Dil və dilçilik. Dil haqqında. Yazı

İkinci yol, ifadə olunanların mənasını əks etdirən simvolların istifadəsi ilə; ideoqrafik yazı kimi tanınan.

İdeoqrafik yazı nədir? (nümunələrlə)

The ideoqrafik yazı Fikirləri təmsil edən ideogramlar və ya simvollardan istifadə edərək dilin təmsil olunmasını təşkil edən bir şeydir.

“İdeoqrafik” termini Yunan dilindəki ἰδέα (fikir) və γράφω (“qrafo”, yazmaq) sözlərindəndir və ilk dəfə 1822-ci ildə Fransız alimi Şampollion tərəfindən Misir yazılarına istinad etmək üçün istifadə edilmişdir. O vaxtdan bəri, bu müddət genişləndi və indi fikirləri təmsil edən hər hansı bir simvol sisteminə aiddir.

İnsan dili yazılı şəkildə iki əsas şəkildə ifadə edilə bilər. Biri danışıq dilinin və ya əlifba yazısının səslərini təmsil edən simvolların istifadəsidir.

İkinci yol, ifadə olunanların mənasını əks etdirən simvolların istifadəsi ilə; ideoqrafik yazı kimi tanınan.

İdeoqrafik yazı və onun tərkib hissələri

Yazı sistemlərinin çoxu iki metodun elementlərini birləşdirir. Məsələn, İngilis, Fransız və İspan kimi müasir yazı sistemləri əsasən fonetik prinsiplərə əsaslanır; bununla birlikdə rəqəmlər kimi bəzi işarələr istifadə olunur.

2 rəqəmi bir çox dildə eyni şəkildə yazılır, lakin tələffüz müxtəlifdir: İspan dilində iki, ingilis dilində iki, fransız dilində deux və koreys dilində dul.

• ədədi (#)
• çəki ($)
• giriş işarəsi (@)
• işarəsi (&)

Bunlar, bu sözləri təşkil edən fonemlərə istinad etmədən tam fikir və ya konsepsiya təmsil edən simvollardır.

Yuxarıda müzakirə olunan simvollar ideogram və ya logoqram kimi tanınır (Latınca “sözlər” mənasını verən “logos” dan) və bunlar ideoqrafik yazını təşkil edən elementlərdir.

İdeoqramlara nümunələr

– İçindən çapraz bir xətt keçən qırmızı bir dairə “qadağan olunmuş” ifadəsi olan bir ideogram nümunəsidir.

– “Sağa dönmə” və ya “sola dönmə” işarələrini göstərən oxlar kimi bəzi yol nişanları da ideogramdır.

– Ədədlər, üstəgəl (+), mənfi (-) və faiz (%) kimi riyazi simvollar ideogramdır.

İdeoqrafik yazı tarixi

İnkişaf etdirilən ilk ideoqrafik yazı sistemləri Şumerlər tərəfindən hazırlanmış mixi yazı və Misirlilər tərəfindən hazırlanmış hiyeroqlif yazı idi.

Mixi yazı

Mixi sistem yuxarıda göstərilən iki yolla fonetik və ideoqrafik: dili təmsil etməyə imkan verirdi. Lakin istifadə olunan bir çox simvol həm fonetik, həm də semantik dəyərə malik olduğu üçün mixi yazı sistemi birmənalı deyildi.

Bu sistemi təşkil edən ideogramlar iki növdə idi: sadə və mürəkkəb. İkincisi, digər elementlərin əlavə olunduğu sadə simvollar idi.

Məsələn, “ağız” demək işarəsi, “başı” ifadə edən simvoldan qaynaqlanır və ağız sahəsinə diqqət çəkmək üçün alt hissəsində bir sıra işarələr olduğu üçün bundan fərqlənir.

Mixi sistemin istifadəsi Mesopotamiya hüdudlarından kənara çıxdı və bununla birlikdə ideoqrafik yazı da genişləndi.

Hiyeroqlif yazı

Şumerlər mixi yazını inkişaf etdirdikləri dövrdə, Misirlilər əvvəlki kimi fonetik və ideoqrafik simvolları qarışdıran hiyeroglif yazı icad etdilər.

Məsələn, evi təmsil edən ideogram (pr Misir dilində) samit ardıcıllığını ifadə etmək üçün də istifadə edilmişdir pr (qalxmaq); fərqləndirmək pr – Evi pr – qalxmaq üçün bu son işarəyə hərəkəti (ayaqların simvolu) ifadə edən başqa bir ideogram əlavə edildi.

Maya yazısı

Amerikada bir ideoqrafik yazı sistemi Kolumbiyadan əvvəlki dövrdə də inkişaf etmişdir. Mayalıların astronomiya, hesab və xronologiya kimi mövzuları təmsil edən qliflərə əsaslanan bir ideoqrafik sistem təşkil etdiyinə dair dəlillər var.

“İdeoqrafik yazı haqqında mif”

1838-ci ildə Peter S. DuPonceau, Çin ideoloji üsulu ilə əlaqədar olaraq “ideoqrafik yazı” dan bəhs etdiyi bir kitab yazdı. Bu kitabda müəllif belə qənaətə gəlir:

1- Çin yazı sistemi, bir çox insanın qeyd etdiyi kimi ideoqrafik deyil, çünki fikirləri təmsil etmir, əksinə sözləri təmsil edir. Bu mənada DuPonceau, Çin yazılarının “leksikografik” adlandırılmasını təklif edir.

2- İdeoqrafik yazı “təxəyyülün məhsuludur” və məhdud kontekstlər xaricində mövcud deyil. Bu səbəbdən fikirləri (ideoqramları) təmsil edən simvollar olsa da, bir yazı sistemindən danışmaq üçün yaxşı qurulmuş deyil.

3- İnsanlar danışıq dili qabiliyyətinə sahibdirlər. Buna görə də, hər hansı bir yazı sistemi mücərrəd şəkildə təqdim etmək faydasız olduğu üçün həmin dilin birbaşa təmsilçiliyi olmalıdır.

4- İndiyə qədər bilinən bütün yazı sistemləri, fonemlər (ispan və ingilis kimi), hecalar (yapon kimi) və ya sözlər (Çin kimi) olsun dil elementlərinin bir təmsilçisidir.

İstinadlar

1. İdeoqrafik yazı. 9 may 2017-ci ildə iranicaonline.org saytından alındı.
2. İdeoqrafik yazı sistemləri. 9 May 2017-ci il tarixində thefreedictionary.com saytından alındı.
3. İdeoqrafik yazı. 9 may 2017-ci ildə ensiklopediya2.thefreedictionary.com saytından alındı.
4. İdeoqrafik yazı. 9 may 2017-ci il tarixində pgapworld.wikispaces.com saytından alındı.
5. İdeoqrafik mif. 9 may 2017-ci il tarixində piyin.info saytından alındı.
6. İdeoqrafik yazı sistemi. 9 May 2017-ci il tarixdə, micheloud.com saytından alındı.
7. Yazı 9 may 2017-ci il tarixində uio.no saytından alındı.
8. Yazı 9 may 2017-ci il tarixində, udel.edu saytından alındı.

Dil və dilçilik. Dil haqqında. Yazı

Dil nədir? Dilsiz inan yaşaya bilərmi? sualar insanları daim düşündürmüşdür. Daha sonralar insanlar bu fikrə gəlmişlər ki, dilsiz cəmiyyət ola bilmədiyi kimi, cemiyyət olmadan da dil yarana və yaşaya bilməz. Buradan aydın olur ki, dil insanlar arasındakı ən mühüm ünsiyyət vasitəsidir. İnsanlar biri-birini dilin vasitəsilə anlayır, dilin vasitəsilə əlaqə saxlayırlar. Dil yalnız insan cəmiyyətində yarana bilər. Dil ancaq insana məxsusdur. Dil irqi və irsi cəhətlərlə bağlı deyil. Dilin olması üçün bəşər cəmiyyətinin olması mütləqdir. Dil ancaq insanların bir-biri ilə sıx əlaqəsi zamanı yaranır. İnsanların bir-biri ilə əlaqə saxlamaları üçün toplu, kollektiv şəklində yaşamaları lazımdır. Göründüyü kimi,insan cəmiyyəti olan zaman dil meydana gəlir, deməli, dil ictimal hadisədir. Dilin yaranması üçün insan orqanizminin fizioloji cəhətdən müəyyən şəkildə olması lazımdır. İnsan orqanizminin şaquli şəklə düşməsi ilə danışıq üzvləri, səs aparatı, tələffüz formalaşır. Beləliklə, insan bədəninin şaquli vəziyyətdə olması, insanın əməklə məşğul olması, dilin və şüurun yaranması bütövlükdə ictimai prosesdir. Yazı İnsanlar səsli dillə yalnız müəyyən məsafədən ünsiyyət saxlaya bilirlər. Səsin eşidilməz olduğu yerdə isə dil öz əlaqə yaratmaq imkanını itirir. Yazı bəşəriyyətin ən böyük mədəni dəyərlərindəndir. Yazı işarələr sistemdir. İndiki təsəvvürümüzdəki yazı birdən – birə yaranmamışdır. İndiki yazıda hər səs bir işarə ilə, yəni hərf ilə işarə olunur. Lakin ilk yazı hərflərdən ibarət olmamışdır. İnsanların ilk yazılı əlaqəsi əşyalar vasitəsilə olub. Hər hansısa fikri bir-birinə çatdırmaq üçün əşyalardan istifadə ediblər, bir – birlərinə əşyalar göndəriblər. Məsələn, İran hökmdarı Dara ulu babalarımız olan skiflərin üstünə hücum edərkən onlardan belə bir məktub alır: Skiflər bir qabda canlı quş, siçan qurbağa və 5 dənə ox göndərirlər. Farslar bu məktubu oxuya bilirlər: «Siz quş kimi göydə, siçan kimi yerdə, qurbağa kimi suda gizlənə bilmirsinizsə, bu oxlardan da gizlənə, canınızı qurtara bilməyəcəksiniz». Azərbaycan nağıllarında da bu cür yazılardan, əşyavi yazılardan istifadə olunur. Bu yazı növündən sonra şəkli (piktoqrafık) yazı yaranmışdır. Hansı əşyanı yazmaq nəzərdə tutulursa, onun şəkli çəkilirdi. Məsələn, yüksək gərginlikli elektrik şəbəkəsinin üstündə çəkilən kəllə şəkli piktoqrafik yazıya nümunə göstərilə bilər. Daha sonra isə fikri (ideografik) yazı meydana çıxdı. Şəkli yazıdan sonra fikri yazıdan istifadə olunurdu. Bu yazı növlərində oxşarlıq çoxdur. Şəkli yazıda hər hansı bir varlığın şəkli yalnız həmin varlığı ifadə edirsə, fikri yazıda isə şəkli simvol, yəni rəmzi məna daşıyır. Məsələn, «günəş» işığı, «baş» düşüncəni bildirirdi. Nəqliyyat yolunda olan nida və yaxud da digər işarələr, işıqfordakı qırmızı, sarı, yaşıl rənglər ideoqrafik yazıya nümunədir. Daha sonra isə riyaziyyat, dil dərslərində istifadə olunan işarələr, bayrağımızdakı rənglər, gərbdəki rəmzlər ideoqrafik yazıya aiddir. Yazının sonuncu növü olan hərfi (fonoqrafik) yazı ən çevik, ən mükəmməl yazı növüdür. Buna səs yazısı da deyirlər. Hərfi yazının ilk mərhələsində bir neçə səsi bir işarə ilə veriblər. Buna isə heca yazısı (sillabik yazı) deyilir. Məsələn, qədim misirlilər, assuriyalılar heca yazısından istifadə etmişlər. Dünya dillərində, əsasən, heca yazısından istifadə etmişlər. Dünya dillərində, əsasən, heca yazısından istifadə edilir.

Əgər mətndə orfoqrafik səhv aşkar etmisinizsə, o zaman Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bizə göndərin.