Yenidən bölgü qanunu necə ləğv oluna bilər

5. vergi ödəyicisinin aktiv bank hesablarının olub-olmaması;

VÖEN necə ləğv oluna bilər?

Fəaliyyətinə xitam vermək və vergi uçotundan çıxmaq üçün vergi ödəyicisi bir qayda olaraq uçotda olduğu vergi orqanına “Fiziki şəxsin vergi uçotundan çıxarılması haqqında ərizə”sini və vergi şəhadətnaməsi vergi orqanından təhvil götürüldüyü halda onun əslini təqdim etməlidir.

Fəaliyyətini müvəqqəti dayandırmaq istəyən vergi ödəyicisi isə “Vergi ödəyicisinin, onun filialının, nümayəndəliyinin və ya digər təsərrüfat subyektinin (obyektinin) fəaliyyətinin və digər vergi tutulan əməliyyatlarının dayandırılması haqqında arayış”ı təqdim etməlidir. Arayışda sahibkarlıq fəaliyyətinin və ya digər vergi tutulan əməliyyatların dayandırılmasının müddəti göstərilməli, qeyd olunan müddət bitdikdə fəaliyyətin dayandırılması barədə yenidən müraciət edilmədikdə isə fəaliyyətinin dayandırılması haqda müraciətdə göstərilən son tarixdən sonrakı gündən etibarən vergi ödəyicisinin fəaliyyəti aktivləşir.

Gücləndirilmiş elektron imzası (o cümlədən Asan İmzası) və ya istifadəçi kodu, parol və şifrəsi olduqda Vergilər Nazirliyinin İnternet Vergi İdarəsi portalı üzərindən fiziki şəxsin fəaliyyətinin onlayn rejimdə dayandırılması, o cümlədən fiziki şəxsin vergi uçotundan elektron qaydada çıxarılması da mümkündür. Həmin elektron xidmətdən Vergilər Nazirliyinin Çağrı Mərkəzinə (195-1) zəng edərək də istifadə edilə bilər.

Elektron xidmətin göstərilməsindən və ya elektron xidmətin göstərilməsindən imtinadan qanunvericiliyə uyğun olaraq inzibati qaydada və (və ya) məhkəməyə şikayət verilə bilər.

Fiziki şəxsin uçotunun ləğvi aşağıdakı hallarda vergi orqanına daxil olmuş məlumatlar əsasında başlanılır:

1.Fiziki şəxsin fəaliyyətinə xitam verildikdə – onun və ya səlahiyyətli nümayəndəsinin Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş “Fiziki şəxsin vergi uçotundan çıxarılması haqqında ərizə” formasında müraciəti əsasında;

2. Fiziki şəxs ölmüş, itkin düşmüş və ya fəaliyyət qabiliyyətini itirmiş sayıldıqda – məhkəmənin müvafiq qərarı əsasında;

3. Fiziki şəxs vəfat etdikdə – ölüm haqqında şəhadətnamə əsasında.

Vergi ödəyicisi uçotdan çıxarıldıqda, onun uçota alınmasını təsdiq edən şəhadətnamə vergi orqanına təhvil verilir. Vergi orqanı şəhadətnamə-dublikatın etibarsız hesab olunması barədə bank idarələrinə məlumat verməlidir.

Vergi ödəyicisinin hesabat dövründə sahibkarlıq fəaliyyəti və ya digər vergi tutulan əməliyyatı olmadığı halda vergi orqanına vergi hesabatının əvəzinə, hesabatın təqdim edilməsi üçün müəyyən edilmiş müddətdən gec olmayaraq arayış təqdim edilir.

Vergi ilində vergi ödəyicisi sahibkarlıq fəaliyyətini və ya digər vergi tutulan əməliyyatlarını müvəqqəti dayandırdıqda, həmin fəaliyyətin və ya əməliyyatların dayandırılması günündən gec olmayaraq vergi orqanına müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi formada arayış təqdim edilməlidir. Arayışda sahibkarlıq fəaliyyətinin və ya digər vergi tutulan əməliyyatların dayandırılmasının müddəti göstərilməlidir.

Vergi ödəyicisinin sahibkarlıq fəaliyyətini və ya digər vergi tutulan əməliyyatlarını müvəqqəti dayandırdığı dövrdə faktiki olaraq fəaliyyət göstərməsi müəyyən edildikdə vergi ödəyicisinə bildiriş göndərilməklə sahibkarlıq fəaliyyətini və ya digər vergi tutulan əməliyyatlarını müvəqqəti dayandırdığı dövrlər üzrə vergi orqanına hesabatlar təqdim etməsi tələb olunur.

Arayışlar vergi hesabatlarının verilməsi üzrə öhdəlik yarandığı gündən qüvvəsini itirir.

Vergi uçotundan çıxarılma barədə müraciətlər edilən zaman vergi orqanı əməkdaşı müraciətin edilməsi tarixinə vergi ödəyicilərinin uçot məlumat bazasında vergi uçotundan çıxarılan şəxs barədə aşağıdakı halların mövcud olub-olmamasını yoxlayır:

1. uçotdan çıxarılan vergi ödəyicisinin əlavə dəyər vergisinin məqsədləri üçün qeydiyyatda olub-olmaması;

2. vergi ödəyicisinin təsərrüfat subyektinin (obyektinin) vergi uçotunda olub-olmaması;

3. vergi ödəyicisinin təsərrüfat subyektində (obyektində) nəzarət-kassa aparatının qeydiyyatda olub-olmaması;

4. vergi ödəyicisinin təsərrüfat subyektində (obyektində) Pos-terminalının qeydiyyatda olub-olmaması;

5. vergi ödəyicisinin aktiv bank hesablarının olub-olmaması;

6. vergi ödəyicisinin dövlət büdcəsinə vergi borcunun olub-olmaması;

7. təqdim edilməmiş bəyannamələrin (hesabatların) olub-olmaması.

Qeyd edilən hallar aşkar edildikdə fiziki şəxsin uçotdan çıxarılması ilə əlaqədar müraciət edən şəxs (fiziki şəxsin səlahiyyətli nümayəndəsi, varisi və s.) aşağıdakı hərəkətlərin yerinə yetirilməsi zərurəti barədə məlumatlandırılmalıdır:

1. vergi ödəyicisinin əlavə dəyər vergisinin məqsədləri üçün qeydiyyatının ləğv edilməsi barədə ərizənin təqdim edilməsi;

2. vergi ödəyicisinin təsərrüfat subyektinin (obyektin) uçotdan çıxarılması barədə ərizənin təqdim edilməsi;

3. vergi ödəyicisinin təsərrüfat subyektində (obyektində) qeydiyyata alınmış nəzarət-kassa aparatlarının qeydiyyatdan çıxarılması barədə ərizənin təqdim edilməsi;

4. vergi ödəyicisinin təsərrüfat subyektində (obyektində) olduğu yer üzrə qeydiyyata alınmış Pos-terminalların qeydiyyatdan çıxarılması;

5. vergi ödəyicisinin aktiv bank hesablarının bağlanılması;

6. müraciətin edilməsi tarixinə, vergi ödəyicisinin dövlət büdcəsinə vergi borcunun ödənilməsi;

7. təqdim edilməmiş bəyannamələrin (hesabatların) vergi orqanına təqdim edilməsi.

Vergi uçotundan çıxarılma barədə ərizəni qəbul edən vergi orqanı əməkdaşı müraciət edən şəxsə “Vergi ödəyicisinin vergi uçotunun ləğv edilməsinədək yerinə yetirilməli olan prosedurlar haqqında” bildirişi imzalayıb təqdim edir.

Qeyd edilən hallar mövcud olduqda fiziki şəxs tərəfindən həmin hallar aradan qaldırıldıqdan sonra fiziki şəxs vergi uçotundan çıxarılır. Fiziki şəxs vergi uçotundan çıxarıldıqda, ona verilmiş VÖEN vergi ödəyicilərinin uçot məlumat bazasında ləğv edilmiş kimi arxivləşdirilir və ona “Vergi ödəyicisinin uçotdan çıxarılması haqqında Bildiriş” təqdim olunur.

Ümumiyyətlə, vergi uçotuna alınma, yenidən uçota alınma, uçotdan çıxarılma ödənişsiz həyata keçirilir.

Benefisiar.org

Yenidən bölgü qanunu necə ləğv oluna bilər

Məlum olduğu kimi, gələn aydan Azərbaycanda əlillik yeni meyarlarla təyin ediləcək. Nazirlər Kabinetinin Qərarı ilə təsdiq edilmiş “Əlilliyin müəyyən olunması meyarları” bu il iyulun 1-dən qüvvəyə minir. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin Əlillik siyasəti şöbəsinin müdiri Sabir Qocayev yeni meyarlarla bağlı “Qafqazinfo”nun suallarını cavablandırıb:

– İyulun 1-dən tətbiq olunacaq yeni meyarlara mətbuatda müəyyən qədər aydınlıq gətirilib. İstərdik ki, bu barədə daha detallı danışasınız. Hansı əsaslı dəyişikliklər olacaq?

– Hazırda qüvvədə olan əlilliyin müəyyən olunması meyarları ilə bağlı sənədə əsasən, 3 dərəcə əlillik müəyyən edilir. Gələn aydan qüvvəyə minəcək yeni əlillik meyarlarında isə yanaşma fərqlidir. 35-100 faiz aralığında orqanizm funksiyalarının pozulması ilə bağlı əlilliyin müəyyən olunması həyata keçiriləcək. Tək yenilik qanunvericilikdə əlilliyə əsas verən bəndlərin sayının artırılması deyil. Yeni sənəddə bu say 4,4 dəfə artırılır. Bu o deməkdir ki, əvvəlki qanunvericilikdə əlillik alması mümkün olmayan insanlar yeni sənədlə əlillik əldə edə biləcəklər. Bu sənədin bir çox üstünlükləri var. İstənilən əlillik dərəcəsindən 15 il əlilliyi olan şəxslərə növbəti dəfə əlillik müddətsiz veriləcək. Məsələn, adam ola bilər ki, 5 il ikinci dərəcə əlil olub, 5 il üçüncü dərəcə olub, 5 il də sağlamlıq imkanları məhdud uşaq olub. İndiki sənədlə buna heç cür müddətsiz əlillik təyinatı aparmaq mümkün deyil. Yeni qanunvericilikdə isə 15 il fərqli dərəcələrdən olsa belə əlilliyi varsa, həmin şəxsə müddətsiz əlillik təyinatı aparılacaq.

Digər vacib məsələ sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlarla bağlıdır. Hazırda ağırlığından asılı olmayan bütün uşaqlara eyni dərəcə tətbiq edilir. Onların hamısı nə qədər ağır xəstə olmasından asılı olmayaraq eyni ödənişi – 200 manat əlilliyə görə müavinət alırlar və 80 manat onlara qulluq edən şəxsə verilir. Yeni meyarlarda bu yanaşma aradan qaldırılır. Uşaqlara da diaqnozdan asılı olaraq ömürlük əlillik təyinatı aparılacaq və ödəniş alacaqlar.

– İndiyə qədər əlilliyi olan şəxslər də təkrar yoxlamadan keçməlidirlərmi?

– İndiyə qədər əlilliyi olan şəxslərdə təkrar yoxlama aparılmayacaq. Bundan sonra yeni müraciətlər yeni meyarlar əsasında qiymətləndiriləcək.
Həmçinin şəxsdə olan bir neçə diaqnoz əlillik təyinatında nəzərə alınacaq. Məsələn, A xəstəliyi üzrə şəxsə 40 faiz, B xəstəliyinə görə 80 faiz əlillik verilir. İndiki halda bunları birləşdirib daha ağır dərəcə vermək mümkün deyil. Yeni meyarlarda iki diaqnoz üzrə əlillik təyinatı aparmaq mümkün olursa, onlar birləşdirilir. Ən yüksək dərəcə 10 faiz artırılır, bu zaman ən yüksək müddət hansıdırsa, o seçilir. Həmçinin əlilliyin ən üstün səbəb əlaqəsi seçiləcək. Bu sənəd vətəndaşların sosial müdafiəsinə yönəlmiş sənəddir və müstəqillik tariximizdə əlillik sahəsində ən böyük, əhatəli islahatdır.

– Yeni meyarların tətbiqindən sonra əlillik təyinatına imkan verən xəstəliklərin sayı nə qədər olacaq?

– Hazırda 152 meyar var. Yeni sənəddə isə bu daha genişdir, meyarların sayı 4 dəfədən çox artırılıb. Bir çox xəstəliklər əvvəlki qanunda yox idi deyə əlillik təyinatı aparıla bilinmirdi. Burada təxminən 650-700 ətrafında meyardan söhbət gedir.

– Belə aydın olur ki, yeni meyarların tətbiqi ilə əlillik qrupları ləğv olunacaq?

– Bəli, yeni meyarlarda bölgü yoxdur. 35 faizdən başlayaraq 5 faiz-5 faiz artırılmaqla 100 faizə qədər orqanizm funksiyalarının pozulması ilə bağlı əlillik təyinatı aparıla bilər.

– Ödənişlər də ona uyğun aparılacaq?

– Ödənişlərlə bağlı aidiyyəti normativ hüquqi aktlara dəyişiklik edilməlidir. Müvafiq maliyyə əsaslandırılmaları aparılmaqla hökumətə təkliflər hazırlanacaq ki, növbəti mərhələdə ödənişlər də differensiallaşdırılsın. Hazırda birinci qrup əlilliyi olan şəxslərə bütün ödənişlər – təqaüd, müavinət qulluq təqaüdü ilə birlikdə 430 manata yaxın ödəniş edilirsə, yeni meyarlarda bu dərəcəyə uyğun 4-5 addım olacaq. Yəni, 85-90-95-100 faiz. Bunlar ağırlıq dərəcəsinə görə fərqləndiriləcəklər. Növbəti mərhələdə ödənişlərin də faiz dərəcələrinə görə differensiallaşdırılması hazırlanaraq hökumətə təqdim ediləcək.

İndi kimsə deyirsə, mənim 3-cü qrup əlilliyim var, bundan sonra deyəcək ki, mənim 35 faiz əlilliyim var və ya 40 faiz əlilliyim var. Bu sənəd dünyada olan təcrübə götürülməklə, Azərbaycanda reallıqları nəzərə almaqla hazırlanıb. Son 3 il ərzində üzərində iş aparılıb və 100-ə yaxın normativ hüquqi akta dəyişiklik edilib.

– Azərbaycanda əlillik təyinatı aparılmış vətəndaşların sayı nə qədərdir və bu sayın nə qədər artacağı gözlənilir?

– Dünyada əlillik sayı ortalama Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının hesablamasına əsasən əhali sayının 10-15 faizi qədərindədir. Bizdə isə bu rəqəm 6 faizdir. Rəqəmin artıb-azalacağını indidən proqnozlaşdırmaq çətindir. Biz bilirik ki, əlillik sistemində sağlamlaşdırma aparılıb, bir sıra əlilliklər ləğv edilib. Tətbiq olunacaq yeni meyarlar əlilliyə əlçatanlığı artıracaq. Həmin sayda da müəyyən qədər artım ola bilər.

– Qazilərlə qazi olmayan vətəndaşların əlillik təyinatı eynidirmi?

– Hərbçilərin əlillik təyinatı fərqlidir. Əlillik təyinatında qazilərlə mülki şəxslərin fərqləndirilməsi diaqnoza görə aparılmır. Onların fərqləndirilməsi əlilliyin səbəbinə görə aparılır. Məsələn, ikinci dərəcə ümumi səbəbdən əliliyi olan şəxsə sadəcə müavinət verilirsə, hərbi səbəbdən əlil olanlar isə prezident təqaüdü, minik avtomobili, pulsuz evlərin təqdim edilməsi, birdəfəlik sığorta haqqı və s. alırlar. Bir çox imtiyazlar var ki, bunlar mülki şəxslərə tətbiq edilmir.

Bizdə olan işçi qaydada əldə etdiyimiz məlumata görə, Müdafiə Nazirliyi tərəfindən 5000-dən çox şəxsə şəhadətnamə verilib. Onlardan 3100 nəfərdən çoxuna – 60 faizinə əlillik təyinatı aparılıb. Müdafiə Nazirliyi kimlərə şəhadətnamə veribsə, əksər hissəsinə əlillik təyinatı verilib. Əlillik təyinatına imtina verilmiş qazilərimizin də məsələləri araşdırılır, yeni meyarlarla onların da məsələsinə baxılacaq. Biz Vətən müharibəsi iştirakçılarına bu hüququn təyininə çalışırıq.

– Əvvəllər əlillik təyinatı ilə bağlı müraciət edib imtina alanlar dəyişiklikdən sonra yenidən müraciət edə bilərmi?

– Biz Vətən müharibəsi qazilərinə münasibətdə bu işi preventiv aparacağıq. Çünki bizim imtina almış qazilərimizin siyahısı bazamızda var. Kimlərin hüququ çatırsa, onları dəvət edəcəyik. İmtina alan vətəndaşlarımız da yenidən müraciət edə bilər və biz yeni meyarlarla dəyərləndirmə apara bilərik.

– Bəzən qazilər bildirirlər ki, onların müraciətlərinə ədalətli baxılmayıb. Məsələn, ayağı və ya qolu müəyyən hissədən kəsilən şəxslər ömürlük təyinat aparılmamasından şikayətlənirlər. Çünki 5 ildən sonra həmin orqanın yenidən bərpa olunması mümkün deyil. Yeni meyarların tətbiqindən sonra bu problemlər aradan qalxacaqmı?

– Yeni meyarlarda 2 və daha artıq əlilliyə əsas verən hallar olduqda onlar birləşdirilərək daha üstün əlillik dərəcəsi təyin ediləcək. Bəzən indiki halda insanın bir amputasiyası varsa və bir də gözünü itiribsə, qanunvericilik imkan vermir ki, biz bu ikisini birləşdirərək daha yüksək dərəcə verək. Bəzi hallarda əgər amputasiya müddətsiz əlilliyə imkan verirdisə, ona digər daha yüksək dərəcə ilə müddətli əlillik verirdilər. Bundan sonra sadalanan problemlər aradan qalxacaq. Biz elektron informasiya sistemində həm də avtomatlaşdırma ilə bağlı da işlər aparırıq ki, həkimlərin də subyektiv yanaşması olmasın. İstənilən halda geridönməz proseslər müddətsiz olmalıdır.

Terror səbəbi ilə əlilliyi olanlar – bu da yeni bir səbəbdir. Əvvəllər heç kimə bu səbəbdən əlillik verilməyib. Bu səbəb bir il əvvəl Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə siyahıya salınıb. Məqsəd o idi ki, Gəncədə və ya digər şəhərdə terror nəticəsində xəsarət alan insanlara əlillik verildikdə ümumi səbəbdən deyil, terror səbəbi göstərilsin. Beləliklə, biz həm də terror nəticəsində nə qədər insanın əlil olduğunu biləcəyik və onlara ünvanlı xidmət göstərmiş olacağıq.

Gülnar Əliyeva

Foto-Video: Pərvin Zeynal

Vergilərin mahiyyəti və funksiyaları – kurs işi

Mövzuya girişi mərhum liderimiz Heydər Əlirza oğlu Əliyevin sözləri ilə başlamaq istərdim: “İqtisadiyyatı güclü olan dövlət hər şeyə qadirdir”. Doğrudan da belədir. İqtisadiyyat hər bir dövlətin döyünən ürəyidir. Ürək döyünməsə insan ölər, iqtisadiyyat inkişaf etməsə ölkə süquta uğrayar. Bunun qarşısını almaq üçün isə güclü və möhkəm iqtisadiyyat yaratmaq lazımdır. Bu güclü və möhkəm iqtisadiyyatı yaratmaq üçün də güclü iqtisadi potensiala malik olmaq, beynəlxalq aləmdə iqtisadi əməkdaşlıq etmək vacib şərtdir. Çünki əgər dövlətin potensialı yoxdursa, yəni o, hər hansı bir dövlətdən asılıdırsa, deməli bu ölkənin və onun xalqının iqtisadi mənafeyi müvafiq şəkildə təmin edilməyəcəkdir. Elə məhz buna görə də, hər bir ölkə çalışır ki, iqtisadi cəhətdən güclü və siyasi cəhətdən müstəqil bir dövlət qursun. Təsadufi deyildir ki, 2003-cü il oktyabrın 31-də andiçmə mərasimində Cənab İlham Əliyev möhtərəm Heydər Əlirza oğlu Əliyevə müraciətlə belə söyləmişdir: “Əziz Prezident, əsərin olan müasir Azərbaycanı gücləndirəcəyik, zənginləşdirəcəyik, hər tərəfli inkişaf etdirəcəyik, sizin yolunuzla yeni qələbələrə doğru addımlayacayıq”.

1. Vergi anlayışı

Məlum olduğu kimi bütün iqtisadi fəaliyyətlərin başlıca məqsədi və son nəticəsi gəlir əldə etməkdir. Hər bir şəxs, müəssisə, təşkilat, şirkət və s. iqtisadi sistem daxilində müəyyən münasibətlərə malikdir. Bu münasibətləri saxlamaq üçün hökmən gəlir və xərclərə malik olmaq lazımdır. Hər bir şəxsin ən mühüm məqsədi isə xərcləri üçün lazım olandan daha çox vəsait – gəlir əldə etməkdir. Bütün iqtisadi fəaliyyətlərdə maddi maraq məhz gəlirin artırılmasıdır. Gəlir çox olarsa istehlak da çox olar, yığım da. İstehlak istehsalı, yığım isə investisiyanı stimullaşdırır. Yəni hər bir iqtisadi prosesin əvvəli də, sonu da gəlirlə bağlıdır.
Dövlət də şəxslər kimi həmişə öz gəlirini artırmağa çalışır. Belə ki, gəlirsiz heç bir dövlət yaşaya, müdafiə oluna və inkişaf edə bilməz.
Dövlət həmişə və hər şeydən daha çox gəlir əldə etməyə can atır. Bu səbəbdən də dövlət gəlirlərinin mənbələri müxtəlif və çoxsaylıdır. Bu mənbələrin bir çoxu tarixi olaraq lap qədim zamanlardan yaranıb inkişaf etsə də, iqtisadiyyat inkişaf etdikcə yeni – yeni gəlir mənbələri yaranmaqda və dövlət gəlirlərinin tərkibi genişlənməkdədir. Bu baxımdan da inkişaf etməkdə olan ölkələr, ilk növbədə, onlara daha çox gəlir gətirən və gəlirlərini artıracaq sahələri inkişaf etdirməyə çalışır, həmin sahələrə böyuk həcmdə sərmayə ayırırlar. İqtisadi inkişaf və artım baş verdikdə isə dövlətin gəlirləri artır, əksinə böhranlar baş verdikdə isə dövlət gəlirlərində azalma başlayır.
Dövlətin sərvətindən istifadəyə görə tutulan gəlirlər dövlətin sahib olduğu daşınan və daşınmaz sərvətlərin istifadəsindən götürülən gəlirlərdir. Meşələrin oduncağının satışından və ya istifadəsindən, balıq ovundan, çöllərdəki ovdan, həmçinin dövlət əmlakının istifadəsindən gələn gəlirlər bu gəlirlərə aiddir. Bu gəlirləri vergi ilə qarışıq salmaq olmaz. İndiki dövrdə bu gəlirlər, həcmcə xeyli artsada, ümumiyyətlə götürdükdə dövlət büdcəsində çox az yer tutur. Bu payın azalmasının ən mühüm səbəblərindən biri vergi obyektlərinin genişləndirilməsi və vergilərin ən əsas dövlət gəlirinə çevrilməsidir.
Keçid dövrünü yaşayan bir qrup ölkələr yaranmış konkret tarixi şərait üzündən bir qayda olaraq, inkişafın başlanğıc mərhələlərində dövlət büdcəsi gəlirlərini daha çox vergi və rüsumları artırmaq yolu ilə qaydaya salmaq istəyirlər.
Dövlət büdcəsi gəlirləri bölməsində toplanan maliyyə vəsaitləri müxtəlif mənbələrdən yığılır. Məhz belə gəlir mənbələrindən biri və başlıcası vergilərdir. Biz vergi, rüsum, gömrük rüsumu və s. adı altında istər dövlət büdcəsi, istərsə də büdcədənkənar fondlara bu və ya digər ölkədə qüvvədə olan vergi, rüsum baradəki normativ aktlara əsasən və həmin qanunverici aktlarda qoyulan hədlərə, səviyyəyə uyğun tutulan məcburi ödəmələri başa düşürük. Bundan əlavə nəzərə almalıyıq ki, hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən vergi və dövlət maliyyə rüsumları adlanan vəsaitlərin toplanma mənbəyidir.
Vergiyə verilən tərifin doğru və dolğun olmasından ötrü, tərif bir neçə vacib və zəruri cəhətləri: vergilərin tutulma məsrəfləri; onların tutulma xarakteri və icra etdiyi funksiyaları ehtiva etməlidir.
Vergilər dövlətin öz funksiyalarını icra etməsindən ötrü zəruri olan, bu ölkənin qanunvericiliyinin tabeliyində olan fiziki və hüquqi şəxslərdən dövlət və yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən məcburi qaydada tutulan vəsaitlərdir.
Vergilər iqtisadiyyatın inkişafında qüdrətli bir iqtisadi alət kimi fəaliyyət göstərir. O, ölkə gəlirlərinin və maliyyə resurslarının yenidən bölgüsü əməliyyatlarını yerinə yetirir. Belə bir yenidən bölgüyə ehtiyac və zərurət ondan irəli gəlir ki, bəzi işləri öz daxili imkanları hesabına görə bilməyən qurumlar, fiziki şəxslər maliyyə resursları baxımından ehtiyac duyurlar. Yenidən bölgü həmin boşluğu doldurmaqda əhəmiyyətli rol oynayır. Vergi münasibətləri bir tərəfdən hüquqi, digər tərəfdən iqtisadi münasibətləri tərənnüm edir. Məsələyə hüquqi qütbdən yanaşdıqda dövlətlə vergi subyektləri arasındakı təəhhüdlü münasibətləri, iqtisadi cəhətdən yanaşanda büdcə gəlirləri təminatçısı və iqtisadiyyatın tənzimlənməsi münasibətlərini görürük. Ən vacibi odur ki, iqtisadi inkişafın hər bir mərhələsində vergi funksiyaları arasında ən əlverişli əlaqələndirmə yaradılsn, məkan və zamana görə funksiyalardan hər hansı birinə üstünlük verilsin, dövrün nəbzini tutub, əsas halqa seçilsin. Həmin funksiyalar düzgün əlaqələndiriləndə vergilər istehsala başlıca olaraq stimullaşdırma, investisiya həcmi, istehsal maliyyəsi vasitəsi ilə birbaşa tə’sir göstərə bilir və nəticə uğurlu olur. Bir sözlə, iqtisadiyyatın keçid dövrünə uyğun vergi siyasəti olmalı, maliyyə siyasətinin tərkib hissəsi kimi o, həmin dövrün spesifik cəhətləri və əlamətlərini özündə reallıqla əks etdirməlidir. Başqa cür hərəkət keçid iqtisadiyyatlı ölkəyə zərər gətirər və iqtisadiyyata güclü zərbə vura bilər.
Vergilər həcminə görə və istifadə əhəmiyyətinə görə ən mühüm dövlət gəlirlərindən biri olub, dövlət büdcəsi gəlirlərinin 90 – 95% – ni təşkil edir.
Vergi zaman keçdikcə inkişaf etmiş, sağlam bir düşüncə sisteminə çevrilmiş anlayışdır. Vergi ən qədim dövlət gəliridir. Vergiyə aşağıdakı kimi ümumiləşdirilmiş tərif vermək mümkündür:
Vergilər – dövlətin öz xərclərini ödəmək və iqtisadi və sosial həyata müdaxiləsini tə’min etmək məqsədilə hüquqi və fiziki şəxslərdən toplanan məcburi gəlirdir.
Vergilər müəyyən iqtisadi fəaliyyəti stimullaşdırmaqla genişləndirə və ya müəyyən iqtisadi fəaliyyətin qarşısını ala bilər. Vergilər mükəlləflərin gəlirləri, sərvətlərindən və xərclərindən alınır. Yəni vergi mükəlləfləri ödədikləri vergiləri birbaşa olaraq qazandıqları gəlirlərdən, sahib olduqları sərvətdən və həyata keçirdikləri xərclərdən ödəyirlər.
Vergilər – ödəyicilərin gəlirlərindən tutulmalar, indiki müasir dövlətin əsas gəlir mənbəyi və bazar iqtisadiyyatının tənzimlənməsinin səmərəli alətidir.
Vergilərin tarixi bəşəriyyətin tarixi qədər qədimdir və min illərdir ki, mövcuddur. İlk dövlətlərin yaranmasından və cəmiyyətin siniflərə bölündüyü andan vergilər iqtisadi münasibətlərin əsas elementi olmuşdur. Müharibə dövründə məğlub olmuş xalqdan bac – xərac alınması, dinc dövrlərdə isə yerli əhalidən alınan xərac və renta ödənişlərini verginin ilk forması hesab etmək olar.
Lakin ilk dövlətin yaranması ilə bağlı olan və müxtəlif təbəqələrdən alınan vergilər ilk əvvəllər sistemsiz olmuş, sonralar isə nizamlı pul vergiləri tətbiq edilməyə başlamışdır. Qədim Roma və Afinada sülh dövründə vergi tətbiq olunmazmış və yalnız müharibələr zamanı əsasən natural formada vergilər tutularmış. Əmtəə – pul münasibətləri inkişaf edib möhkəmləndikcə vergilər də pul forması almağa başlamışdır.
Vergilərin təsadüfi xarakter daşıması onların tutulmasında ayrıseçkiliyə yol verilməsi çox zaman əhali arasında böyük narazılıqlara səbəb olmuşdur. Bu nöqteyi nəzərdən Əhəmənilər dövlətinin hökmdarı həyata keçirdiyi vergi islahatları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bizim eradan əvvəl 518 – ci ildə I Dara dövlət vergilərinin yeni sistemini tətbiq etmişdir. Bu qanuna əsasən bütün vilayətlər becərilən torpaqların həcminə və münbitliyinə uyğun olaraq müəyyən edilmiş miqdarda vergini pul şəklində ödəməli idilər. Əhali bu vergini ödəmək üçün kənd təsərrüfatı və sənətkarlıq məhsullarını satmağa məcbur olurdu ki, bu da əmtəə – pul münasibətlərinin inkişafına səbəb olurdu.
İlk mütəşəkkil vergi sistemlərindən biri Qədim Romanın vergi sistemidir. Roma vətinkişafı həm ümumdövlət, həm də yerli vergilərin yaranmasına səbəb oldu. Müharibələrdə qələbə qazanan Roma vətəndaşları qalibiyyətli müharibələrdən sonra bəzən tamamilə ümumi vergidən azad olurdular. Kommunal vergilər isə müntəzəm olaraq alınırdı.

2. Vergilərin mahiyyəti

Vergi problemində məzmun və forma cəhətləri nəzər – diqqəti cəlb edir. O cümlədən, verginin məzmunu, mahiyyətinə müdaxilə edəndə aşkar olunur ki, vergi ödəyənlərin hamısı tərəfindən gəlirlərindən asılı olmadan məcburi surətdə vergi ödəmə aktının baş verməsinin vacibliyi faktı real həqiqətdir. Bilirik ki, istehsal edilmiş məhsullar və yerinə yetirilən müxtəlif növlü xidmətlərdən tutulan vergilər büdcə gəlirlərini tə’min edən ən başlıca mənbə olmaqla bərabər bir sıra funksiyaları yerinə yetirir. Görünür, vergilər üçün ən vacib, birinci, əsas funksiya büdcə gəlirlərini təmin etmək funksiyasını yerinə yetirməkdir. Ən ağır, çətin, lakin daha çox əhəmiyyət kəsb edən vəzifə budur, çünki burada söhbət büdcə gəlirlərənin 90 – 95% – ni təmin etməkdən gedir. Buradakı mürəkkəbliyi, ağırlığı bir daha xatırlatmaq yerinə düşər ki, axı, hələ bu gün də müəssisə və təşkilatlardan əhalinin sosial müdafiəsi üçün əmək haqqı fondunun 35% – i məşğulluq fondunda, əmək haqqı fondunun 2% – i əlillərin sosial müdafiəsinə, mənfəətin 1% – i icbari ödənilir. Əlavə edək ki, hazırda respublikamızda büdcədən maliyyələşdirilən təşkilatlar üzrə əmək haqqı fondu müavinətlərlə bir yerdə 1,6 trilyon manatdan çoxdur. Bir cəhətə də toxunaq. Məsələ burasındadır ki, dövlətin iqtisadi vəzifələri ilə maliyyə mexanizmi arasında qarşılıqlı əlaqə var, o cümlədən, əgər dövlət əhalinin rifahı, sosial vəziyyəti ilə məşğul olursa, necə deyərlər, əhalinin qayğısına qalmaq funksiyasını yerinə yetirirsə, onda istər – istəməz vergilər məsələsi obyektiv hal kimi ortaya çıxır. Bu mənada vergilər ölkə iqtisadiyyatında maliyyə tənzimlənməsinin ən mühüm və səmərəli mexanizmi, aləti kimi təzahür etmiş olur. Mərkəzləşdirilmiş pul fondu kassası, müəssisələrin və vətəndaşların mənfəət və gəlirlərindən, ayrı – ayrı malların dəyərindən, müxtəlif fəaliyyət növlərindən, təbii ehtiyatlardən istifadədən, əmlakdan alınan məhsulun, görülən işin, yerinə yetirilən xidmətin dəyər artımından əldə olunan, toplanan vergilər hesabına formalaşır. Keçid iqtisadiyyatının inkişaf pilləsi, mərhələsi, bazar iqtisadiyyatı, bilavasitə maliyyə sistemsiz ola bilməz. Bir tarixi həqiqəti də yada salaq. Pulun iqtisadi kateqoriya olmasını heç kəs inkar etmir, lakin onun mahiyyətinin nədən ibarət olması birmə’nalı qiymətləndirilmir. Bir danılmaz həqiqət var ki, pulun mahiyyəti bilavasitə onun funksiyalarında ifadə olunur və həqiqi mə’nada üzə çıxır. Məhz vergilər də bu qəbildən olan iqtisadi kateqoriyalardan biridir və onun mahiyyəti verginin yerinə yetirdiyi funksiyalarda özünü göstərir.
Qeyd etdiyimiz kimi, bu gün vergi dövlətin ən mühüm gəliridir. Dövlətin özünə pul əldə etmək məqsədilə emissiya siyasətinə əl atması və iqtisadiyyatda pul kütləsi artıqlığının yaranması uzun müddət davam edə bilməz. Çünki bu gəlir əsassız, iqtisadi zərərlərə gətirən bir gəlirdir. Buna görə də dövlət, vətəndaşların həyata keçirdikləri iqtisadi fəaliyyətdən özü üçün məcburi şəkildə fayda götürmək istiqamətini seçdi. Bu fayda vergilər şəklində təmin edilir. Vergi icbari xarakter daşıyır. Yəni vergi könüllü deyil. Bu hal demokratiklikdən uzaq olsada, məsələyə dövlət mənafeyi baxımından yanaşsaq, onda bu məcburiliyə haqq qazandırmaq mümkündür. Belə ki, vergi dövlət xərclərinin təminatının axtarılması baxımından ən demokratik müəyyənləşdirmə üsuludur. Verginin inkişafının müxtəlif dövlərində bu xüsusiyyət bir – birindən fərqli şəkildə istifadə olunmuşdur. İlk dövrlərdə dövlət gəlirlərinin sabit gəlirlərlə təmin olunması demokratik və qanunverici təşklatların inkişafının əsasını təşkil etmişdir. İkinci mərhələdə vergi bərəbərlik prinsipi – vergi qanunu qarşısında bütün vətəndaşların bərabərliyi daha da möhkəmlənməsinə və daha yaxşı həyata keçirilməsinə şərait yaranmışdır. Sonrakı mərhələdə isə vergi dövlətin iqtisadi və sosial həyata müdaxiləsinin ən mühüm çevrilmiş və bu sahədə sosial və iqtisadi demokratiyanın inkişafında müsbət rol oynamışdır.
Vergilər haqqında dövlət xüsusi olaraq qanunlar qəbul edir. Hər bir vergi növü haqqında parlament tərəfindən qanun qəbul olunur. Bu da bütün dövlət həyatının parlamentlər tərəfindən nəzarət altına alınmasını təmin edir. Büdcənin parlamentdə təsdiqi parlamentlərin bir illik müddətdə həyata keçiriləcək dövlət xərclərinin həcmi və tərkibi haqqında söz deməsidir. Parlamentin eyni formada dövlətin bir illik gəlirlərinin tərkibini və həcmini təsdiq edərək büdcəni təsdiqləməsi dövlət həyatını nəzarətə almaqdır. Bir şeyi də qeyd edək ki, vergi qanunlarının təsdiq və icrasına nəzarəti heç də bütün ölkələrdə parlamentlər icra etmir.
Vergilər maliyyə sisteminin mühüm tərkib hissəsi olmaqla iqtisadi siyasətin ən əsas vasitələrindəndir. Buna görə də bazar iqtisadiyyatı şəraitində vergilər dövlətin iqtisadi siyasətində öz rolunu daha da artırır. Azərbaycan Respublikasının Dövlət büdcəsi gəlirlərində də vergilər əsas yer tutur (bax cədvəl).

Dövlət büdcəsinin gəlirlərinin quruluşu
(2000 – ci ildə).
Dövlət büdcəsi
(cəmi mln. manat). Xüsusi çəki (%) – lə.
Əlavə dəyər vergisi. 233.000.000 11,5
Aksiz vergisi. 91.000.000 4,5
Mənfəət vergisi 535.900.000 26,5
Gömrük vergisi. 244.400.000 12,1
Ticarət vergisi. 418.000.000 20,7
Digər vergilər. 497.594.000 2,46
Cəmi 2.019.894.000 100

Müasir iqtisadiyyatda tətbiq olunan vergilərin tərkibi çox müxtəlifdir. Hər bir ölkədə tətbiq edilən vergilər həmin ölkənin vergi sistemini yaradır. Vergilər müxtəlif olduğu və hər bir vergi növnün özünəməxsus xüsusiyyəti olduğu üçün bu vergilərin təsnifləşdirilməsinə çox böyük ehtiyac var. Müəyyən ölçülərə uyğun olaraq eyni xüsusiyyətli vergiləri bir yerə toplayaraq qruplaşdırmaq lazımdır. Bu qruplaşdırma siyasətində bir tərəfdən vergi sisteminin bütövlüyü haqqında daha geniş və daha aydın biliyə malik olacaq, digər tərəfdən isə zaman daxilində daim təkmilləşən verginin bu günkü inkişaf səviyyəsini müəyyən edəcəyik.
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində vaxtı ilə qəbul olunmuş müxtəlif vergi növləri əsas etibarı ilə 4 qrup üzrə təsnifləşdirilir. Bu qrupları ayrı – ayrılıqda nəzərdən keçirək:
1. Gəlir vergiləri və sərvət vergiləri.
Dövlət vergini həm vergi mükəlləflərinin hər il əldə etdikləri gəlirdən, həm də mükəlləflərin sahib olduqları sərvətdən (kapitaldan) ala bilər. Bu vergi obyektlərini ayrı – ayrılıqda nəzərdən keçirək.
Gəliri bir qayda olaraq ya fiziki şəxslər, ya da hüquqi şəxslər əldə edirlər. Verginin fiziki şəxslərin gəlirlərinə tətbiq edilməsi vergiləri, təşkilatların, müəssisələrin, şirkətlərin, bir sözlə hüquqi şəxslərin gəlirlərinə tətbiq edilməsi təşkilat vergilərini əks etdirir. Şəxsi gəlir vergiləri də, təşkilatların gəlir vergiləri də geniş mə’nada gəlir vergisinə daxil olan vergilərdir. Gəlir, vergi mükəlləflərinin nizamlı olaraq, ümumilikdə bir illik dövrdə müxtəlif mənbələrdən götürdükləri qazancların məcmusudur.
Vergi mükəlləflərin bu əmlakı həm yığım vəsaitləri hesabına aldıqları mallardan, onlara bağışlanmış şeylərdən və ya miras (vərəsəlik) qalmış mallardan yaranır. Sərvətdə də, təzələmə, artıb – azalma baş verir, lakin bu gəlirdə olduğu kimi nizamlı olaraq hər il və müəyyən vaxt ərzində baş vermir. Buna görə də sərvəti vergiyə cəlb edərkən bə’zi vəziyyətləri, xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Belə ki, əgər vergi mükəlləfləri əldə etdiyi gəlirlə sərvət vergisi ödəyə bilmirsə, onda borclanmaya və sahib olduğu sərvətin bir hissəsini satmağa məcbur olur. Bu baxımdan da sərvət vergiləri vergi mükəlləflərinin sərvətinin azalmasına səbəb olur ki, bu da müsbət hal hesab edilmir.
Sərvət vergilərini iki tərəfdən izah etmək olar. Birincisi, həqiqi, sabit sərvətdən alınan vergi, ikincisi, sərvətin dəyərində əmələ gələn artım və ya sərvət gəliri vergiləridir. Həqiq sərvət vergiləri, ümumiyyətlə, əmlaka qoyulan sabit vergiləridir və bu vergilər müntəzəm olaqar vergi mükəlləfinin əmlakından tutulur. Sərvət gəliri vergiləri sərvətin özünə yox, yalnız müəyyən vaxtda onu yaratdığı gəlirə tətbiq edilir. Sərvət gəilirləri ən çox iqtisadiyyatda baş verəcək təsadüflər nəticəsində baş verir. Sərvət vergiləri birbaşa vergilər olmaqla mühüm həmiyyət kəsb edir. Bə’zən sərvətin vergiyə cəlb edilməsi çox böyük zərurətə çevrilir.
2. Birbaşa vergilər və dolayı vergilər.
Maliyyə elmində müzakirə və mübahisə yaradan məsələlərdən biri vergilərin təsnifləşdirilməsi olmuşdur. Bu məsələnin artıq tam aydınlaşdırldığını söyləmək çətindir. Buna görə də məsələyə açıqlıq gətirmək məqsədilə birbaşa və dolayı vergilərin müəyyən olunmasına böyük ehtiyac var.
Ümumiyyətlə, birbaşa və dolayı vergiləri bir – birindən fərqləndirmək üçün aşağıdakı elmi və hüquqi ölçülərdən istifadə olunur.
Gəlir və sərvətin mövcud formasından və ya gəlir və sərvətdən alınan vergilər birbaşa, gəlir və sərvətin istifadə olunmasından alınan vergilər isə dolayı vergilərdir. Bu halda əldə edilən və ya sərəncamda olan sərvətə görə ödənilən vergilər birbaşa, gəlir və sərvətin xərclənmənsindən alınan vergi dolayıdır. Birinci qrup vergilər vergi mükəlləfinin gəlir və sərvətinin həcmi hesablanaraq alınır və deməli birbaşa vergidir. Bu verglər içərisində ən geniş yayılmış vergi, mükəlləfin bir illik müddət ərzində əldə etdiyi gəlirin ümumi həcmindən tutulan gəlir vergisidir.
Vergi mükəlləfləri haqında əvvəlcədən tərtib oluna cədvəllərdə nəzərdə tutulan vergilər birbaşa vergilərdir. Vergi müfəttişlikəri bə’zi vergi növləri üzrə vergi ödəyicilərinin cədvəllərini tərtib edirlər. Bu cədvəllər vergi mükəlləfinin nə qədər vergi ödəcəyini nəzərdə tutan idarəçilik sənədidir. Gəlir vergisi, hüquqi şəxslərin vergisi, ərazi və bina vergiləri kimi vergilər cədvəllər tərtib edilərkən nəzərdə tutulur, müəyyən olunur.
Göründüyü kimi, birbaşa vergilər daha çox gəlir və sərvət vergilərini əhatə edir. Dolayı vergilər isə daha mürəkkəb anlayışdır. Dolayı vergilər vergi mükəlləflərindən dolayı yolla alınan vergilərdir. Bu vergilərə ən çox uyğun olanı əlavə dəyər vergisi və aksiz vergiləri, həmçinin birbaşa gömrük vergiləridir.
3. Spesifik və uyğun qiymət vergiləri.
Bu vergi qrupu inkişaf etmiş ölkələrdə formalaşmışdır. Zəif inkişaf etmiş ölkələrdə demək olar ki, bu cür vergi qrupundan çox az istifadə olunur. Bu vergilərə xarici ticarətdən, bəzi mal və xidmətdərdən tutulan vergilər daxildir. Xarici ticarətdən tutulan vergilər gömrük vergiləri olmaqla, mal və xidmətlərdən alınan rəsmiləşdirmə vergiləridir. Bu vergilərin tə’rifini iki şəkildə vermək mümkündür. Bu vergiləri xarici ticarətlə bağlı olan mal və xidmətlərin fiziki ölçülərinə – sayları, çəkiləri, həcmləri, uzunluqlarına görə müəyyən etmək və tənzimləmək mümkündür. Bu vergilərin fiziki ölçülərə görə müəyyən olunması spesifik vergilər, dəyərə görə müəyyən olunması dəyər vergiləri adlanır. Spesifik vergilər vergiqoyma texnikası baxımından sadə olduğu üsün bu vergilərin idarə edilməsi də asandır. Dəyərə görə alınan vergilərin isə həyata keçirilməsi nisbətən mürəkkəb və çətindir. Spesifik vergilər dövlətin vergiqoymada müdaxilə prinsipinin həyata keçirilməsində çox mühüm rol oynayır. Spesifik vergilər əsasən gömrük vergilərini əhatə etdiyi üçün dövlətin milli istehsalı xarici tə’sirlərdən qorumaq və ya daha doğrusu proteksionizm (himayədarlıq) siyasətinin ən əsas vasitəsidir. Dövlət həmçinin qiymətləri eyni olan bir sıra mühüm məhsulların ticarətindən uyğun qiymət vergiləri alır.
4. Şəxsi və qeyri – şəxsi vergilər.
Vergi mükəlləf üçün bir borc, dövlət üçün isə alacaq rolunu oynayır. Dövlət öz vergi alacağını əvvəlcədən müəyyənlşdirir. Bu zaman dövlət vergi mükəlləfinin şəxsi vəziyyətini, subay və ya ailəli olmasını, uşaqlı və ya uşaqsız olmasını, əldə etdiyi gəlirin mənbəyini və miqdarını nəzərə ala və ya almaya bilər. Birinci halda, yəni dövlət şəxsin vəziyyətini nəzərə aldığı halda, vergilər şəxsi, ikinci halda isə qeyri – şəxsi vergilər hesab edilir. Vergi mükəlləflərinin vergi borcllarının şəxsi vəziyyətləri nəzərə alınaraq müəyyən edilməsi vergiqoymada şəxsiyyət prinsipinin həyata keçirilməsi deməkdir. Şəxsi vergilər həmçinin ədalət prinsipinin tərkib hissəsi olmaqla, vergi sistmində çox mühüm yer tutur.
Bəzi vergilər müəyyən edilərkən, vergi mükəlləflərinin şəxsi vəziyyəti, sosial şəraiti, əldə etdiyi gəlirin mənbəyi və miqdarı nəzərə alınmıır. Bu vergilər maliyyədə qeyri – şəxsi və yaxud real vergilər adlanır. Ərazi və ya torpğa, bina və tikililər, mühərrikli nəqliyyata qoyulan vergi, daşıma vasitələrindən tutulan vergilər bu cür vergilərdəndir. Bu vergilər ümumiyyətlə, ədalət prinsipinə uyğun olmayan və ya ədalətsiz vergilər hesab edilir.

3. Vergilərin funksiyaları

Maliyyə siyasətinin tərkib hissəsi olmaqla vergi siyasətinin formalaşdırılması və həyata keçirilməsi ümumi – iqtisadi inkişafın əsas şərtlərindəndir. Ona görə də vergi işinin təşkilində inkişaf ölkələrin təcrübəsindən istifadə edilməsi və mükəmməl vergi siyasətinin formalaşdırılması çox vacibdir. Vergi siyasəti nəticə etbarı ilə bir vergi sisteminin formalaşdırılmasına gətirib çıxarmalıdır ki, bu sistem iqtisadi tənzimləmə fueusiyasını normal şəkildə həyata keçirə bilsin. Bu baxımdan mükəmməl vergi siyasətinə çox böyük ehtiyac var. İqtisadi ədəbiyyatda vergilərin funksiyaları – say cəhətdən birmənalı göstərilmir, üstəlik də funksiyalardan bu və ya digərinə üstünlük verilir və o, ön plana çəkilir. İqtisadi ədəbiyyatda verginin 2 funksiyası: fiskal və stimullaşdırıcı funksiyasını söyləyənlər var. Bir başqaları, verginin: fiskal – monetar və bölüşdürücü funksiyasını qeyd edirlər. Nəhayət, verginin funksiyalarını 3 yerə bölənlər də var. Bu funksiyalar büdcə gəlirlərini tə’min etmə, istehsalı stimullaşdırma və tənzimləmə funksiyalarıdır. Gedişat göstərir ki, əvvəl adı çəkilən birinci funksiya ön plana çəkilir, halbuki, biz öz bugünkü konkret vəziyyətimizdən çıxış etsək, gərək daha çox ağır vəziyyətdə olan istehsalımızın bərpa və inkişaf etdirmək məsələsinə diqqət yetirək və iqtisadiyyatımızı irəli aparmaq üçün güclü stimul yaradaq. Təsadüfi deyildir ki, xüsusi ekspertlər Azərbaycanda verginin hələ də fiskal siyasətinə üstünlük verilməsini, onun tənzimləmə və stimullaşdırıcı vəzifələrindən demək olar ki, istifadə olunmamasını bizə nöqsan tuturlar. Deməli, vergilərə yalnız büdcə gəlirlərini tə’min edən yığım mənbəsi kimi yanaşmaq olmaz. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, dövlət büdcəsi gəlirləri ilə üzvi vəhdət təşkil edən, ondan asılı olan sahibkarlığın inkişafı və ona diqqət yetirilməsi ölkəmizdə qənaətbəxş deyil və dövrün tələblərinə heç bir cavab vermir, proses ləngiyir. Baxmayaraq ki, vergilər kiçik biznesin, sahibkarlığın inkişafını stimullaşdırmalı və ona böyük təkan olmalıdır.
Vergi sisteminin aşağıdakı formaları vardır:
1. Klassik ikiqat vergiqoyma sistemi.
Burada həm korporasiyaların (müəssisələrin), həm də fiziki şəxslərin, yə’ni səhm sahibkarının dividetlərindən vergi tutulur. Bu sistem Niderlandda, Lüksemburqda, ABŞ – da, İsveçdə fəaliyyət göstərir.
2. Korporasiyaların (müəssisələrin) bölüşdürülən mənfəətindən korporativ vergi.
Bu vergi sistemində korporasiyalar vergidən azad olunur və ya əksinə səhmdarların səhmlərə görə əldə etdiyi gəlirdən tutulan vergilər tam və ya qismən azad olur. Bu sistem Avstraliayada, Yeni – Zelandiyada, İtaliyada və Finlandiyada fəaliyyət göstərir.
3. Kompaniya səviyyəsində vergitutmanın azaldılması sistemi.
Bu halda bölüşdürülən mənfəət daha aşağı stavka ilə vergiyə cəlb edilməlidir. Bu sistem Avstriya, AFR, Portuqaliya və Yaponiyada, müəyyən hissəsindən azad etmə isə İspaniya və İslandiyada fəaliyyət göstərir.
4. Səhmdarlar səviyyəsində vergitutmanın azaldılması sistemi.
Bu halda səhmdarlar aldıqları dividentlərdən tutulan vergilərdən (Danimarka, Yaponiya, Kanada) və ya kompaniyanın bölüşdürdüyü mənfəətdən tutulan vergidən qismən azad edilir (Böyük Britaniya, İrlandiya, Fransa).
İqtisadi sistemdə vergilərin aşağıdakı funksiyaları vardır:
1. Fiskal funksiya.
“Fisk” latın sözü olub “zənbil” deməkdir. Bu funksiya dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsi üçün dövlət büdcəsinin gəlirlərini tə’min etmək məqsədini güdür. Bunun üçün ayrı – ayrı fiziki və hüquqi şəxslərin gəlirlərinin müəyyən hissəsi xəzinəyə cəlb olunur. Vergilərin əsas təyinatı, yəni ümumdövlət proqramlarının həyata keçirilməsi üçün vəsaitlərin dövlət büdcəsinə toplanması məhz bu funksiya vasitəsilə həyata keçirilir. Bütün ölkələrdə, hər bir ictimai qurumlarda vergilər ilk növbədə fiskal funksiyanı yerinə yetiriblər.
2. Sosial funksiya.
Vergilər insanların sosial siyasi həyatında əsas rol oynadığı üçün onların xüsusi bölmələri partiya və hökumət proqramlarında yerləşdirilib, onlar barəsində parlament iclaslarında mübahisələr edirlər, dövlətlər arası danəşıqlar aparır, beynəlxalq forumlarda müzakirə edirlər. Bazar iqtisadiyyatı olan ölkələrdə bölüşdürülmüş mülkiyyətlə birgə vergilərin gəlirləri və qiyməti sosial mübarizənin əsas xəttidir. Sosial sorğuların nəticəsinə görə vətəndaşların əksəriyyəti hesab edirlər ki, onlar yüksək vergi ödəyirlər, digər sosial qruplar osə az vergi ödəyirlər. Təcrübədə verginin alınmasının 3 prinsipinə rast gəlinsə də sosial nəticələr tamamilə bir – birinə əks olurlar.
Korporasiya və şəxsi gəlirlərin vergisi çox vaxt proqressiv şkala ilə hesablanır. Yəni, sosial düzgünlük prinsipinə cavab verir. Ancaq bu vergilər siyasi savaş predmetini təşkil edir. Yəni, sol tərəfli partiyalar və həmkarlar təşkilatları hesab edirlər ki, proqressiv şkala o qədər də yüksək deyil və yüksək təbəqəli əhali və firmalar büdcəyə daha çox vergi ödəməlidirlər.
Şəxsi əmlakın ödənişləri və vergiləri proporsional xarakter daşıyır. Qeyri – düzgün vergilər – dolayı vergilərdir, yəni, onlar yüksək və aşağı gəlirləri olan şəxslərə də aid olunurlar (ƏDV, aksiz və gömrük rüsumu). Birinci və ikinci dünya müharibələrindən sonra, 60 – cı illərin sonunda inkişaf etmiş dövlətlərin vergi sistemi ən çox sosial funksiyalar tərəfinə yönəldilib. Sosial istiqamətli vergilər əsasən çoxuşaqlı ailələrə, veteran və əlilləri olan ailələrə, xaricdən öz tarixi vətəninə gələn köçkünlərə aiddir. Azalmış vergiləri kəndçilər, sənayeçilər, xırda və orta səviyyəli sahibkarlar ödəyirlər. Bu vergilər nəinki sosial, həm də tənzimləyici xarakter daşıyır. Verginin ikitərəfli rolu – sosial və tənzimləyici – bir sıra ölkələrdə pensiya fonduna keçirilmiş verginin gəlirinin çox hissəsinin azad olması deməkdir. Bu fondda vəsaitlərin toplanması firmalarda işləyən fəhlə və xidmətçilərin təqaüd eçen olan maliyyə bazası deməkdir. Ölkəin vergi sisteminin sosial istiqamətlərinin dərəcəsini müəyyənləşdirmək üçün göstəricilər aşağıdakılardır:
• Birbaşa və dolayı vergilərin büdcə gəlirlərində nisbəti;
• Büdcə xərclərinin sosial məqsədlərə, muzdla işləyən şəxslərdə, kəndlilərdən tələb olunan mallara ƏDV daxil olmaqla vergilərin nisbəti;
• Muzd üzrə işdən, fərdi əmək fəaliyyətindən, daşınmaz əmlakdan, bankda yerləşdirilmiş kapitaldan və qiymətli kağızlardan alınan fərdi gəlirin vergi tutulmayan gəlir vergisinin kəmiyyəti;
• Vergi dərəcəsinin üç növündən birini seçmə üsulu ilə: proqressiv, reqressiv və ya proporsianal, həm də proqressiya və ya reqressiya dərəcələri.
Sosial vergi güzəştləri seçilmə xarakteri də daşıya bilərlər. Məsələn, dövlətin qiymətli kağızlarına tutulan gəlir vergisinin, fiziki və hüquqi şəxslərinin gəlirləriin azad olması.
3. Tənzimləyici funksiya.
Müxtəlif istiqamətlər üzrə (sahə, ərazi, struktur) iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi başa düşülür. Vergiləri bu funskiyası vergitutma sisteminin dəyişilməsi və düzəldilməsinə əsaslanır.
Hökumətin istifadə edilən vergitutma sistemi ən əsas tənzimləyici rol oynayır. İqtisaddiyatın vergi tənzimlənməsi iki tip mexaizmlə həyata keçirilir: avtomatlaşdırılmış və məqsədəuyğun.
Avtomatlaşdırılmış mexanizm avtopilot kimi bir şeydir. O, vergitutma sisteminə imtiyazların ləğv ediməsinə və ya daxil edilməsinə baxmır.
Vergilərin qlobal azaldılması təmiz gəlirlərin çoxalmasına, təsərrüfat fəaliyyətinin stimulunun artmaslna, kapital qoyuluşunun artmasına, təsərrüfat konyukturasının canlanmasına gətirib çıxara bilər. Vergi dərəcələri dəyişilməsə gəlir artdıqca vergi yığımlarının da məbləği artır. Gəlir vergisinin dərəcələrini dəyişdikdə dövlət kapital qoyuluşunu azalda bilər, dolayı vergilərlə isə fonda qiymtə səviyyəsində təsir edə bilər.
Vergi dərəcələri çox elastik olurlar. Vergi qanunvericiliyinin strukturunun saxlanılmasına görə dövlət tənzimləyici orqanlar hərdən vergi dərəclərini azaldır və ya dövlətin iqtisadi siyasəti məqsədi ilə işləyən müəssisələrin vergi dərəcələrini ləğv edirlər. Bəzən bu təcrübədən elmi təcrübələrə, yeni iş yerinin açılmasına və ətraf mühiti oqrumasına görə istifadə edirlər.
Vergilərin tənzimlənməsi konkret olaraq iqtisadi obyektlərə istiqamətlənir. Məsələn, muüəssiənin diferesialaşmış vergi tutması iki hissədən ibarətdir: qeyri – tönzimləyici və dividentlərdən.
Vergilərin tənzimləyici funksiyası o deməkdir ki, fiziki və hüquqi şəxslər gəlir və mənfəətdən maksimal azad olur, iqtisadiyyatın inkişafında isə ümumi şərtlər həyata keçirilir. Vergi sisteminin istifadəsində ilk ali kriteriyalardan biri siyasi iqtisadi məqsədlərin qavranmasıdır. İnvestitsiya tələbatının ən əsas formalarından biri (axır 10 illikdə) özünü maliyyələşdirmədir.

Təriflərdən və çoxəsrli təcrübələrdən görünür ki, vergilər aşağıdakıları əhatə edir:
1. Vergi subyektin gəlirinin və ya mülkiyyətinin bir hissəsinin əvəzsiz (qeyri – ekvivalent) olaraq müsadirəsidir və verginin ödənilməsi vergi instansiyaları üçün xüsusi öhdəliklər yaratmır.
2. Vergi, miqdarı və ödəmə müddəti müəyyən edilmiş ödənişlərdir.
3. Hər bir vergi və yığım növlərinin ödənilməsinin miqdarı və qaydaları hüquqi cəhətdən əsaslandırılmışdır.
4. Vergilər ödənilmədikdə, tam ödənilmədikdə və ya vaxtında ödənilmədikdə ictimai məcburiyyət kimi hüquqi cəhətdən əsaslandırılmış iqtisadi və inzibati sanskiyalar tətbiq edilir.
Beləliklə, ümumi nəticəyə gəlirik ki, vergilər, rüsumlar, yığımlar və s. ödənişlər dedikdə büdcəyə və büdcədənkənar fondlara mövcud qanunvericilyə uyğun miqdarda, qaydada və şərtlərlə ödəyicilər tərəfindən ödənilən icbari ödənişlər başa düşülür.
Bəşər tarixinin son iki min illiyi ərzində vergilər, əhalinin bütün təbəqələrinin nəzər və diqqətində düzgün olmayan və ədalətsiz olaraq toplanan vəsaitdir. Bu elə bir sahədir ki, ona istənilən dəyişiklik siyasi mübarizələrin və kütləvi informasiya vasitələrinin tənqid obyektinə çevrilir. Ona görə də hər bir ölkədə vergitutma ictimaiyyət üçün ədalətli prinsiplərə əsaslanmalıdır. Bu zaman həm hüquqi və fiziki şəxslərin, həm də dövlətin mənafeyi nəzərə alınmalıdır.
Vergi sisteminin səmərəliliyinin artırılması, iqtisadi inkişafın artım surətini zəiflədən vergi maneələrinin aradan qaldırılması, yüksək peşə keyfiyyətlərinə malik vergi xidməti orqanı əməkdaşlarının yetişdirilməsi hər bir dövlətinin vergi siyasətinin əsasını təşkil etməlidir. Bunun üçün dövlət ardıcıl olaraq səmərəli vergi islahatları aparmalı və onların həyata keçirilməsində nəzarəti gücləndirməlidir. İEÖ – də hər 5 – 7 ildən bir əsaslı vergi islahatları, hər 2 – 3 ildən bir isə fəaliyyətdə olan vergi normalarınıən səmərəliliyinin dərin təhlili aparılır.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı

1. Həsənli M. “Vergilər”. Bakı – 1999.
2. Məmmədov S. “Maliyyə”. Bakı – 1998.
3. Musayev A. “Vergi sistemi”. Bakı – 2001.
4. “Vergilər” qəzetinin dövrü nəşrləri.
5. Azərbaycan Respublikasının Konstitutsiyası.
6. “Azərbaycan Respublikasının Vergi qanunvericiliyi”. Hüquq. Bakı – 2002.
7. “Azərbaycan Respublikasının Vergi orqanlarının fəaliyyətinə dair statistik məcmuə”. Bakı – 2001.
8. Babayev R.Ə., Məmmədov S.M. “Dövlət büdcəsi və milli gəlirin bölgüsündə onun rolu”. Bakı – 1999.
9. Məmmədov S.M. “Vergi və vergi sistemi”. Bakı – 1998.
10. Məmmədov S. “Maliyyə”. Bakı – 2000.
11. Məmmədov S. “Maliyyənin təşkili və idarə edilməsi”. Bakı – 1998.
12. Həsənli M. “Bazar iqtisadiyyatı ölkələrinin vergi sisteminin formalaşdırılması”. Bakı – 1998.