Yoluxucu xəstəliklər

İslamın gəlişi ilə yüksək səviyyədə inkişaf etmiş elm sahələrindən biri də tibbdir. Orta əsrlərdə müsəlman alimləri tibb elminə ən böyük töhfələri vermişlər. Qərb dünyası əsrlər boyunca müsəlmanların tibbi biliklərini öyrənmiş, mənimsəmiş, bunun əsasında öz nəzəriyyələrini qurmuşdur. Tibb elminə qarşı bu diqqət məsumlardan başlayan bir ənənədir. İslam Peyğəmbərinin (s) və imamların (ə) hədisləri içində tibb ilə bağlı təlimatlar çoxdur. Bu da təsadüfi deyil. İslam dinində ən dəyərli məfhum insan həyatıdır. Dinimizə görə, insanlığı qorumaq, bəşəriyyəti həm maddi, həm də mənəvi tərəqqiyə yönəltmək ən ali həfədlərdən biridir. Məsumlarımız həmişə müsəlmanları öz sağlamlıqlarını qorumağa, başqalarının həyat və sağlamlığına diqqətli yanaşmağa, xəstəilklərlə mübarizə aparmağa, xəstəlik qarşısında Allaha təvəkkül etməklə və səbirli olmaqla yanaşı, tibbi vasitələrdən də istifadə etməyə çağırmışlar.

Yoluxucu xəstəliklər mövzusu dini mənbələrdə

İslamın gəlişi ilə yüksək səviyyədə inkişaf etmiş elm sahələrindən biri də tibbdir. Orta əsrlərdə müsəlman alimləri tibb elminə ən böyük töhfələri vermişlər. Qərb dünyası əsrlər boyunca müsəlmanların tibbi biliklərini öyrənmiş, mənimsəmiş, bunun əsasında öz nəzəriyyələrini qurmuşdur. Tibb elminə qarşı bu diqqət məsumlardan başlayan bir ənənədir. İslam Peyğəmbərinin (s) və imamların (ə) hədisləri içində tibb ilə bağlı təlimatlar çoxdur. Bu da təsadüfi deyil. İslam dinində ən dəyərli məfhum insan həyatıdır. Dinimizə görə, insanlığı qorumaq, bəşəriyyəti həm maddi, həm də mənəvi tərəqqiyə yönəltmək ən ali həfədlərdən biridir. Məsumlarımız həmişə müsəlmanları öz sağlamlıqlarını qorumağa, başqalarının həyat və sağlamlığına diqqətli yanaşmağa, xəstəilklərlə mübarizə aparmağa, xəstəlik qarşısında Allaha təvəkkül etməklə və səbirli olmaqla yanaşı, tibbi vasitələrdən də istifadə etməyə çağırmışlar.

İmam Cəfər Sadiqdən (ə) rəvayət olunur ki, peyğəmbərlərdən biri xəstələndiyi zaman müalicə almaqdan imtina etmiş və demişdi: “Mən dərman qəbul etməyəcəyəm. Qoy məni xəstələndirən (yəni Allah) məni sağaltsın”. Bu zaman Allahdan ona nida gəldi: “Sən müalicə olunmayınca, Mən sənə şəfa vermərəm. Həqiqətən, şəfa Məndəndir” (Əllamə Məclisi. Bihar əl-ənvar, 62-ci cild, səh. 66). Hədisdən məlum olur ki, insan nə qədər Allaha təvəkkül etsə belə, ağıl və məntiqin tələb etdiyi əlac yollarından boyun qaçırmamalıdır. Xəstəliyə tutulan şəxs tibbi üsulla müalicə olunmalıdır, çünki xəstəliyin tibbi yolla sağalması Allah-Taalanın Özü tərəfindən təsbit edilmiş bir qanundur. Yalnız tibbi müalicəni apardıqdan sonra, onun fayda verməsi üçün Allaha təvəkkül etmək lazımdır. Necə deyərlər, “dəvənin ayağını bağla, sonra Allaha təvəkkül et”. İmam Sadiqdən (ə) bəzi şəxslərə dərmanın fayda verdiyi, bəzilərinə isə fayda vermədiyi və xəstəlikdən öldüyü barədə soruşulduqda, həzrət buyurmuşdu: “Allah dərd də endirir, dərman da. Allah elə bir dərd yaratmayıb ki, onun dərmanını da yaratmamış olsun. Sən dərmanı iç və Allahın adını çək” (yux. mənbə).

Allahın Rəsulu (s) buyurmuşdur: “Allah dərd də göndərib, dərman da, hər dərd üçün dərman yaradıb. Müalicə olunun, amma haramla (haram vasitələrlə) müalicə olunmayın!” (Bihar əl-ənvar, 62-ci cild, səh. 76).

Peyğəmbərimizə (s) aid edilən məşhur hədislərin birində buyurulur: “(Xəstələndikdə) müalicə olunun (dərman için); çünki Allah elə bir xəstəlik nazil etməz ki, ondan ötrü şəfanı da nazil etməmiş olsun” (Bihar əl-ənvar, 62-ci cild, səh. 66). Əhli-sünnə mənbələrində (Sünəni-Nəsai, Müstədrək əl-Səhiheyn, Müsənnəf) bu hədisin sonunda “yalnız ölümdən başqa; onun dərmanı yoxdur” əlavəsi mövcuddur. Hədisin bəzi variantlarında isə “qocalıqdan savayı” ifadəsinə rast gəlirik.

Müqəddəs Kitabımızda buyurulur: “Öz əlinizlə özünüzü təhlükəyə atmayın!” (Bəqərə, 195). Özünü qəsdən ağır xəstəliyə məruz qoymaq da həyat üçün böyük təhlükədir. Buna görə də, ağır keçici xəstəlikdən qorunmaq mümkün olduğu halda bunu etməmək, səhlənkar davranmaq Allahın hökmünü qulaqardına vurmaq deməkdir və günahdır.

2. Böyük epidamiyalar

Dini mətnlərimizdə əsasən, taun, vəba və cüzam kimi yoluxucu xəstəliklərin adı çəkilir. Hədislərin içində taunla bağlı olanlar üstünlük təşkil edir.

Tarixdə ilk nəhəng taun epidemiyası miladi VI əsrdə baş vermişdir. Afrikada başlayan, o zamankı məlum dünyanın demək olar ki, hər nöqtəsinə yayılan xəstəlik zamanı təkcə Bizans imperiyasını paytaxtı Konstantinopolda ölənlərin gündəlik sayı 5 min nəfəri keçirdi. Mənbələr bu xəstəlikdən ölənlərin sayını 25-100 milyon nəfər arası göstərir. Nəzərə alaq ki, VI əsrdə ümumilikdə dünya əhalisinin sayı 200-300 milyon nəfər arası qəbul edilir.

XII-XIII əsrlərdə taun xəstəliyi Çin, Hindistan, Yaxın Şərq, Misir də daxil olmaqla böyük ərazini bürüdü. Təkcə Misirdə bir milyon insan qırıldı.

Növbəti böyük taun epidemiyası “qara ölüm” adı ilə tanınır. XIV əsrin ortalarında baş vermiş bu xəstəliyi dəhşətli edən səbbələrdən biri də bu idi ki, ondan qabaq uzun müddət boyunca davam etmiş quraqlıq nəticəsində qida ehtiyatı tükənmiş və insanların immun sistemi zəifləmişdi. Üstəlik, Avropa bundan az əvvəl cüzam və çiçək epidemiyalarını adlamışdı. “Qara ölüm” qısa müddət ərzində Avropanı və Yaxın Şərqi öz caynaqlarına aldı. Bəzi iri şəhərlər əhalinin 50-80 faizini itirdi. Ümumilikdə Avropa əhalisinin üçdə-biri taunun qurbanı oldu. Bəzi mənbələr 60 milyon insan ölümündən xəbər verir.

Sonrakı əsrlərdə də taun xəstəliyi bəzən lokal, bəzən də qlobal miqyasda əraziləri əhatə etmişdir. Məsələn, taun XVII əsrdə Rusiyada 700 min adamın həyatına son qoydu.

XIX əsrin ortalarında başlamış üçüncü taun epidemiyası da getdikcə bütün qitələrə yayıldı. Təkcə Çin və Hindistan bu epidemiyada 12 milyon nəfər itirdi.

İslamın əvvəllərində Yaxın Şərqdə baş vermiş taun epidemiyası müsəlman mənbələrində “Əməvas” taunu adı altında qeyd edilir. Əməvas Fələstində, Qüds yaxınlığında bir kənddir, xəstəliyin ocağı bura olmuşdur. Hicri 18-ci (miladi 640-cı) ildə Ömər ibn Xəttabın xilafəti dövründə baş qaldırmış bu bəla 25-30 min müsəlmanın həyatına son qoydu. Şam vilayətinin fəthində iştirak etmiş məşhur səhabələr Əbu Übeydə ibn Cərrah, Məaz ibn Cəbəl və oğlu Əbdürrəhman, Yezid ibn Əbusüfyan (Müaviyənin qardaşı), Süheyl ibn Əmr, Peyğəmbərin (s) əmisi oğlu Fəzl ibn Abbas (bəzi məlumatlara görə) Əməvas taunu nəticəsində dünyadan köçmüşlər.

Taun xəstəliyi sürətli yayıldığına və böyük tələfatla nəticələndiyinə görə, müsəlman alimləri tərəfindən də diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Bu xəstəliklə mübarizəyə müsəlman təbiblərin verdikləri töhfələrlə yanaşı, din alimlərinin də fəaliyyətini qeyd etmək yerinə düşər. Taun, vəba, cüzam və digər xəstəliklər zamanı müsəlmanların nə etməli, xəstəliklə necə mübarizə aparmalı olduqlarını ifadə edən hədis və rəvayətlər toplanıb sistemləşdirildi. Bu mövzuda müstəqil risalələr qələmə alındı. Məsələn, məşhur alimlər İbn Əbid-dünya, Cəlaləddin Süyuti, İbn Həcər Heysəmi, Təqiyyəddin Sübki, Zirkeşi və başqaları taunla bağlı kitab yazmışlar. Büxari, Müslim, Nəsai kimi hədis alimləri isə öz kitablarında taun xəstəliyi ilə bağlı Peyğəmbərin (s) hədislərinə ayrıca fəsil ayırmışlar.

4. Yoluxucu xəstəliklər barədə hədislər

Taun və digər yoluxucu xəstəliklər barədə məsumların buyurduqları hədislər fərqli mövzuları əhatə edir. Hədislərin bir qismində bu xəstəliklərdən qorunma üsulları qeyd edilir, bəzi hədislərdə isə xəstəlik qurbanlarının şəhid qədər savab qazandıqları bildirilir.

Həzrət Mühəmməd Peyğəmbərin (s) belə buyurduğu nəql olunur: “Taun bir əzab idi və Allah-Taala onu öz istədiyinə (seçdiyinə) göndərirdi. Allah onu möminlər üçün rəhmət (mərhəmət) etdi. Əgər taun gələndə bir şəxs öz şəhərində qalsa, Allaha xatir səbir etsə və Allahın yazısından (qəzavü-qədərindən) savayı başına heç nə gəlməyəcəyinə inansa, şəhid qədər savab qazanar” (Müttəqi Hindi. Kənz əl-ümmal, 10-cu cild, səh. 77).

Eyni kitabda Ənəs ibn Malikin Peyğəmbərdən (s) bu hədisi eşitdiyi yazılıb: “Taun hər bir müsəlman üçün şəhidlikdir”.

* Mətndə orfoqrafik səhv aşkar etdinizsə, səhv olan hissəni qeyd edib Ctrl + Enter düymələrini sıxın.

Yoluxucu xəstəliklər

İnfeksion xəstəliklər orqanizmlərin – bakteriya, virus, göbələk və ya parazit kimi xəstəliklərdir. Bədənimizdə və üzərində bir çox orqanizm yaşayır. Normalda zərərsiz və ya hətta faydalıdırlar. Ancaq müəyyən şərtlərdə bəzi orqanizmlər xəstəliklərə səbəb ola bilər.

Bəzi yoluxucu xəstəliklər insandan insana keçir. Bəziləri həşərat və ya digər heyvanlar tərəfindən ötürülür. Çirklənmiş qida və ya su istehlak edərək və ya ətraf mühitdəki orqanizmlərə məruz qalmaqla başqalarını əldə edə bilərsiniz.

İşarələr və simptomlar infeksiyaya səbəb olan orqanizmdən asılı olaraq dəyişir, lakin tez-tez atəş və yorğunluq daxildir. Yüngül infeksiyalar istirahət və evdə müalicəyə cavab verə bilər, həyati təhlükəsi olan bəzi infeksiyalar isə xəstəxanaya yerləşdirilməyə ehtiyac duyur.

Qızılca və suçiçəyi kimi bir çox yoluxucu xəstəliklərin peyvəndlə qarşısı alınır. Tez-tez və hərtərəfli əl yuyulması da sizi əksər yoluxucu xəstəliklərdən qorumağa kömək edir.

Məhsullar və xidmətlər

• Kitab: Mayo Clinic Ailə Sağlamlığı Kitabı, 5-ci nəşr
• Bülleten: Mayo Clinic Sağlamlıq Məktubu – Digital Edition

Semptomlar

Hər bir yoluxucu xəstəliyin özünəməxsus əlamətləri və simptomları var. Bir sıra yoluxucu xəstəliklərə xas olan ümumi əlamət və simptomlara aşağıdakılar daxildir:

• Hərarət
• İshal
• Yorğunluq
• Əzələ ağrıyır
• Öskürək

Bir həkimə nə vaxt müraciət etmək lazımdır

Aşağıdakı hallarda həkimə müraciət edin:

• Bir heyvan dişlədi
• Nəfəs almaqda çətinlik çəkirsiniz
• Bir həftədən çoxdur ki, öskürürəm
• Qızdırma ilə şiddətli baş ağrısı keçirin
• Döküntü və ya şişkinlik hiss edin
• Səbəbsiz və ya uzun müddətli bir atəş var
• Ani görmə probleminiz var

Səbəblər

Yoluxucu xəstəliklərə səbəb ola bilər:

• Bakteriya. Bu birhüceyrəli orqanizmlər boğaz boğazı, sidik yolu infeksiyaları və vərəm kimi xəstəliklərdən məsuldur.
• Viruslar. Bakteriyalardan da kiçik olan viruslar, soyuqdəymədən QİÇS-ə qədər bir çox xəstəliyə səbəb olur.
• Göbələklər. Ringworm və atlet ayağı kimi bir çox dəri xəstəliyinə göbələklər səbəb olur. Digər növ göbələklər ağ ciyərlərinizi və ya sinir sisteminizi zədələ bilər.
• Parazitlər. Malyariya, ağcaqanad sancması ilə ötürülən kiçik bir parazitdən qaynaqlanır. Digər parazitlər insanlara heyvan nəcisindən keçə bilər.

Birbaşa əlaqə

Əksər yoluxucu xəstəlikləri tutmağın asan yolu yoluxmuş bir insan və ya heyvanla təmasda olmaqdır. Yoluxucu xəstəliklər aşağıdakı kimi birbaşa əlaqə yolu ilə yayıla bilər.

• Şəxsən şəxs. Yoluxucu xəstəliklər ümumiyyətlə bakteriya, virus və ya digər mikrobların bir insandan digərinə birbaşa köçürülməsi yolu ilə yayılır. Bu, bakteriya və ya virusu olan bir şəxs, yoluxmamış birinə toxunanda, öpəndə və ya öskürəndə və ya hapşırdıqda baş verə bilər. Bu mikroblar cinsi təmasdan bədən mayeləri mübadiləsi yolu ilə də yayıla bilər. Mikrob keçirən insanda xəstəlik əlamətləri olmaya bilər, ancaq sadəcə daşıyıcı ola bilər.
• Heyvan insana. Bir yoluxmuş heyvanın – hətta bir ev heyvanının – dişləməsi və ya cızıqlanması sizi xəstələndirə bilər və həddindən artıq vəziyyətdə ölümcül ola bilər. Heyvan tullantıları ilə işləmək də təhlükəli ola bilər. Məsələn, pişikinizin zibil qutusunu toplayaraq toksoplazmoz infeksiyasına yoluxa bilərsiniz.
• Ana bətnindəki uşağa. Hamilə qadın, gələcək körpəsinə yoluxucu xəstəliklərə səbəb olan mikrob keçirə bilər. Bəzi mikroblar plasentadan və ya ana südündən keçə bilər. Vaginadakı mikroblar doğuş zamanı körpəyə də yoluxa bilər.

Dolayı əlaqə

Xəstəliyə səbəb olan orqanizmlər dolayı əlaqə yolu ilə də keçə bilər. Bir çox mikrob masa üstü, qapı dibi və ya kran sapı kimi cansız bir cisimdə qala bilər.

Məsələn, qrip və ya soyuqdəymə xəstəliyindən əziyyət çəkən birinin tutduğu qapıya toxunduğunuzda, geridə qoyduğu mikrobları götürə bilərsiniz. Əllərinizi yumadan əvvəl gözlərinizə, ağzınıza və ya burnunuza toxunsanız, yoluxa bilərsiniz.

Həşərat sancması

Bəzi mikroblar böcək daşıyıcılarına – ağcaqanad, birə, bit və ya gənə kimi – ev sahibindən ev sahibinə keçmək üçün etibar edirlər. Bu daşıyıcılar vektor kimi tanınır. Ağcaqanadlar malyariya paraziti və ya Qərbi Nil virusunu daşıyır. Geyik gənələri Lyme xəstəliyinə səbəb olan bakteriyanı daşıyır.

Qida çirklənməsi

Xəstəliyə səbəb olan mikroblar çirklənmiş qida və su ilə sizə də yoluxa bilər. Bu ötürmə mexanizmi mikrobların bir mənbədən bir çox insana yayılmasına imkan verir. Məsələn, Escherichia coli (E. coli), müəyyən qidalarda – ya da az bişmiş hamburger və ya pasterizə olunmamış meyvə suyu kimi bir bakteriyadır.

Daha çox məlumat

• Kənd təsərrüfatında antibiotik istifadəsi
• Mikroblar
• Mayo Clinic Minute: Asiya uzunsaylı gənə nədir?

Risk faktorları

Hər kəs yoluxucu xəstəliklərə tutula bilər, immunitet sisteminiz düzgün işləmirsə, xəstələnmə ehtimalı daha yüksək ola bilər. Bu aşağıdakı hallarda baş verə bilər:

• Transplantasiya olunmuş orqan üçün rədd əleyhinə dərmanlar kimi immunitet sisteminizi boğan steroid və ya digər dərmanlar alırsınız.
• HİV və ya QİÇS var
• İmmunitet sisteminizi təsir edən müəyyən növ xərçəng və ya digər xəstəlikləriniz var

Əlavə olaraq, müəyyən digər tibbi vəziyyətlər, implantasiya edilmiş tibbi cihazlar, qidalanma və həddindən artıq yaş və digərləri də daxil olmaqla infeksiyaya meylli ola bilər.

Fəsadlar

Yoluxucu xəstəliklərin əksəriyyətində yalnız kiçik fəsadlar olur. Ancaq bəzi infeksiyalar – sətəlcəm, QİÇS və menenjit – həyati təhlükəyə çevrilə bilər. Bir neçə növ infeksiya uzunmüddətli artan xərçəng riski ilə əlaqələndirilmişdir:

• İnsan papillomavirusu uşaqlıq boynu xərçəngi ilə əlaqəlidir
• Helicobacter pylori mədə xərçəngi və mədə xorası ilə əlaqəlidir
• Hepatit B və C qaraciyər xərçəngi ilə əlaqələndirilmişdir

Bundan əlavə, bəzi yoluxucu xəstəliklər səssizləşə bilər, ancaq gələcəkdə yenidən görünə bilər – bəzən hətta on illər sonra. Məsələn, suçiçəyi olan biri həyatında çox sonra zona inkişaf edə bilər.

Qarşısının alınması

İnfeksiya riskini azaltmaq üçün bu tövsiyələrə əməl edin:

• Əllərini yu. Bu, yemək hazırlamadan əvvəl və sonra, yeməkdən əvvəl və tualetdən sonra xüsusilə vacibdir. Və əllərinizlə gözlərinizə, burnunuza və ya ağzınıza toxunmamağa çalışın, çünki bu mikrobların bədənə girməsinin ümumi bir yoludur.
• Aşılanın. Peyvəndləmə bir çox xəstəliyə yoluxma şansınızı kəskin şəkildə azalda bilər. Övladlarınızın yanında tövsiyə olunan peyvəndlər haqqında daima məlumat verdiyinizə əmin olun.
• Xəstələnəndə evdə qalın. Qusursan, ishal edirsinizsə və ya hərarətiniz varsa işə getməyin. Bu əlamətlər varsa, uşağınızı məktəbə göndərməyin.
• Yeməyi təhlükəsiz hazırlayın. Yemək hazırlayarkən piştaxtaları və digər mətbəx səthlərini təmiz saxlayın. Dondurulmasını yoxlamaq üçün bir qida termometrindən istifadə edərək qidaları uyğun bir temperaturda bişirin. Torpaq ətləri üçün bu ən az 160 F (71 C) deməkdir; quşçuluq üçün 165 F (74 C); və əksər ətlər üçün ən az 145 F (63 C). Qalıqları da dərhal soyudun – bişmiş qidaların otaq temperaturunda uzun müddət qalmasına icazə verməyin.
• Təhlükəsiz sekslə məşğul olun. Sizdə və ya ortağınızda cinsi yolla ötürülən xəstəliklər və ya yüksək riskli bir davranış varsa, həmişə prezervativ istifadə edin.
• Şəxsi əşyaları paylaşmayın. Öz diş fırçanızı, darağınızı və ülgücünüzü istifadə edin. İçməli eynək və ya yemək qablarını paylaşmaqdan çəkinin.
• Ağıllı səyahət edin. Ölkədən xaricə səyahət edirsinizsə, həkiminizlə sarı aşı, vəba, hepatit A və ya B və ya tifo ateşi kimi xüsusi peyvəndlər barədə danışın.

Daha çox məlumat

• Enterovirus D68: Uşağımı necə qoruya bilərəm?
• Superboklar nədir və özümü infeksiyadan necə qoruya bilərəm?