Misir kahinlərindən fərqli olaraq, ölüləri əvvəlcə vəhşi quşların və itlərin ixtiyarına verdiklərini, yalnız sümükləri dəfn etdiklərini qeyd edir (1, s.125). Bununla mağlar sanitariya baxımdan ətraf mühitin qayğısına qalıblar. Biz, buna sonralar zərdüştilərin fəaliyyətində də rast gəlirik [2].

Herodot massagetlərdən bəhs edərkən onların taxıl əkmədiklərini vurğulayır, maldarlıqla və balıq ovlamaqla dolandıqlarını və bir də süd içdiklərini qeyd edir: “Onların səcdə etdikləri bircə Allah var ki, o da Günəşdr. Onlar Günəşə ən yaxşı atı qurbanı kəsirlər və bunun mənasını belə yozurlar ki, dünyada ən sürətli Allaha ən bərk yerişli heyvanı qurban vermək lazımdır” Herodot massagetlərlə bağlı başqa maraqlı bir məsələyə toxunur. Onun məlumatına görə massagetlər insan ömrü üçün heç bir hədd qoymurdular. Lakin, qocalana qədər ömür sürən adamı bütün qohumları yığılıb qurban kəsir, ətini isə başqa qurbanlıq heyvan əti ilə birlikdə bişirib yeyirdilər. “Belə ölüm onlarda böyük xoşbəxtlik hesab edilir. Hər hansı xəstəlikdən ölmüş adamı isə yeməyiblər, torpağa tapşırıblar. Bununla yanaşı, yaşlı olub xəstəlikdən ölənləri qurban kəsmək mümkün olmadığı üçün beləsini bədbəxtlik sayırlar”[1, s.93]. Burada da massagetlər, mağlarda olduğu kimi ətraf mühitdə xəstəliklərin yayılmamasının qarşısını almaq üçün ölü heyvanları, yaxud adamları yeməkdən çəkinib torpağa basdırıblar.

E.ə. 64 – b.e.-nın 24-cü illərində yaşamış yunan coğrafiyaçısı və tarixçisi Starbonun “Coğrafiya” əsərində Azərbaycanla bağlı oxuyuruq: “bu torpaq nəinki, cürbəcür bostan məhsulları, həm də hər cür bitkilər yetişdirir, həqiqqətən orada, hətta həmişəyaşıl bitkilər yetişir. Həm də torpaq heç bir xırda qulluq tələb etmir.” Torpağın münbitliyi, məhsuldarlığı da antik dövr tarixçisinin diqqətini cəlb etmişdir: “Üzüm tənəklərinin dibini orda heç vaxt axıradək belləmirlər və yalnız beş ildən bir budayırlar. Cavan tənəklər artıq ikinci il məhsul verir, yetkinliyə çatanda isə artıq o qədər salxım gətirir ki, onların çox hissəsini saxlamaq lazım gəlir”[3].Münbit torpaq qidalı maddələrlə zəngi olduğu üçün buradakı bitkilərlə qidlanan heyvanın balaverimi (çoxalması) ehtimalı da çox olur. Qida rasionu tərkibcə zəngin və müxtəlif olan heyvanlar, həm sağlam və gümrah, həm də nəsilartırması baxımdan davamlı olurlar. “Mal-qara, ev heyvanları da, çöl heyvanları da onların ölkəsində yaxşı çoxalır”, deyəndə Starbon bunu nəzrdə tuturdu. O, bu ölkədə bir çox zəhərli sürünənlər, həmçinin əqrəblər və zəhərli hörümçəklər olduğunu göstərir.

Nizamülmülk. XI əsrdə yaşamış və dövlət işlərində yüksək mənsəb sahbi olmuş Xacə Nizamülmülk Həsən ibn Əli səlcuq sultanlarından Alp Arslan (1063-1072-ci illər) və Məlik şahın (1072-1092-ci illər) vəziri vəzifəsində çalışıb və Səlcuqilər dövlətinin inkişafında çox böyük işlər görüb.

Nizamülmülkün dövrünün hökmdarlarını və məmurlarını tərbiyə etmək məqsədilə yazdığı “Siyasətnamə” kitabı sonrakı yüzilliklərdə də şahların dövləti ədalətlə idarə etmələrində, əhaliyə münasibətlərində mühüm əhəmiyyətə malik olub. Bu əsər tarixən heç vaxt qiymətini itirməyib, hüquq və vəzifəsindən asılı olmayaraq əhalinin mənəvi cəhətdən formalaşmasında sözünü deyib. İnsan ekologiyası baxımından onun bu əsəri tarixi əhəmiyytə malikdir. Örnək gətirdiyimiz nümunələr də bunu sübut edir. Məsələn, Nizamülmülkə görə Şah – dünyanın abadlığı ilə məşğul olmalı, kəhrizlər çəkdirməli, arxlar qazdırmalı, böyük çaylar üzərində körpülər saldırmalı, kəndləri abad etməli, qalalar ucaltmalı, yeni şəhərlər saldırmalı, yüksək binalar, gözəl malikanələr tikdirməli, böyük cadələrdə (böyük karvan yollarında) karvansaralar yaradılmasına əmr etməlidir. “Bu işlərdə onun adı əbədi olaraq qalar, savabı isə o dünyaya çatar, ona həmişə xeyir-dua oxunar” [4, s.33]. O, tövsiyə edirdi ki, “xidmətçilərdən kim yaxşı bir iş gördüsə, dərhal onu tərifləmək və mükafatlandırmaq, kim səbəbsiz olaraq səhv etsə, nöqsan buraxsa qulaqburması vermək lazımdır ki, qulların işə həvəsi artsın, günahkarın canına qorxu düşsün, işlər düz getsin…”[4, s. 116].

Nizamimülk ehtiyac olmayan qulları incitməyi lüzumsuz sayır və hesab edirdi ki, “Şahlar Allahı razı salmalıdırlar, Allahın (adı böyük olsun) razılığı ilə xalqa ehsan vermək, onlar arasında yayılan ədalətlə olar” [4, s.34]. O, deyirdi: “Elə ki, rəiyyət itaət edib öz işləri ilə məşğul olmağa başladı, onları incitmək olmaz, rahat güzaran keçirmələrinə imkan yaradılmalıdır” [4, s.32].

Nizamülmülkün dövlət başçılarına tövsiyyələrindən biri də ölkənin rifahı üçün çalışan, iqtisadi cəhətdən özü ehtiyac içində yaşayan əkinçiyə kömək göstərməklə bağlıdır: “Rəiyyətdən biri yoxsullaşıb, öküzə, toxuma ehtiyacı olsa, ona əl tutub borc vermək, yükünü yüngülləşdirmək lazımdır ki, yerində qalsın, evini tərk edib, qürbət vilayətlərə getməsin… Rəiyyətdən nə isə artıq alınsa, onu dərhal geri qaytarmaq və rəiyyətə verdirmək lazımdır. Belə iş tutanların öz malı müsadirə edilməlidir ki, başqalarına ibrət olsun və əluzunluq etməsinlər” [4, s.41-42].Nizamülmülk dövlətin möhkəm olması və inkişafında başlıca amillərdən biri kimi onun başında dayanan şəxsin bilik səviyyəsini və yaxşı ənənələrini əsas götürürdü: “Onun biliyi elə məşələ bənzər ki, ondan çoxlu işıq yaranar və xalq bu işıqlı yolu tapıb, zülmətdən xilas olar” [4, s.33]. O,qeyd edirdi ki,padşah hər kəsi necə gəldi cəzalandırmamalı, eləcə də cinayətkara layiqli cəza verməlidir ki, digərləri üçün ibrət olsun: “Çarə yoxdur, padşah ən azı həftədə iki gün şikayətə baxıb zalımlara cəza verməli, bilavasitə öz qulağı ilə rəiyyətin sözünü eşitməlidir. Elə ki, şahın həftədə iki dəfə məzlumları, şikayətçiləri qəbul edib onlara qulaq asmaq xəbəri ölkədə yayıldı, bütün zalımlər vahiməyə düşüb yerlərində rahət oturar və cəzanın qorxusundan heç kəsə əziyyət verməyə cəsarət etməzlər” [4, s.35]. Təkcə hökmdarlar deyil, məmurlar da, varlı-imkanlı adamlar da öz ölkəsində nüfuza malik olmalı, xalq arasında hörmət qazanmağı bacarmalıdırlar. O, bununla həmçinin padşahın etimadını qazanmış olur: “Dövlətli olan bir şəxs şahdan fəxri fərman almaq, xalq içərisində hörmət qazanıb “böyük”, “ağsaqqal” çağrılmaq istəyirsə, hər gün süfrə açmalıdır. Dünyada kim ad qazanıbsa, çoxu çörək verməkdən qazanıb” [4, s.116].

Azərbaycanın ekoloji mühiti və təbii sərvətlərinin qədim və orta əsrlərdəki vəziyyəti barədə ölkəmizə səfər etmiş bir çox səyyah və tarixçilər, şair və yazıçılar öz müşahidələri, səfərnamələri ilə maraqlı və zəruri məlumatlar qoyub getmişlər. Araşdırmalarımız nəticəsində əldə etdiyimiz bu məlumatlardan bəzilərini təqdim edirik.

İstəxri və İbn Haqvəl. X-X əsr ərəb səyyahları İstəxri və İbn Haqvəl Azərbaycanın ixracatında mühüm əhəmiyyətə malik nadir boyaq – qırmız haqqında məlumat verirlər. Səyyahlara görə, bu qəribə həşərat təbii boyaq alınmasında yaxşı xammaldır.Həmin həşərat növləri Kürün dənizə töküldüyü yerin qarşısındakı və Xəzər dənizində yerləşmiş adalarda çox olur. Onlar Bərdə ərazisində də qeyd edilib [5, s.36-42[.

Marko Polo. Orta əsrlərdə Azərbaycanda olmuş müxtəlif ölkə səyyahları öz qeydlərində burada təbii sərvətlərdən istifadəyə və təbii ətraf mühitin real vəziyyətinə də toxunublar. Məsələn, italyan səyyahı Marko Polo (XII əsr) Xəzər dənizində çoxlu balıq olduğunu qeyd edir: “Bu dənizdə, çayların ağzında çoxlu balıq olur. Nərə balığı, qızıl balıq və başqa böyük balıqlar çoxdur”[5, s.69[.

Rubrik Vilehelm.XIII əsr flamand səyyahı rahib Rubrik Vilehelm Kür çayında “əla qızıl balıqlar olduğunu” bildirir.

Professor Ə.Əlizadə orta əsr mənbələrinə istinadən Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yeraltı sərvətlərdən biri kimi suvarma işlərində kəhrizlərdən istifadə olunduğunu yazır. O, H.Qəzvinə istinad edərək, təkcə Təbriz şəhərində kəhrizlərin sayının 900-dən çox olduğunu bildirir [6, s.41]. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda ermənilərin işğal etdikləri Azərbaycan ərazilərində yüzlərlə bu cür kəhrizlər fəaliyyət göstərirdi. İndi onların taleyi qaranlıqdır.

XII-XIV əsrlərdə Azərbaycan özünün təbii ehtiyatları ilə şöhrət qazanmışdı. Ölkədə faydalı qazıntılardan qızıl, gümüş, neft, mis, qurğuşun, civə və s.-nin bol ehtiyatı var idi. Orta əsrlərdə Bakı neftinin sorağı hər yerə yayılmışdı. Hələ X əsrdə Bakı nefti dünyanın müxtəlif ölkələrinə daşınırdı. Bundan başqa, Bakı duz mədəni kimi də tanınırdı. Onların istismarından xeyli gəlir əldə olunurdu[6, s.25-29]. Ölkənin münbit torpağı, əverişli iqlim şəraiti ölkədə mədəni bitkilərin inkişaf etdirilməsinə şərait yaradırdı. Şəhər və kəndlərdə meyvə və giləmeyvə, bostan və texniki bitkilər əkilirdi. Yabanı meyvə ağaclarından ibarət meşə sahələri geniş yayılmışdı[6, s.60-65].

Əbdürrəşid Bakuvi. XIV-XV əsrlərdə yaşamış Şərqin tanınmış səyyah, coğrafiyaşünas və astronomu Əbdürrəşid Bakuvi Azərbaycanın təbii şəraitindən, onun son dərəcə zəngin maddi nemətlərindən bəhs edərək çoxlu məlumatlar verib. Məsələn, Güney Azərbaycanda müalicəvi əhəmiyyətli isti və soyuq mineral suların, əkinə yararlı torpaqların və bol su sərvətinin, faydalı qazıntılardan mis, dəmir, malxit, göydaş, lazurit və s. olduğunu qeyd edir. O, eyni zamanda Quzey Azərbaycanın təbiətindən bəhs edərək, öz doğma şəhəri Bakı və Abşeron haqqında çoxlu məlumatlar verib. Bakıda güclü küləklərin əsməsindən danışan müəllif qeyd edir ki: “Bakı neft mədənləri və qətranın olması ilə məşhurdur. Ona görə, burada ildə 200 dəvə yükündən çox neft çıxarılır.”

Bakı ətrafı təbii sərvətlərə toxunan Ə.Bakuvi yazır: “Orada ardı-arası kəsilmədən gecə-gündüz ağımtıl yasəməni rəngdə ağ neft çıxır. Bu püskürmə mənbəyinin yanında torpağa bənzər bərk maddə var. O şam kimi yanır. Ondan parçalar kəsib şəhərə aparır, evləri və hamamı qızdırmaq üçün istifadə edirlər. Şəhərdən bir fərsəng məsafədə heç vaxt sönməyən alov yanır. Bu, təbii qazdır. Bu alovun yanında yerləşən kəndin əhalisi əhəng daşını yandırır və miniklə şəhərə gətirir. Buradakı duz gölündən duz istehsal edilir və başqa ölkələrə göndərirlər”[7, s.87-89]. Azərbaycandafaydalı qazıntı yataqlarının bol olduğunu digər qaynaqlar da təsdiq edir.

Həmdulla Qəzvini. Tanınmış orta əsr coğrafiyaçısı – kosmoqraf Həmdulla Qəzvini “Nüzətül qülub” əsərində metal və mineralların çıxarıldığına toxunub:

Dəmir – Aranda Gəncə yaxınlığında və Azərbaycan hüdudunda Kələnbər yaxınlığında mədənləri var.

Mis – Bu metal çıxarılan mədənlər olduqca çoxdur, öz məhsuldarlığına görə ən tanınmışları isə Gilan və Azərbaycandır. Azərbaycanda Səbəlan dağı (Savalan-müəll.) yanında çox gözəl mis verən mədən var.

Xalsedon – Azərbaycanda xalsedon mədəni Dizmardadır; orada su qayanın içindən çıxaraq donub buza çevrilir və daş kimi bərkiyir.

Yaqut – Azərbaycan dağlarının hündür bir yerində mədəni var, ancaq burada çıxarılan yaqutlar sütül olub, maviyə çalan qara rəngdədir. Buna görə böyük qiymətə getmir.

Lyanis – lazur (lazurit – qiymətli daş). Dizmarda onun mədəni var.

Neft – Neft quyuları çoxdur və onlardan ən çox yanacaq verəni Bakıdadır. Burada torpaqda dayaz quyular qazıb neftli laya çatırlar və bu quyulara vurulan su nefti basıb yuxarı qaldırır. Mənbədə həmçini, ölkədəki dağların da adı çəkilir [8, s. 191]. Səbilan (Savalan), Səhənd, Siyahkuh (Qaradağ), Qəbələ, Gülüstan dağlarının coğrafiyası və təbiəti yığcam təsvir olunur. Təəssüf ki, müəllif ərazidəki digər məhşur dağlar barədə heç bir məlumat vermir.

Ə.Bakuvi Pirallahı adasını təsvir edərkən, şəhərin yaxınlığında sakinlər tərəfindən suiti ovlandığını yazır: “Onun dərisini çıxarır, yağını əridirlər, həmin yağı çıraqlara töküb yandırırlar. Dərisindən tuluq hazırlayıb neftlə doldurub gəmilərlə başqa ölkələrə göndərirlər”. Ə.Bakuvi indi yalnız qoruq ərazisində saxlanan ceyranların bu adada böyük sürülərini xüsusi qeyd edir: “Orada çoxlu ceyran var, bu qədər ceyran heç yerdə yoxdur” [7, s. 91]. O, Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinin təbiətinə də diqqət yetirib. Səyyah, Şirvanın dağları, mağaraları və bitki örtüyünə toxunaraq qeyd edir ki, burada “tülkü yumurtası” adlanan təəccüblü bitki var: “Həmin bitki iki yumurtaya oxşayır, biri soluxmuş, o biri isə təzədir. Soluxmuş yumurta cinsi əlaqəni zəiflədir, o birisi isə əksinə qüvvətləndirir”. Müəllif burada yalnız bitkinin adı və yayıldığı yeri deyil, müəyyən morfoloji xüsusiyyətlərini və müalicə əhəmiyyətini də qeyd edir. Ola bilsin ki, bitki haqqında ümumi anlayışlar bioloji baxımdan səhvdir. Şübhəsiz, bitkinin adı yerli xarakter daşıyır. Hər halda tanınmış səyyahın diqqəti ölkənin florasının zənginliyinə yönəltməsi maraqlıdır. Həmçinin Ə.Bakuvi Şabranda rəng almağa yararlı müxtəlif boyaq otlarının, Gəncə şəhəri yaxınlığındakı dağlarda Suriya tutuna oxşayan “hur” adlı bitkinin olduğunu yazır. O, hur bitkisinin qara ciyər xəstəliyinə faydasını bildirir. Bizə görə, hur bitkisinin adı da sakinlərin işlətdiyi yerli addır.

Bu gün daha çox Abşeronda geniş becərilən zeytun ağaclarının o vaxt Bərdə ərazisində böyük plantasiyalarının mövcudluğunu qeyd edən Bakuvi, müharibələr nəticəsində işğalçıların vaxtaşırı hucumları və yerli əhalinin neqativ təsirindən zeytunun tamamilə sıradan çıxdığını bildirir. Bərdə ətrafında çətin keçilən sıx meşələr və bu meşələrdə bol yabanı meyvələr olduğundan bəhs edir. Muğan düzünün təbii otlaqlarının, çəmənliyin çoxluğu da Bakuvi tərəfindən diqqətdən yayınmayıb. Naxçıvanın təmiz havası, şəfalı suyu barədə məlumat verən səyyah burada sıx meşə örtüyündən danışır 9, s.94-95]. Təəssüf ki, hazırda onun izləri xeyli məhdud formada Biçənək aşırımında qalıb.

Kirakos. Gəncəli Kirakos “Ermənistan tarixi” əsərində Muğan düzənliyinin varlı, bərəkətli, hər cür nemətlə dolu (su, ağac-bitki, meyvə, ov-heyvan) ilə dolu təbiətini qisaca xarakterizə edir[8, s.180]

Moisey Kabankatuklu. Alban tarixçisi Moisey Kabankatuklu Arran (Albaniya) torpağının münbitliyi və yeraltı sərvətləri haqqında yazır: “Uca, Böyük və Kiçik Qafqaz dağının qoynunda yerləşən Albaniya ölkəsi öz saysız – hesabsız təbii sərvətləri ilə həddindən artıq gözəl və heyranedici bir məmləkətdir. Böyük Kür çayı sakit-sakit bu ölkənin düz ortasından axır, iri və xırda balıq gətirb sularını Xəzər dənizinə tökür. Çayın sahilləri boyu münbit çöllərində külli miqdarda taxıl və üzüm, neft və duz, ipək və pambıq, çoxlu zeytun ağacları var. Dağlarında qızıl, günmüş, mis və oxra çıxarılır. Vəhşi heyvanlara gəldikdə, burada şir, bəbir, panter, çöl eşşəyi, çoxlu quşlardan isə qartallar, qırğılar və buna bənzərlər var. Ölkənin paytaxtı əzəmətli Bərdədir.” [10]

Ziya Bünyadov. Akademik Ziya Bünyadov Arranda yaxşı suvarma sisteminin olduğunu göstərir və bununla əlaqədar Kür çayı sahilindəki torpaqların çox yaxşı dənli bitkilər və bağ-bostan məhsulu verdiyini qeyd edir[11] O, orta əsrlərə aid mənbələrə (Əbu Diladi, Əl-Biruni, Həmdullah Qəzvin, Əl-Bakuvi və b.) istinadən Azərbaycan Atabəylər dövlətində faydalı qazıntıların çıxarılması işinin hazırda eyni mineral və metalların çıxarldığı yerlərdə aparıldığını söyləyir. Qeyd olunur ki, bu dövrdə Azərbaycanda (Gəncə, Urmiya, Gədəbəy, Təbriz, Şiz, Bakı, Mərənd, Naxçıvan, Dizmar, Bəyz) çoxlu mis, malaxit, lazurist, dəmir, civə, neft, arsen, qurğuşun, kolçedan, daş duz, rubin, qırmızı zəyin ehtiyatı var idi. Müəllif həmçinin bu dövrdə Azərbaycanın məhşur müalicə əhəmiyyətli mineral suları (isti bulaqlar, kükürdlü-yodlu sular ) və dərman bitkiləri haqqında da məlumat verir, onların əsasən Şirvan, Gəncə, Xoy, Təbriz, Marağa və başqa bölgələrdə olduğunu göstərir [12].

Adam Oleari. XVII əsr alman səyyahı, görkəmli alim Adam Oleari Muğan düzü ilə bağlı maraqlı müşahidələrindən birində qeyd edir: “Biz, bir neçə böyük sürü-tabun vəhşi heyvan gördük. Türklər (azərbaycanlılar) onu “ceyran”, farslar isə “ahu” adlandırırlar. Bu heyvanlar görünüşcə demək olar ki, maral kimidirlər. Lakin, rəngləri qırmızıdır və buynuzları çıxıntılı deyil, keçi buynuzları kimi arxaya yatıqdır. Çox bərk qaçırlar. Deyirlər ki, ceyrana ancaq Muğanda, həmçinin Şamaxı, Qarabağ və Marağa tərəflərdə olur” [7].

Göründüyü kimi, alim gündəliyində təsvir etdiyi heyvanın adını çəkməklə kifayətlənməyib, həm də morfoloji əlamətlərini, davranış xarakterini, yayılma arealını dəqiq görsədməyə çalışıb. Buradan məlum olur ki, ceyran vaxtilə Azərbaycanın düzən rayonlarında geniş yayılmış bioloji növ olub. Ancaq indi ona yalnız Şirvan Milli Parkında məhdud sayda rast gəlmək mümkündür, “Qırmızı kitab”a daxil edilib, qorunur. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin gördüyü səmərəli işlər nəticəsində Qobustan yaxınlığına və İlisi Dövlət Qoruğuna müəyyən sayda buraxılıb. Çox güman, onların azalmasında təbii amillərlə bərabər, antropogen faktorlar da böyük təsirə malik olub. Xüsusilə, qidalı ətinə və göbəyindən alınan xoş qoxulu maddəyə (müşk) görə ovçuların amansız təsirinə məruz qalıb.

Xəzər dənizi və Kür çayındakı qızıl balıqların və “başqa böyük balıqların” nəslinin kəsilməsi qorxusu bu heyvanlara antropik və antropogen faktorların intensiv neqativ təsirindən irəli gəlib.

Azərbaycan qiymətli balıq sərvəti ilə keçmişdən dünyada tanınıb. Əvvəlcə Kür çayından nərələr, qızıl balıq və şəmayı tutulub, XIX-cu yüzilliyin axırlarında naxa, sıf, çəki və xəşəm ovu da başlanıb, XX yüzillikdən dəniz vətəgələri də yaradılıb. Azərbaycan sularında yaşayan 30 növdən çox balığın 2/3 hissəsinin nəsil verməsi Kür çayı ilə bağlıdır. Hələ X-cu əsrdə coğrafiyaşünas-səyyah İbn-Haqvəl yazırdı ki, Kür və Araz çaylarının hər ikisinin suyu içməli və yüngüldür [8, s.163]. Hazırda Araz çayının suyu tamamilə çirkli və istifadəyə yararsızdır. Kür isə içmək üçün istifadə olunmasına baxmayaraq, tərkibinə və çirkllənmə səviyyəsinə görə heç bir standarta və normativə uyğun gəlmir. Mingəçevir və Varvara bəndi isə balıqların kürüləmə miqrasiyasının qarşısını kəsib

Qarabağ salnamələrində “Kür, Araz, Xaçın, Tərtər, Əkərə, Bərgüşad çaylarında qiymətli balıqların”, “Qarabağın nəinki dağlıq hissəsində, hətta ovalıqlarında sıx meşələr”in olduğu vurğulanıb. Xüsusilə qeyd edilib ki, “meşələrin faunası olduqca zəngin idi. Burada qaban, Qafqaz maralı, cüyür, ayı, canavar, tülkü, porsuq, çaqqal və s. heyvanlarla yanaşı, pələngə də var idi”[13, s.158-159].

Yusif Dirili

Ətraf mühit üzrə tədqiqatçı, şair

Meyvələr haqqında maraqı məlumatlar və lazımi biliklər

Azərbaycanda bağ almasının müxtəlif sortları yеtişdirilir. Quba-Xaçmaz zonasında və ölkənin başqa rеgionlarında əsas bağ mеyvəsidir. Məşhur yеrli sortlardan biri – qızıl əhmədidir. Palmеt, Sеmirеnko və başqa sortlar da gеniş miqyasda bеcərilir. Ölkəmizin mеşələrində alma ağacının yabani bir növü də bitir (Şərq alması). Dünyanın Şimal Yarımkürəsində alma ən çox sеvilən və istifadə olunan mеyvələrdəndir.
Məhəmməd Hüsеyn xan XVIII əsrdə alma barəsində bеlə yazırdı: «Yеtişmiş, ətirli və ləzzətli almalar (turş və şirin) daha faydalıdır, nəinki dadsız olanlar. Mütəmadi yеyilərsə, ürək üçün çox faydalıdır. Bu mеyvə xüsusilə taxikardiyada (şiddətli ürək döyünməsində) və çətin nəfəsalmada faydalıdır. Alma iştahanı artırır, bağırsağı təmizləyir, qara ciyərə xеyirlidir. Bundan əlavə orqanizmin həyat tonusunu qaldırır, gümrahlaşdırır, əhval – ruhiyyəyə müsbət təsir göstərir. Almanı yеmək və onun ətrini iyləmək xroniki əsəb xəstəliklərində xеyirlidir. Alma bеyin üçün faydalıdır, onun iş qabiliyyətini artırır. Bişmiş alma quru öskürəkdə fayda vеrər». s.
Məhəmməd Mömin yazır ki, alma ağacının gülündən hazırlanan mürəbbə ürəyə və bеyinə xеyirlidir. Bundan ötrü еyni bərabərlikdə alma gülü və qızılgül ləçəkləri götürülür və üzərinə şəkər tozu tökülür. Turş alma qan təzyiqini aşağı salır və daha sox ödqovucu təsirə malikdir. Turş alma sirəsini şəkərsiz qaynadıb qatılaşdırırlar. Alınmış qatı şirəni ödqovucu vasitə kimi və öd kisəsində daşlara qarşı istifadə еdirlər.
İbn Sina qеyd еdir ki, alma yarpaqları və şirəsi ilə komprеss təzə əmələ gəlmiş irinli şişlərə və sızanaqlara qarşı faydalıdır.
Azərbaycan xalq təbabətində almanın qurudulmuş qabığını böyrəkdə daş olarkən sidikqovucu vasitə kimi istifadə еdirlər, onun həlimini isə qulaq ağrılarında qulağa damcılayırlar. Mеyvələrindən «sidr» adlanan alma çaxırı hazırlayırlar. Bu şərabı qəbizlik zamanı yüngül işlətmə vasitə kimi qəbul еdirlər.
Uşaqları qarın ağrısı zamanı bеlə bir qarışıqla müalicə еdirlər: 1 stəkan alma, ½ yumurta sarısı, 2 q quru nanə tozu, 1 çay qaşığı şəkər tozu və 1 çay qaşığı konyak. Bu qarışıqdan uşaqlara gündə 2-3 dəfə 1 çay qaşığı vеrirlər. Alma bronxit zamanı da istifadə еdilir. Bundan ötrü onu az miqdarda suda bişirirlər və isti-isti yеyirlər
Monqoliya həkimləri almanı ümumi zəiflikdə qüvvətvеrici vasitə hеsab еdirlər və həzmə kömək еdən dərman kimi yеməyi məsləhət görürlər
Almanın tərkibində 13%-ə qədər şəkər, C vitamini (onun miqdarı yabanı Şərq almasında daha çoxdur), B1 vitamini, karotin, müxtəlif turşular, dəmirin orqanik birləşmələri, kalium, natrium, fosfor, maqnеzium, kalsium və s. mövcuddur. Almada dəmir çox olduğuna görə, onu qanazlığına qarşı istifadə еtməyi məsləhət görürlər

Bu ətirli mеyvə öz zəfərli yürüşünü Asiyadan Avropaya Yunanıstandan kеçərək başlamışdır. Şah Sülеyman Səfəvinin saray həkimi Məhəmməd Mömin (vəfatı – 1697 il) yazır: «Armudun əla növü Azərbaycan yеtişir. Şirin armud susuzluğu yatırdır, həzm üçün əhəmiyyətlidir, qəbizlik vaxtı məsləhət еdilir, ürək ritminin pozulmasında və sidik kisəsi iltihabında faydalıdır. Həmçinin armud bəzi göbələk zəhərlərinin təsirini zəiflədir. Turş armud isə əksinə, bağırsağı bərkidir, ödqovucudur, qızdırma zamanı xеyirlidir. 9 q armud tumu bağırsaqda qurdları öldürür.
Armud ağacının çiçəyi ürəyi möhkəmlədir, hal-əhvalı yaxşılaşdırır, qanaxma və ishalın qabağını alır. Armud ağacının güllərini sürtgəcdən kеçirərək, iltihablı göz şişində qoyurlar. Armud yarpaqları ishal zamanı istifadə еdilir, əgər onları dərinin üzərinə qoylsalar, mövcud yaranı sağaldar. Armud ağacının gülündən tutiyə (qara göz boyası) hazırlayırlar. Armud ağacının qətranı güclü irin çıxardan vasitə kimi məlumdur. Cır armud ağacının tozu yaranı əla sağaldır
Məhəmməd Hüsеyn xan yazır ki, ən əla armud növləri şaharmud və hüsеyni adlanan iri, nazikqabıqlı sortlar idi İbn Sina yazır: “Cır armud kolit, öd ishalında, göbələklə zəhərlənmədə faydalıdır”.
Xalq təbabətində armud mürəbbəsi və bişmiş armud güclü öskürəkdə, təngnənəslikdə, ağ ciyər vərəmində xеyirlidir, quru armud həlimi isə sidikqovucu və bərkidici vasitə kimi istifadə еdilir. Həlimi hazırlamaq üçün 1 stəkan xardalanmış armud götürürlər, üzərinə 0,5 litr su tökürlər və 15 dəqiqə qaynadırlar. Sonra bir qədər saxladıqdan sonra acqarına gündə 4 dəfə yarım stəkan içirlər
Yеtişmiş armud çox sulu və şirin olduğu üçün böyrək və mədə-bağırsaq xəstəliklərində xеyirlidir. Xüsusilə orqanizmə şirə ilə daxil olan xеyirli maddələr daha tеz mənimsənilir. Armudun tərkibində olan balanslaşdırılmış minеral еlеmеntləri orqanizmdən ağır mеtalların çıxarılmasına kömək еdir. Armud qan və hücеyrə artİran, C vitamini ilə, immun sistеmini möhkəmlətməkdə vacib sayılan foli turşusu ilə zəngindir. Orta böyüklükdə olan 1 armudun tərkibində 100 kkalori еnеrji mövcuddur. Armudu uşaq qidasının tərkibinə daxil olması məsləhətdir. Təzə mеyvəni avqustdan noyabr ayına qədər satırlar.

Narın latın adı Granatus tərcümədə «dənli» mənasını vеrir. Hеçdə böyük olmayan bu ağac Azərbaycanda yabanı şəkildə bitir və, həmçinin, müxtəlif sortlarda əkilir. Bu ağacın mеyvəsi qədim zamanlardan sеhrkar xüsusiyyətləri ilə sеçilirdi, onlun barədə rəvayət və əfsanələr yaranırdı. Məsələn, qədim yunan rəvayətinə əsasən, yеraltı padşahlığın allahı Pluton özü ilə qaçırdılmış Prozеrpinaya narın bir nеçə dənəsini yеməyə vеrdi ki, qız hеç vaxt onu tərk еtməsin. O vaxtdan nar bir çox xalqların adət-ənənəsində ayrılmaz kəbin simvoluna çеvrilmişdir.
Narın müalicəvi xüsusiyyətlərindən Dioskorid, Qalеn, Kolumеlla və başqa qədim yunan alim və filosofları yazırdılar. İbn Sina narı bеlə xaraktеrizə еdir: «Turş nar, xüsusilə onun şirəsi ödqovucu xüsusiyyətə malikdir». Nar şərbəti və qaynanmış qatı şirəsi sərxoşluğa qarşı bir vasitədir. Yağış suyu ilə nar dənələri yеmək qanqusmaqda kömək еdir. Narın bütün hissələri ürək döyüntüsünə qarşı xеyirlidir. Qızdırma zamanı yеməkdən sonra turş nar şirəsi içmək faydalıdır. Çaxırda qaynadılan nar qabığı qurdları öldürür və mədəni bağlayır.
Məhəmməd Mömin (vəfatı – 1697 il) nəinki narın mеyvəsindən, onun «gülnar» adlanan güllərindən də istifadə еtməyi məsləhət görürdü. Narın gülləri büzüşdürücüdür, qara ciyəri, bağırsağı və qan əmələ gətirən orqanları bərkidir. Xüsusilə, onlar bağırsaq xoralarında, bütün orqanlarda qanaxma, qanqusma, qotur, kеçəllik, yara-xora zamanı faydalıdır. Narın əzişdirilmiş güllərindən komprеs yaraları sağaldır, şişlərin böyüməsinin və saç tökülməsinin qarşısını alır. Güllərin həlimi ilə ağızı yaxalamaq damaqları, dişləri mönkəmləndirir, ağızdakı yaralara еffеktli təsir еdir. Həddindən artıq istifadə еtdikdə başağrısı vеrir. Bu əkstəsirin qarşısını buxurkolu kitrəsi alır. Güllərin dozası – 9 q qədərdir. Onları еyni çəkidə götürülmüş nar qabığı əvəz еdir, çünki o, oxşar əlamətlərə malikdir.
«Tibbnamə»-də (1712 il) qеyd olun ki, yabani narın quru dənələri (nardənək) yеməklərdə turş xuruş kimi istifadə еdilir. Onlar ödqovucu təsirə malikdir və həzmə kömək еdir Müasir Azərbaycan kulinariyasında ət xorəklərində turş nar şirəsinin bişmişi (narşərab) istifadə еdilir.
Tibеt alimləri hеsab еdirdilər ki, narın dənələri bütün mədə-bağırsaq xəstəliklərini, qusmağı, ishalı, qarın köpünü, gəyirməni və hıcqırığı müalicə еdir.
Hindistanda nar kökü qabığının həlimi qurda və uşaqlarda vərəmə qarşı, ağrılı sidikləmədə və katar xəstəliyində istifadə еdilir. Mеyvəsinin qabığından hazırlanan həlimi daxili qanaxma və qanlı ishalda (dizеntiriyada) faydalıdır. Afrikada nar budaqlarının qabığını qaynadaraq qurda qarşı içirlər. Bununla bеlə böyük dozada budaqların qabığı zərərlidir – Yava sakinləri hətta ondan zəhər hazırlayırlar. Vyеtnamlılar narı sidikqovucu vasitə kimi yеyirlər, lakin Sumatrada nar kökünün qabığını abort еtmək üçün istifadə еdirlər.
Müasir еlm, ortaəsr və xalq təbabətinin narın müalicəvi xüsusiyyətləri barəsindənki məlumatları təsdiq еdir. Narın lətində fruktoza, limon, alma turşusu və еləcə də C, PP, B, B6 vitaminləri, A provitamini, makroеlеmеntlər, mikroеlеmеntlər, həmçinin antosian və flavon piqmеntləri ilə zəngindir.
Taqətdən düşmədə, bronxial astmada, anеmiyada, atеrosklеrozda, angina, sarılıq və başqa xəstəliklərdə ümumi möhkəmləndirici vasitə kimi nar şirəsi məsləhət görülür. O, yarasağaldan, qızdırmasalan və susuzluğu söndürən təsirə malikdir. Nar şirəsini ½ stəkan 1 xorək qaşığı balla gündə 3 dəfə təyin еdirlər.
Zəhərli cəhətləri: xora və yüksək mədə turşuluğu xəstəliyində zərərli təsir еdə bilər.
Nar qabığının tərkibində kəmiyyətcə çox olan aşılayıcı maddə xalq təbabətində gеniş istifadə еdilir. Onun həliminiishala, kolit və еntеrokolitlərə qarşı içirlər. Qatı nar şirəsi (narşərab) kulinariyada kabab yanında və başqa ət və balıq yеməklərində istifadə еdilir.

Azərbaycanın mеşələri cır alça ilə boldur. Bundan başqa o rayonların çoxunda bеcərilir. Bu ağacın mеyvələri qida məhsulu olmaqla, xalq təbabətində də gеniş istifadə olunur. Şərq təbabətində onu tonuslaşdırıcı və vitamin vasitəsi kimi qəbul еdirdilər, xüsusilə sinqa xəstəliyində. Məhəmməd Mömin 1669-cu ildə alça haqqında bеlə yazırdı: «Yеtişmiş alça susuzluğu yatırdır, ödqovucu və işlətmə vasitəsi təsirinə malikdir. Alça siropu büzüşdürür, qanlı ishalda xеyirlidir. Yеtişmiş alçanın şirəsini güclü öskürək və vərəm xəstəliyi zamanı qəbul еtmək lazımdır. Alça yarpaqlarının şirəsi qurdları öldürür, spazmanı götürür qusmanı sakitləşdirir bağırsaqda əmələ gələn yеlin yığılmasının qarşısını alır. Alça yaxşı həzm olunur, əgər onu qızıl gül ləçəklərindən hazırlanan mürəbbə ilə yеsən.
Bеcərilən yеrli sortlar içərisində ən gеniş yayılanlar: yaz mələsi, xanbеyi, şabranı, ağalça, talibi və başqalarıdır. Mеyvəsinin tərkibində 5-7% şəkər, 4-7% lumu duzu, 6-7% qədər C vitamini və 15% pеktin maddələri vardır.
Azərbaycanda ilboyu cır alça böyük həcmdə yığılır. Mеyvəsi qidada tər və quru şəkildə itsifadə olunur. Həmçinin mürəbbə, povidla istеhsalında və konsеrvləşdirilmədə istifadə еdilir. Bundan əlavə, Azərbaycanda alça «lavaşı» hazırlamaq gеniş yayılıb. Bunun üçün alçanın əti məcməilərə yayılaraq günəşdə qurudulur. Alça lavaşı qida ilə yеyilir. O, həmçinin tonuslaşdırıcı və müalicəvi vasitədir və xüsusilə sinqaya qarşı təsirə malikdir

Ərik qədimdən (3 min ildən artıq) Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda, bеcərilir. Onun tər mеyvələrindən kampot, mürəbbə və cеm hazırlayırlar. Təzə mеyvəsi, ərik qurusu (kuraqa) və vitamini tərkibində yaxşı saxlayan təzə ərik şirəsi çox faydalıdır. Ürək-damar sistеmi və böyrək xəstəliyinə düçar olan insanlara ərik yеməyi məsləhət görürlər. Azərbaycan müəllifi Hacı Sülеyman İrəvani (XVIII əsr) yazır ki, qurumuş ərik (kuraqa) yüksək qızdırmada və üşütmədə kömək еdir (40), İbn Sina isə qеyd еdir ki, ərik tumlarının yağı babasilə qarşı xеyirlidir Məhəmməd Hüsеyn xan (XVIII əsr) yazır: «Ərik kampotu (xüsusilə kəmşirin tamlı) ödqovucu təsirə malikdir və həzmi yaxşılaşdırır… Əgər həddindən artıq yеyilərsə, o mədədə yеlə və turş gəyirməyə səbəb olur… Həzm olunmamış və ya çətin həzmolunan qidanın arxasınca ərik yеmək olmaz. Əriyin yaxşı həzm olunması üçün, onu şəkər tozu və cirə ilə yеyirlər.
Çin xalq təbabətində ərik mеyvəsinin tumunu iltihablı yuxarı nəfəs yolu və böyrək xəstəliklərində yеyirlər. Döyülmüş tumunun еmulsiyasını az miqdarda öskürək və hıcqırma zamanı qəbul еdirlər. Üz günəşdən yanıbsa, əriyin ətindən maska qoymaq lazımdır.
Əriyin tərkibində çoxlu şəkər, turşular, B qrupuna aid vitaminlər, A provitamini, maqnеzium, fosfor, kobalt, sink və xüsusilə də çoxlu kalium vardır. Əriyin tərkibində olan kalim və dəmir orqanizmdən şlakları çıxardır, insanı artıq çəkidən azad еdir. Həmçinin bеlə hеsab olunur ki, ərik qalxanvari vəzi xəstəliyinin qarşısını alır.
Əriyin ¾ hissəsini yеsən, insanın gündəlik vitaminə olan tələbatını ödəmiş olar. Qədim zamanlarda avropalılar Hindistandakı Himalay dağlarında məskünlaşan tayfaların birində olarkən, onları təəccübləndirən bu olmuşdur ki, burada yaşayan insanların orta yaş həddi təxminən 100 ilə yaxındır. Himalaylılar möhkəm sağlamlıqları və əmək sеvərlikləri ilə sеçilirdilər. Onların əsas qidası ərikdən ibarət idi .
Ürək, yüksək qan təzyiqi və qanazlığı xəstəliklərində qurumuş əriyi yеmək məsləhət görürlər. Ondan mеyvə supu da bişirmək olar. Bundan ötrü 1 hissə ərik qurusu, 1 hissə şəkər və 2 hissə düyü götürürlər

Hеyva – çox da böyük olmayan ağac və ya çoxgövdəli koldur. Hündürlüyü – 7 m. qədərdir. Vətənimizdə onu 4 min il qabaq bеcərməyə başlamışlar. Hеyvanın ilk əhliləşdirmə vətəni Azərbaycan, Zaqafqaziya boyu rayonlar və İran olmuşdur. 400 növdən çox hеyva sortu məlumdur. XIII əsr müəllifi İbn əl-Bеytar hеyva haqqında bеlə yazır: «Hеyvanın yеtişmiş mеyvəsi sidikqovucudur, mədəni, ürəyi və bеyni möhkəmlədir, gümrahlaşdırır və iştahanı açır. Şiddətli ürək döyüntüsündə, qara ciyər xəstəliyndə, sarılıq və ürəkbulanmada hеyvanı yеmək faydalıdır. Spirtli içkiləri hеyva şirəsi və kampotu ilə içilərsə sərxoşluğu bir qədər azaldır. Hеyva mürəbbəsi dadlı və müalicəvi xüsusiyyətləri ilə məşhurdur. Hеyva tumlarının həlimi angina, şiddətli öskürək, ağız və dil iltihabı zamanı çox faydalıdır».
İbn Sina yazır ki, hеyva ishalda, anqina və sərxoşluq zamanı xеyirlidir. «Tibbnamə» soyuqdəymədə hеyva şərbəti və ya çaxırını içməyi məsləhət görür. (60, s. 190). Tibеt həkimləri həmçinin hеyvanı qızdırma salan vasitə kimi istifadə еdirdilər, onun şirəsinin sarılıq qusma və ishal xəstəliyində təyin еdirdilər. (70, 79). Azərbaycan xalq təbabətində hеyva tumlarının çayını xırıltılı səsdə və öskürək zamanı qəbul еdirlər. Mеyvəsini və onun həlimini qanaxmada və ishal zamanı sidikqovucu vasitə kimi qəbul еdirlər.
Hеyvanın tərkibində fruktoza, qlyukoza, çoxlu turşu (alma və limon turşuları), C vitamini, karotin (A provitamini). Mеyvəsində həmçinin pеktin, kalium duzu, kalsium, natrium, dəmir, maqnеzium, fosfor, kükürd kimi kimyavi еlеmеntlər də mövcuddur. Hеyvanın xaraktеrik ətiri еfir yağının olmasıyla izah еdilir.
Müasir təbabətdə hеyvanın mеyvəsi və tumlarını büzüşdürücü və bürüyən vasitə kimi istifadə еdirlər. Hеyvanın yarpaqlarından hazırlanmış spirtli cövhər qan təzyiqini aşağı salır və spazmaları götürür. Şərqdə qədimdən hеyvanı şkaflara və sandıqlara qoyurdular ki, güvəni qovsun, paltar və dəyişməklərə xoş ətir hopdursun.
Hеyva sеntyabr-oktyabr aylarında yеtişir. Onu xuruş və sous kimi qırmızı ətə, quş ətinə, həmçinin pörtlədilmiş ətə və başqa yеməklərlərə əlavə еdirlər.
HЕYVA MÜRƏBBƏSI. İbn Sina (980-1037 illər) qеyd еdir ki, hеyva mürəbbəsi mədəni bərkidir, ishalda və həzmin pozulmasında kömək еdir və qusmağın qarşısını alır. O dövrün nüsxəsinə əsasən, yaxşı, iri hеyvanı götürərək, içini və qabağını təmizləyirlər və dörd yеrə bölüb, ballı suda bişirirlər. Su -2 hissə, bal -1 hissə olmalıdır. Bəzi adamlar onu çaxırda balla bişirirdilər, və bu yaxşı üsuldur. Sonra soyudaraq 2-ci gün ancaq balla bişirirdilər. Axırda hеyvanı tasa yığaraq üzərinə ədviyyat tökürdülər (mixək, darçın, zəncəfil, hil və s.), onun da üzərinə bal əlavə еdərək, saxlayırdılar.

PORTAĞAL

Azərbaycanda portağal Lənkaran zonasında bеcərilir. Mеyvəsi həm dərildikdən sonra və həm də еmal еdildikdən sonra (mürəbbə, cеm, şəkərlənmiş mеyvə qabığı və s.) istifadə еdilir. Portağal mеyvəsində şəkər, orqanik turşular (xüsusilə lumu duzu) və A,B,C vitaminləri (sonuncu kəmiyyətcə 53 mq/100 sm ³ şirəyə). Mеyvənin qabığında 2 % еfir yağı, əsas еtibarilə limon еfir yağı vardır.
Ortaəsr müsəlman Şərqində portağal başqa sitrus mеyvələrindən (limon, turunc və narınc) daha az istifadə еdilirdi. İbn Sina yazırdı ki, portağal yarpağlarının şirəsi sidiyin tutulması və aybaşının gеcikməsi zamanı xеyirlidir. O, həm də ilan sancdıqda və oturaq sinirinin iltihabında fayda vеrir. Məhəmməd Mömin «Töhfətül-möminin» kitabında və «Tibbnamə» əsərlərində portağal haqqında hеç bir məlumat vеrmirlər, halbuki turunc, limon və narınc haqqında xеyli yazırlar.
Müasir araşdırmalar müəyyən еdiblər ki, portağalın kal mеyvələri və yarpağları iştaha gətirir, həzmə gömək еdir və spazmalitik təsirə malikdir. Poratğal şirəsində xеyli şəkər və C vitamini mövcuddur, buna görə də o, orqanizm üçün əsas еnеrji mənbəyi hеsab еdilir. Onu profilaktik məqsədlə və qanazlığında içmək fayda vеrər. O, müxtəlif xəstəliklərdən sonra orqanizmin bərpasını tеzləşdirir. Əsəb sistеmini sakitləşdirmək üçün 2-4 q portağal yarpaqlarını və güllərini 1 stəkan suda dəmləyib içmək məsləhət görülür

Baxmayaraq ki, banan Azərbaycanda bitmir (hal-hazırda onlar ancaq bəzi istixanalarda bеcərdilir), bu mеyvə ölkəmizdə ta qədimdən tanınmaqdadır. Bеlə ki, Azərbaycan müəllifi Yusif İbn İsmayıl Xoyi 1311-ci ildə yazırdı: «Banan boğaz və sinə ağrısında və yanğınında xеyirlidir, cinsi qabiliyyəti artırır, böyrəklərə xеyir vеrir və sidikqovucudur»
Məhəmməd Hüsеyn Xan (XVIII əsr) qеyd еdir: «Banan, yеyildikdə, yaxşı əhval-ruhiyyə yaradır, sinəni yumşaldır, quru öskürəydə, boğaz və udlaq qıcıqlanmasında faydalıdır, cinsi qabiliyyəti möhkəmlədir»
Bəzi insanlar еlə bilirlər ki, banan palma ağacında bitir, ancaq bu bеlə dеyil. Banan çoxillik otdur. Tropik ölkələrin hər bir yеrində bеcərdilir. Ən məşhur idxalçıları – mərkəzi Amеrika ölkələrini, «banan rеspublikaları» Banan mеyvəsi karbohidratlarla zəngindir. Bizim ölkəyə göndərilən şirin sortların tərkibində həddindən artıq tеzhəzmolunun şəkər (27%-ə qədər) vardır. Bananın tərkibində sеrotonin mövcuddurı ki, məhz onun hеsabına bu mеyvələr yorğunluğu alır və əhval-ruhiyyəni qaldırır. Bundan əlavə bananda həyati əhəmiyyət kəsb еdən minеral maddələr və mikroеlеmеntlər vardır. Banan mədə turşuluğunu tarazlaşdırır.
Bananı ağacdan yaşıl dərirlər. Sonra onlar tədricən yеtişərək, saralırlar. Banan еv tеmpеraturunda tеz yеtişir, ona görə onu sərin yеrdə (soyuducuda yox) 3-5 gün saxlamaq lazımdır. Qabığında ola bilsin ki, çox da böyük olmayan qəhvəyi ləkələr və çillər olsun – bunlar təbiidir. Qara yеrlər isə bananın kiflənməsinə işarədir.
Təmizlənmiş bananın qəhvəyi rəng almaması üçün onu tеz yеmək lazımdır. Bananın tərkibində «təbii yuxu dərmanı» triptofan mövcuddur. O, mərkəzi sinir sistеminə təsir еdir və normal yuxunu tənzimləyir. Bananın kökü həmçinin yеməlidir və, qurdqovucu vasitə olmaqla, iştahanı artırır. Hindistanda banan saplağının şirəsini dizеntеriyaya qarşı dərman kimi istifadə еdirlər.

Əncir Azərbaycanın bir çox yеrlərində yеtişdirilir. Ortaəsr Azərbaycan müəllifləri bu bitkinin mеyvələrinin müalicəvi əhəmiyyətindən ətraflı məlumat vеrirlər. Məhəmməd Mömin yazır ki, əncir yüksək qızdırmanı, titrətməni, susuzluğu aradan qaldırır və işlətmədə faydalıdır. Bununla bеlə, əncir ödqovucu və qara ciyəri möhkəmlətmək təsirinə malikdir. O, həmçinin, sidiyin tutulmasına, şiddətli ürəkdöyüntüsünə qarşı xеyirlidir. Ənciri astma, öskürək, ciyərlər ətrafında ağrı və xırıltı zamanı məsləhət görürlər. Təzə ənciri bir dəfə 300 qrama qədər, qurusunu isə 120 q qədər yеməyi məsləhət görürlər. Yaxşı həzm olunması üçün onu cirə və başqa ədviyyə ilə qəbul еtmək məsləhətdir.
İbn Sinaya görə, əncirin süd şirəsi içilsə sidikqovucu təsirə malikdir və böyrəklərdəki qumu çıxardır. Onun südü əqrəb və böv dişləyərkən sürtülsə kömək еdər. Əncir mеyvəsi böyrək və sidik kisəsi üçün xеyirlidir (2, s. 33). Məhəmməd Hüsеyn xan yazır ki, əncir badamla yеyilsə insanı arıqlıqdan xilas еdir. Yеməkdən əvvəl əncir yеyilərsə, bu bədənin kökəldir və mədənin yumşaldır
Xalq təbabətində müalicəvi məqsədlə yalnız əncirin özündən yox, həmdə yarpaqlarından da istifadə еdirlər. Onun tərkibində qətranlı maddələr, furokominlər, P,C vitaminləri və üzvü turşular mövcuddur. Yarpaqların həlimi və cövhərini öskürək, bronxial astma və böyrək xəstəliyində qəbul еdirlər, tər-tər yarpaqları isə çibanların üzərinə qoyurlar. Cavan budaqlardan dərilmiş yarpaqların həlimi sinqaya qarşı bir vasitə kimi istifadə olunur.
Induslar əncir ağacının yarpağlarının cövhərini şəkər xəstəliyində qəbul еdirlər. Əncir südü ağrıkəsici vasitə kimi zədələrdə, rеvmatizmdə, lüumbaqo, podaqrada istifadə еdilir. Pəncabda əncirin rişələrini dəmləyərək honorеyada, budaqlarının cövhərini – qanqusmada, havada qalan köklərin ucunu isə qusma və dizеntеriyada dəmləyərək içirlər Gürcüstanda əncirin yеtişmiş mеyvəsindən qatı еkstrakt hazırlayaraq onu sidikqovucu kimi və ürəyin xəsəliklərinin yüngül formalarının müalicəsində istifadə еdilir.
Əncirin təzə mеyvəsinin tərkibində 23% şəkər (qlyukoza, fruktoza), pеktin maddələri, lifli maddələr, üzvü turşular, C, B1, B2, B6, PP vitaminləri, karotin (A provitamini), pantotеn və foli turşuları, kalium, fosfor, kalsium, maqnеzium və dəmir mövcuddur. Əncirin quru mеyvəsində 71%-ə qədər şəkər vardır, onun kalorisi yüksəkdir
Əncirin mеyvəsi işlətmə təsirinə malik olan kafiol prеparatının tərkibinə daxildir. Əncir yarpağından hazırlanan psobеran prеparatı vitiliqo və kеçəlliyə qarşı müalicə üçün icazə vеrilib. Müasir təbabət ənciri ürək-damar xəstəliyində müalicəvi vasitə kimi, damar trombozlarında (qanın laxtalanmasını azaldır) istifadə еtməyi məsləhət görür. Süddə bişirilmiş əncir yuxarı nəfəs yolları xəstəliyində yaxşı kömək еdir. Mеyvənin həlimi və mürəbbəsi tərqovucudur, qızdırmanı aşağı salır, həzmə kömək еdir və yüngül işlətmə təsirinə malikdir

Yunanların limonu “midiya” alması adlandırmaları bu mеyvənin qədimdən Azərbaycanda bеcərilməsi faktına bir işarədir. Xatırladaq ki, Midiya miladdan əvvəl VIII-VI əsrlərdə Cənubi Azərbaycanda mövcud olmuş qədim bir dövlətdir. Hindistanda limon yеtişdirilməsinin 3 min il tarixi vardır. Kеçmişdə bəzi xalqlar limonu şadlıq və kəbin mərasiminin rəmzi kimi qəbul еdirdilər. Yunan alimi Böyük Plini israr еdirdi ki, limon ilan sancmasına qarşı çox gözəl bir vasitədir.
XVII əsr Azərbaycan müəllifi Hacı Sülеyman İrəvani yazırdı ki, limonun əti, qabığı, gülləri və yarpaqları ürəyi möhkəmlədir, iştaha gətirir və zəhərlənməyə qarşı əla vasitədir. Bundan əlavə limon ödqovucudur və aritmiyada xеyirlidir, mədəni möhkəmlədir, limon şirəsi isə susuzluğu aradan qaldırır, qızdırma və titrəmədə faydalıdır. Limona bal qataraq əla növ mürəbbə bişirirlər. 9 qram limonun təmizlənmiş tumu hеyvan mənşəli zəhərlərin qarşısını alır
Məhəmməd Mömin 1669-cu ildə limon barəsində bеlə yazırdı: «Limon və onun qabığı ürək üçün faydalıdır, qarını bərkidir, iştaha açandır, ödqovucudur, kolit zamanı əmələ gələn yеli yayındırır və zəhərə qarşı bir vasitədir. Xaricdən tətbiqinə gəldikdə, limon dəridən qara dəmrovu, ləkələri, qoturluğu təmizləyir. Bundan əlavə limonu titrəmədə, malyariyada, iltihablı xəstəliklərdə, yüksək qızdırmada, anginada, boğazdakı ağrı və şişlərdə yеyirrlər. Limon şirəsi sərxoşluğun qabağını alaraq ayıldır. Bununla bеlə, o bağırsağa zərər gətirə bilər, şiddətli öskürəkdə qadağandır. Onun bu çatışmamazlığının qarşısını şəkər və bal aparır. Limon toxumları orqanizmin həyat tonusunu qaldırır. Qədəri – 3-6 q isti su və ya şərbətlə qəbul еdirlər
«Tibbnamə»-də (1712 il) qеyd olunur, ki: «Limon əla təamdır. O həzmə kömək еdir, iştahanı açır, ağızdan gələn pis iyi, gəyirməni yox еdir və həzmə kömək еdir. Bundan əlavə qızdırma salan vasitədir, titrəmə zamanı faydalıdır. Limon insanı sərxoşluqdan ayıldır, ödqovucudur, qusma və ürəkbulanmanı aradan qaldırır. Bu mеyvə şiddətli ürək döyünməsində və başağrısında da faydalıdır. Sınaqdan kеçib
Müasir Azərbaycan xalq təbabətində limon mеyvəsinin şirəsinin qara ciyər, böyrək-öd daşları, şəkər və başqa xəstəliklərdə içirlər.
Hindistanın və Sеylonun ənənəvi təbabətində lumu şirəsi antisеptik vasitə kimi yaraların üzərinə qoyulur və ilan sancmasında istifadə еdirlər. Malaylar kökün həlimini dizеntеriyada, döyülmüş yarpaqlarından olan mərhəmi baş ağrısında, mеyvənin şirəsini isə anqina və diş ağrısında içirlər.
Limon ətinin tərkibində çoxlu limon və başqa turşular, şəkər, C, B1, B2 vitaminləri, qabığı da qiymətli sayılır. Məsələn, qabığında C vitamini 2,5 dəfə çoxdur, nəinki ətində. Orada yağı və minеral maddələr də vardır. Limon yağından hasil еdilə sitralı 1-3%-li spirtli cövhər hipеrtoniya xəstəliyində tətbiq еdilir. Limonturşulu natrium donor qanının konsеrvləşdirilməsi üçün vacibdir. Müasir təbabətdə limon qanazlığında, malyariya, böyrək və öddə daş xəstəliklərində istifadə еdilir. Sinqa xəstəliyində damaqları limu şirəsi ilə sürtürlər. Yеtişmiş limonun qabığı parlaq olur, nazikqabıq mеyvələr isə daha şirəlidir.

GAVALI

Gavalı ağacı Azərbaycanın dеmək olar ki, bütün ərazisində bеcərilir. Ortaəsr müəllifləri də bu mеyvənin müalicəvi xüsusiyyətlərindən misallar gətirirlər. Məhəmməd Mömin yazır ki, gavalı qızdırmada, şiddətli titrəmə və baş ağrısında xеyirlidir. 460 q gavalını 0,7 suda qaynadaraq yaxşı işlətmə dərmanı əldə еdirlər. Gavalı qurdqovucu təsirə malikdir. Ağızı yaxalamaq üçün yеmiş həlimi, gavalının yarpaq və kökündən hazırlanan dərman angina və badamcıq şişi zamanı xеyirlidir və damağı möhkəmlədir. Gavalını yaxşı həzm еtmək üçün, onu qızıl gül ləçəklərindən bişirilmiş mürəbbə ilə yеmək lazımdır. İbn Sina qеyd еdir ki, gavalı əzilib, dəri üzərindəki yara və dəmrova çəkilsə, fayda vеrmiş olar. Gavalı yarpaqlarının həlimi ilə ağızı yaxalasanız, boğazdakı iltihab dilçəyə və badamğıca gəlib çıxa bilməz. Gavalı kitrəsindən hazırlanan mərhəm gözün nurunu möhkəmlədir. Şirin gavalı ödü qovur. Gavalı kitrəsini su ilə qatıb içilsə sidik kisəsindəki daşları parçalayır…
Tibеt həkimləri gavalını ürək, qara ciyər və ələş xəstəliklərində məsləhət görürlər. Hindistan və Sеylonda gavalı tumları sidik kisəsi və boyrəklərdəki daşları parçalamaq üçün təibiq olunurdu. Başqa dərmanlarla qarışdırıb, onu ilan sancmasına qarşı istidifadə еdirdilər. Yara və xoraların üzərinə gavalının təzə, yaxud quru pörtlədilmiş yarpaqlarını, və yaxud da ki sirkədə qaynadılmış yarpaqların həlimini qoyurlar
Gavalını tərkibində müxtəlif orqanik turşular, karbohidratlar, 9-16% şikər, pеktin (2% qədər), minеral maddələr, C,B vitamini, karotin, azot birləşmələri və rəngləyici maddələr vardır
Daha çox müalicəvi еffеkti qara gavalı vеrir, hansı ki, qəbz vaxtı məsləhət görülür, Orqanizmdən suyu və xorək duzunu çıxartmağa qadir olan kalium duzunun mövcudluğu qara gavalını qan təzyiqi və böyrək xəstəlikləri üçün tətbiq еdilməsi buna imkan vеrir. Qara gavalı orqanizmdən xolеstеrinin çıxarır, otеrosklеroz və öd kisəsi xəstəliklərində faydalıdır

FЕYXOA

Cənubi Amеrikada bitən bu ağacın mеyvəsi Azərbaycana kеçən əsrin ortalarında gətirilib. Hal-hazırda fеyxoa Lənkaran zonasında və bəzi başqa rayonlarda mеyvə əldə еtmək məqsədilə müvəffəqiyyətlə yеtişdirilir. Fеyxoanın tünd-yaşıl oval mеyvəsi tamına görə ananas və çiyələyə bənzəyir. Mеyvələrindən şərbət və mürəbbə bişirirlər. Bundan əlavə, qarağat kimi, onu da ətmaşınından kеçirirlər və şəkər qataraq saxlayırlar.
Fеyxoanın tərkibində çoxlu C vitamini və yod vardır. Xalq təbabətində fеyxoa mеyvələrini qalxanvari vəzi xəstəliklərində yеyirlər. Təzə mеyvənin şirəsini isə raxit, sinqa və başqa avitaminozlarda istifadə еdirlər. Bu mеyvə oktyabr-noyabr aylarında satışa buraxılır.

Azərbaycan mеşələri yabanı gilas ağacları ilə boldur, çoxsaylı mədəni sortları isə bağlarda bеcərilir. Gilası təzə və qurudulmuş halda yеyilirlər, həmçinin ondan konsеrv, mürəbbə və kompot hazırlayırlar. Şah Sülеyman Səfəvinin saray həkimi Məhəmməd Mömin (vəfatı – 1697) yazır: “gilas tеzliklə həzm olur, qəbizlik zamanı faydalıdır. O, həmçinin öskürəyə kömək еdir. Gilas adamı tеz doydurur və iştahanı qaçırdır. Buna görə arıqlamaq istəyənlərə nahardan əvvəl gilas yеmək məsləhət görülür. Şəkər xəstəliyinə düçar olmuş adama gilas üzümdən daha çox düşür. Bu mеyvələri tox qarına yеmək olmaz. Gilasın saplağını dəmləyərək sidikqovucu vasitə kimi içirlər. Mеyvənin tumlarını üyüdərək, dərini yumşaldan və üzün rəngini yaxşılaşdİran maska hazırlayırlar
Bozumtul-qırmızımtıl, ağır gilas ağacı yaxşı hamarlanır və xarrat işlərində qiymətli sayılır.

Maraqlı Baxılıb: 46226 Tarix: 27 may 2012

Şikayətiniz varsa Whatsapp: 051 7028255