Zaqafqaziya seymi muselman fraksiyasinin iclaslari

Müəllif: dosent. A.Z.İbrahimova

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsində

Ölkəmizdə bütün siyasi proseslərin gedişini müəyyənləşdirmiş Petroqraddakı 1917-ci il oktyabr çevrilişi nəticəsində bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi Bakıda da içtimai-siyasi qüvvələr arasında gedən mübarizəni daha da kəsginləşdirdi.
Bakıda hakimiyyət məsələsi müxtəlif ictimai-siyasi qüvvələri çox kəskin şəkildə qarşı-qarşıya qoymuşdu. Əgər eser, menşevik və daşnaklar koalision demokratik bir hökumət, yəni Zaqafqaziyanın müxtəlif şəhərlərində olduğu kimi İctimai Təhlükəsizlik Komitəsi yaratmaq istəyirdilərsə, bolşeviklər hakimiyyətin Bakı Sovetinə verilməsi tələbi ilə çıxış edirdilər. Bu məsələ oktyabr ayında keçirilən Bakı Sovetinin iclaslarında gərgin mübahisə və diskussiyalara səbəb oldu. Eser, menşevik və daşnaklar nə qədər çalışdılarsa, öz istədiklərinə nail ola bilmədilər. Bakı Sovetinin 26, 27 oktyabr tarixli geniş iclaslarında içtimai təhlükəsizlik komitəsinin yaradılması haqqında qətnamə qəbul edilsə də bolşeviklər onun əleyhinə çıxdılar və proletariat tərəfındən müdafıə edilmədiyini bildirərək növbəti iclasların keçirilməsinə nail oldular.
Bakı Sovetinin məhz 31 oktyabr və 2 noyabr tarixli iclasları bolşeviklərin qələbəsinin ilkin mərhələsini təmin etdi. Sovetin yeni seçilən İcraiyyə Komitəsi Bakıda ali hakimiyyət orqanı elan edildi. Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin tərkibinə 43 nəfər üzv və üzvlüyə namizəd seçilmişdi: Şaumyan, Caparidze, Fioletov, Basin, Pinder, Munzafarov, Ovsyannikov, Petruxin, Avakyants, Zarqaryants və b.
Fevral inqilabından sonra olduğu kimi, oktyabr çevrilişindən sonra da Sovetin rəhbər orqanlarının yeniləşdirilməsi ilə mühüm vəzifələrə erməni və rus millətindən olan bolşeviklər təyin olundular.
Eser-menşeviklər Bakı Soveti tərəfındən hakimiyyətin ələ alınmasını qeyri-qanuni saydıqlarından etiraz əlaməti olaraq 2 noyabr tarixli iclası tərk etmişdilər. Nəticədə 488 nümayəndədən 144 nəfəri zalı tərk etmişdi. Yerdə qalan 344 nəfərin əksəriyyəti həqiqi deputatlar deyil, Sovetə cəlb edilmiş mədən-zavod komissiyalarının, polk, rota komitələri nümayəndələri idi. Menşeviklər bildirirdilər ki, demokratik yolla seçilməyən mədən-zavod komissiyaları proletariatın təmsilçisi olabilməzdi.
Bolşeviklər eser, menşevik, daşnak deputat çoxluğu şəraitində müvəffəqiyyət qazana bilməyəcəklərini başa düşərək mədən-zavod komissiyaları nümayəndələrini Sovetə cəlb edərək onlara səs vermək hüququ vermiş, bu da onlara qələbə qazandırmışdı.
Fevral inqilabından sonra Müvəqqəti hökumətin yerli orqanı kimi yaranan və hələ də formal olsa da fəaliyyət göstərən İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsinin (İTİK) buraxılması haqqında Bakı Sovetində noyabrın 13-də qərar qəbul edilir. Noyabrın 12-də Bakı Sovetinin iclasında İçtimai təhlükəsizlik komitəsinin buraxılması haqqında qərar qəbul edilmişdi.
Sovetin idarə heyətini ələ keçirən bolşeviklər ilk növbədə öz hegemonluqlarını təmin etmək üçün seçkilər keçirməyi qərara aldılar.
Bakı Sovetinə seçkilərə hazırlıq getdiyi bir şəraitdə, noyabrın 11-də Tiflisdə Cənubi Qafqaz diyarının bütün siyasi partiyalarının, milli və içtimai təşkilatların nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən müşavirədə Cənubi Qafqazı müstəqil idarə edən hakimiyyət orqanının yaradılması haqqında qətnamə qəbul edildi. Noyabrın 15-də diyarın 3 əsas millətinin və siyasi qüvvələrin nümayəndələrinin daxil olduğu Cənubi Qafqaz Komissarlığı yaradıldı. Onun tərkibinə azərbaycanlılardan X.Xasməmmədov, F.X.Xoyski, M.Y.Cəfərov, X.Məlikaslanov daxil idi. Komissarlığa gürcü menşeviki E.P.Qeqeçkori rəhbərlik edirdi. Bu orqanın qəbul etdiyi Bəyannamədə «Yeni hökumətin Müəssisələr Məclisi çağrılanadək müvəqqəti olaraq Cənubi Qafqazda hərc-mərcliyə son qoymaq və bolşevik Rusiyasına qarşı mübarizə məqsədi ilə təşkil olunduğu» bildirilmişdi.
Bununla da Azərbaycanda ikihakimiyyətlilik yarandı. Bakı şəhəri və onun ətraf kəndləri Bakı Sovetinin hakimiyyəti altında idisə, Azərbaycanın qalan hissəsi Zaqafqaziya Komissarlığına tabe idi.
Azərbaycanda yaranmış mürəkkəb bir şəraitdə Bakı Soveti tədricən siyasi orqana çevrilən Bakı şəhər duması, müsəlman, erməni Milli Şuraları ilə yanaşı fəaliyyət göstərməyə məcbur idi. Bolşeviklər Dumanı ləğv edə bilmirdilər. Çünki şəhər təsərrüfatı, xüsusi ilə ərzaq, maliyyə sahələri, milis Dumanın sərəncamında idi. Bakı Sovetinin isə hələ təsərrüfat kadrları yox idi
Yerli əhali arasında böyük nüfuza malik olan müsəlman Milli Şuraları isə özlərini Komissarlığın yerli səlahiyyətli orqanları hesab edirdilər. Bolşeviklər Bakı Sovetində öz mövqeyini möhkəmləndirməmiş həmin orqanları ləğv etməyə cürət etmirdilər. Ona görə də əsas diqqət ilk növbədə Bakı Sovetinə seçkilərin keçirilməsinin təşkilinə yönəldilmişdi.
1917-ci il dekabrın 12-16 da Bakı Sovetinə keçirilən seçkilər nəticəsində 51 bolşevik, 41 daşnak, 38 sol eser, 28 sağ eser, 11 menşevik, 21 müsavatçı, yəni bütövlükdə 190 deputat seçilmişdi.
Dekabr seçkiləri kimi Bakı Sovetinin 31 dekabr tarixli iclası da bolşeviklərin Sovetdə öz mövqeyini möhkəmləndirmək işində mühüm rol oynadı. Həmin iclasda İcraiyyə komitəsinin yalnız Sovet hakimiyyətini müdafıə edən partiyaların nümayəndələrindən ibarət təşkil edilməsi haqqında qərar qəbul edildi. Sovetin tərkibinə daxil olan partiya fraksiyaları hakimiyyət məsələsinə öz münasibətlərini bildirərkən sol, sağ eserlərdən, daşnaklardan fərqli olaraq menşeviklər qətiyyətlə hakimiyyətin Sovetlərə verilməsinin əleyhinə çıxdılar. Menşeviklər Sovet ilə Dumanı birləşdirmək və koalision hökumət yaratmaq təklifıni irəli sürdülər. Müsavat fraksiyası seçkilərin demokratik keçirilməməsinə etirazlarını bildirsələr də, hakimiyyətin Sovetlərə verilməsi ilə razılaşmalı oldular.
1917-ci ilin əvvəllərində Bakı Sovetinin rəhbərliyi siyasi hakimiyyətini möhkəmlətmək məqsədi ilə müəyyən tədbirlər gördü. Köhnə inzibati məhkəmə orqanları ləğv edilərək yeniləri yaradıldı. Həmin ilin yanvarında Sovet hərbi inqilabi komitəsi nəzdində inqilabi tribunal təsis edildi. Şəhər Dumasının fəaliyyəti məhdudlaşdırılaraq maliyyə, əhalinin ərzaqla təchizatı, nəqliyyat, poçt, teleqraf üzərində nəzarət Sovetin ixtiyarına verildi. 1918-ci il 15 yanvar tarixli dekretə əsasən Bakı Soveti silahlı qüvvələrini yaratmağa başladı. Qızıl qvardiya dəstələri cəbhələrdən qayıdan erməni əsgərlərinin hesabına genişdəndirilirdi. Sovet qoşun hissələri erməni daşnak zabitlərinə tabe etdirildi. Qızıl qvardiya dəstələrinə rəhbərlik etmək üçün yaradılan Mərkəzi ştabın tərkibinə Baqdasarov, Martikyan, Vatsek, Qabışev, Mikoyan, Pleşakov, Solntsev və b. daxil idi.
Bolşeviklər Bakıda öz hakimiyyətlərini bərqərar etdikdən sonra yerlərdə Sovet hakimiyyətini qurmaq planını reallaşdırmağa başladılar. Əhalinin müqavimətinə baxmayaraq Qızıl ordu dəstələrinin təzyiqi altında 1918-ci ilin aprelində Lənkəranda, Cavadda, Qubada, Şamaxıda da Sovet hakimiyyəti qurulmuşdu.
Azərbaycan qəzalarında Sovet hakimiyyəti qurul-duqdan sonra həmin regionu idarə etmək üçün rəhbər icraedici hakimiyyət orqanının – Xalq Komissarları Sovetinin yaradılması zəruri hesab edildi. 1918-ci il aprelin əvvəllərində Bakı Sovetinin köhnə tərkibi bolşevikləri qane etmirdi. Onlar eser və menşeviklərisiz bir neçə sol eser daxil olmaqla yalnız bolşeviklərdən ibarət bir orqan yaratmaq istəyirdilər. Uzun müzakirələrdən sonra bolşeviklər buna da nail oldular.
1918-ci il aprelin 25-də keçirilən Bakı Sovetinin iclasında S.Şaumyanın rəhbərliyi ilə Bakı XKS-nin yaradılması qərara alındı. Onun tərkibinə yalnız iki azərbaycanlı N.Nərimanov və M.H.Vəzirov daxil edildilər.
Bakı XKS-nin mayın 1-də dərc edilən bəyannaməsində onun vəzifələri müəyyənləşdirildi. Bəyannamədə deyilirdi ki, Bakı XKS-i RSFSR XKS-nin dekretlərini və göstərişlərini yerinə yetirəcəkdir. Deməli, Bakı XKS faktiki olaraq Rusiya Sovet hökumətinin orqanı kimi yaradılmışdır.
1918-ci ilin əvvəllərində əsas məsələlərdən biri Cənubi Qafqaz Komissarlığının ali qanunverici orqanının yaradılması idi. Rusiyada Müəssislər Məclisi qovulduqdan sonra yanvarın 12-də Komissarlıq ölkədəki siyasi vəziyyəti müzakirə edərək Seymin çağrılması haqqında qərar qəbul etdi.
Seym Müəssisələr məclisinə 1917-ci ilin noyabrında keçirilən seçkilərdə iştirak etmiş partiyaların nümayəndələrindən təşkil olduğundan on siyasi partiya orada təmsil edilmişdi. Bütün partiyalar əsasən Cənubi Qafqazda yaşayan üç millətin nümayəndələrindən ibarət idilər. Seymdə çoxluq müsəlman partiyaları blokuna məxsus idi. Belə ki, Azərbaycanın ən nüfuzlu siyasi partiyası olan Müsavat partiyası 30 yer qazanmışdı. Müsavatdan başqa müsəlman sosialist bloku 7 yer, hümmətçilər 4 yer, ittihadçılar 3 yer əldə etmişdilər. Seçkilərdə Müsavat Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının 63%-nin səsini almışdı. Bu da onun güclü partiyaya çevrildiyindən xəbər verirdi. Azərbaycanın siyasi partiyaları Seymdə 44 nəfər yer əldə etdilər. Bolşeviklər isə Seymin fəaliyyətində iştirak etməkdən imtina etdilər.
Seym fəaliyyətə başlayan kimi Cənubi Qafqaz Komissarlığı özünü buraxdı. Qeqeçkorinin rəhbərliyi altında təşkil edilən yeni hökumətin tərkibinə azərbaycanlılardan N.Yusifbəyli, Məlikaslanov, F.X.Xoyski, M.H.Hacinski, Beybutov L.İ.Heydərov daxil edilmişlər.
1918-ci il fevralın 10-da(23) Cənubi Qafqaz Seymi açıldı. Azərbaycanın deputatları açılışa gəlib çatmadıqlarına görə Sultanovun təklifı ilə iclas təxirə salındı. Fevralın 26-da Seym öz işini bərpa etdi. Çxeidze Seymin sədri təyin olundu.
Seym fəaliyyətə Türkiyə ilə sülh danışıqlarına başlanmasının zəruriliyini bildirməklə başladı. Seymin 23 fevral iclasında isə sülh konfransının Trabzonda keçirilməsi haqqında qərar qəbul edildi.
Mart ayının 3-də Seym belə bir məlumat alır ki, Almaniya ilə Rusiya arasında bağlanan Brest-Litovsk müqaviləsinə görə Ərdahan, Qars və Batum Türkiyəyə verilir. Zaqafqaziya Seymi Petroqrada Xalq Komissarlar Sovetinin adına göndərdiyi teleqramda Brest sülhünü tanımadığını bildirdi. Belə ki, Zaqafqaziya Seymi nə bolşevik hakimiyyətini, nə də Xalq Komissarlar Sovetini qəbul etmirdi. Türkiyə isə
Brest müqaviləsinin qərarlarına əsaslanaraq Seymə həmin ərazilərin təcili təmizlənməsi haqqında ultimatum təqdim etdi. Məhz belə bir şəraitdə 1918-ci il martın 14-də Trabzonda Türkiyə və Seymin nümayəndələrinin iştirak etdiyi sülh konfransı açıldı.
Martın 8-də Çxenkelinin rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti Trabzona gəlir. Martın 14-də isə konfrans öz işinə başlayır. Türkiyə nümayəndəliyinin başçısı Rauf Orbay öz geniş nitqində Türkiyənin Cənubi Qafqaz ilə uzun müddətli sülh müqaviləsi bağlamaq istədiyini bildirdi. Türk nümayəndələrinin fıkrincə əgər doğrudan da Cənubi Qafqaz hökuməti beynəlxalq hüququn subyekti olmaq istəyirsə, tezliklə Rusiyadan ayrılmalı və öz müstəqilliyini elan etməlidir. Belə olan təqdirdə Türkiyə onunla mehriban qonşuluq münasibətlərinə girməyə hazırdır.
Türkiyə Cənubi Qafqazın müstəqilliyinin elan edilməsində maraqlı idi. Cənubi Qafqazın müstəqilliyi Türkiyənin şimaldan təhlükəsizliyini təmin edərdi.
Rauf bəy bildirdi ki, Cənubi Qafqaz hökumətinin Osmanlı imperiyası tərəfındən tanınması o zaman mümkündür ki, bu hökumət Qars, Batum və Ərdahana olan iddialarından müqavilə vasitəsi ilə imtina etmiş olsun.
Bir sözlə Trabzon danışıqları bir nəticə vermədi. Transqafqaz nümayəndəliyi arasında da birlik yox idi. Odur ki, Çxenkeli Trabzonda qalmağın heç bir əhəmiyyətinin olmadığını görür və Trabzon danışıqları müvəqqəti olaraq dayandırılır.
Seymin iclaslarında ermənilər, gürcülər Türkiyənin tələblərini rədd edib onunla müharibə aparmağa çağırırdılarsa, Azərbaycan fraksiyası qarşılıqlı güzəştlər əsasında razılığa gəlməyi təklif edirdi. Gürcü fraksiyasının fıkrinə görə Qarsı, Ərdəhanı Türkiyəyə güzəştə getmək olar, Batum isə Cənubi Qafqazda qalmalıdır. Ermənilər Qarsın saxlanmasının tərəfdarı idilər. Azərbaycan fraksiyasına görə Qars və Ərdəhanın əhalisinin əksəriyyəti türklər olduğundan Türkiyəyə verilməli, Batum isə Cənubi Qafqazda qalmalıdır. Çünki o dənizə yeganə çıxış yoludur. Onsuz Cənubi Qafqaz keçinə bilməz.
Seymdə mübahisələrin getdiyi bir zamanda türk ordusu Brest sülhünün ona verdiyi hüquqlarını bərpa etməyə başladı. Martın 19-da Ərdəhan alındı və erməni hərbi hissələri tərksilah edildi. Erməni terroruna məruz qalmış müsəlman əhalisi hərbi əməliyyatlarda Türkiyəni müdafıə edirdi.
Martın 25-də hökumət üzvlərinin və Seym liderlərinin birgə keçirdiyi iclasda müharibə və sülh məsələsinə münasibətdə mövqelər aydınlaşdı. Azərbaycan fraksiyası Türkiyə ilə müharibə aparılmasının əleyhinə idi. Fraksiya qəti şəkildə bildirdi ki, əgər müharibə elan edilərsə, azərbaycanlılar türklərə qarşı vuruşmayacaqlar. Artıq ilk iclaslar Azərbaycan partiyaları arasında fıkir ayrılıqlarının mövcud olduğunu göstərirdi.
Bu zaman azərbaycanlılara qarşı törədilən vəhşiliklər haqqında Bakıdan alınan xəbər vəziyyəti kəskinləşdirdi və Seymdə olan ziddiyyətləri daha da dərinləşdirdi.
1918-ci il mart soyqırımı Azərbaycan tarixinin ən faciəli səhifələrindən biridir. S.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti tərəfındən müdafıə edilən terrorçu daşnak dəstələrinin azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdiyi kütləvi soyqırım Bakıdakı hadisələrlə başladı. S.Şaumyan müsavatçıların artan nüfuzundan qorxaraq onu siyasi mübarizədən uzaqlaşdırmağa çalışırdı. Bu məqsədlə martın 30-da Bakı Soveti N.Nərimanovun dediyi kimi müsavatçılara müharibə elan etdi. Lakin Sovetin rəhbərliyi bunu müsavatçıların Sovet hökuməti üzərinə hücumu kimi qələmə verir və ona vətəndaş müharibəsi donu geyindirməyə çalışırdı.
Martın 30-da axşam Bakı şəhəri və onun rayonlarında bolşeviklər tərəfındən S.Şaumyan, A.Caparidze, Q.Korqanov, İ.Suxartsev, N.Nərimanovun daxil olduğu inqilabi müdafıə
komitəsi yaradılır.
Bakının küçələrində, xüsusən İçəri şəhərdə, Şamaxı yolunda və Çənbərəkənddə şiddətli döyüşlər başladı. Qüvvələr bərabər deyildi. Bakı Sovetinin silahlı qüvvəsi 6 min nəfərdən ibarət idi. 3-4 minə qədər olan daşnak qoşun hissələri də Bakı Sovetinin ixtiyarına verilmişdi. Heç bir silahlı birləşmələrə malik olmayan müsavatçılar döyüşləri dayandırmağı tələb edirdilər. Daşnak hissələri isə döyüşlərin ikinci günü mlli qırğını qızışdırmağa səy göstərir, şəhərdə dinc əhaliyə, xüsusən azərbaycanlılara divan tutur və onları qəddarlıqla öldürürdülər. Milli qırğına yol verməmək üçün müsavatçılar martın 31-də barışıq haqqında danışığa başlamağı təklif etdilər. İnqilabi müdafıə komitəsi bu təklifə razılıq verərək öz tələblərini irəli sürdü və tələblər qəbul ediləcəyi təqdirdə qırğını dayandıracaqlarını bildirdi. Tələblər əsasən ondan ibarət idi ki, Sovetin hakimiyyəti müsavatçılar tərəfındən qəbul edilsin və onun sərəncəmları yerinə yetirilsin, «Vəhşi diviziya» Bakı və onun rayonlarından çıxarılsın, Bakıdan Tiflisə və Bakıdan Petrovska dəmir yolunun açılması üçün təcili tədbirlər görülsün.
İnqilabi müdafıə komitəsinin irəli sürdüyü şərtlərin müsavatçılar tərəfındən imzalanmasına baxmayaraq, Bakıda silahlı toqquşma dayandırılmadı. Bolşevik-daşnak hissələri tərəfındən «İsmailiyyə» binası, Şərqdə ilk teatr olan H.Z.Tağıyevin teatrı yandırılır, Təzə Pir məscidi dağıdılır və dinc əhali amansızcasına öldürülürdü. Daşnakların vəhşilikləri aprelin əvvəllərində Şamaxıda, Qubada, Göyçayda, Cavadda, Xaçmazda, Ağdaşda Kürdəmirdə, Salyanda, Lənkəranda və digər bölgələrdə davam etdirilirdi. Dinc əhaliyə amansız divan tutulurdu. Təkcə Bakıda üç gün ərzində 10 mindən artıq azərbaycanlı vəhşicəsinə öldürülmüşdü. Qubada 122 kənd məhv edilmiş, 2 min insan qırılmışdı. Şamaxı qəzasının 72 kəndi dağıdılmış və yandırılmışdı. Erməni terrorçu dəstələrinə
Amazasp, Andronik, Lalayan və b. rəhbərlik edirdi. 1918-ci ilin mart-aprel ayları ərzində Azərbaycanda 50 min azərbaycanlı öldürülmüşdü.
Seymin Azərbaycan fraksiyasının üzvləri daşnakların törətdikləri vəhşiliklərə münasibət bildirilməsini və soyqırımın qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməsini tələb edirdilər, əks təqdirdə Seymdən çıxacaqlarını bildirdilər. Daşnaklar isə həmən məsələnin Seymdə müzakirə edilməsinə maneçilik törədirdilər. Lakin Azərbaycan fraksiyasının təkidi ilə martın 19-da Zaqafqaziya Seyminin iclasında «Bakıdakı hadisələr» müzakirə edildi. İclasda çıxış edən X.Məlikaslanov, F.X.Xoyski, M.Ə.Rəsulzadə Bakı Soveti tərəfındən əhalinin silahsızlaşdırılmasının müharibə törətmək üçün bir bəhanə olduğunu qeyd etdilər. Bir sözlə, Azərbaycan fraksiyası daşnak boşeviklərin törətdikləri cinayətlərin qarşısını almağı tələb edirdilər.
Cənubi Qafqazda çox gərgin bir vəziyyət yaranmışdı. Belə ki, Seym aprelin 13-də keçirilən iclasda Türkiyə ilə müharibə haqqında qərar qəbul etmişdi və ölkədə hərbi vəziyyət elan olunmuşdu. Ali Müdafıə Şurası yaradılmışdı. Lakin orada Azərbaycan təmsil edilməmişdi. Azərbaycan fraksiyası buna onların hüquqlarının tapdalanması kimi baxırdı. Bu da kəsgin etiraza səbəb oldu. Müsəlman fraksiyası Seymin tərkibindən çıxmaq məsələsini müzakirələrə çıxarmağı qərara aldı.
Müharibə haqqında qərar qəbul ediləndən sonra Trabzonda olan Çxenkeli geri çağrılır. Bununla da Trabzon konfransı öz işini dayandırır.
Lakin erməni-gürcü qüvvələri Osmanlı ordusunun qarşısını almağa qadir deyildi. Aprelin 15-də türklər Batumu də tutdular.
Seymin erməni-gürcü çoxluğunun Qafqazın müstəqilliyini elan etmək və Brest Litovsk sülhünü qəbul etməkdən başqa çarəsi qalmadı.
Aprelin 22-də müstəqil Cənubi Qafqaz Federativ Demokratik Respublikasının yarandığı elan edildi. Aprelin 26da Çxenkelinin başçılığı ilə yeni hökumət təşkil edildi. Azərbaycanın beş nümayəndəsi bu hökumətin tərkibinə daxil oldu. F.X.Xoyski – ədliyyə naziri, X.Məlikaslanov – məlumat vasitələri naziri, N.Yusifbəyli – maarif naziri, M.H.Hacinski ticarət və sənaye naziri, Y.Heydərov – dövlət nəzarəti naziri. Bu hökumət ilk növbədə Türkiyə ilə müharibə məsələsini həll etməli idi.
Çxenkelinin rəhbərlik etdiyi yeni nümayəndə heyəti danışıqları davam etdirmək üçün Batuma yola düşdü.
Batumi danışıqları mayın 11-də başladı. Osmanlı nümayəndə heyətinin başçısı, ədliyyə naziri Xəlil bəy verdiyi bəyanatda qeyd etdi ki, iki dövlət arasında Brest Litovsk müqaviləsindən sonra qan axıdıldığı üçün həmin müqavilənin şərtləri indiki danışıqlar üçün əsas ola bilməz. Əhalisi əsasən müsəlmanlardan ibarət olan və Türkiyəyə birləşmək üçün müraciət edən (1918-ci il 13 aprel) Axısqa və Axalkələk nahiyyələri tələb olunurdu. Mayın 26-da Osmanlı nümayəndə heyəti 72 saat müddətində cavabı tələb edilən başqa bir ultimatum verdi. Lakin bu ultimatum Cənubi Qafqaz Respublikasının dağıldığı vaxta təsadüf edirdi.
Ümumiyyətlə, müstəqil Cənubi Qafqaz respublikanın yaranması ölkənin nə daxili, nə də xarici vəziyyətində dəyişiklik etmədi. Vahid hakimiyyət yox idi. Təmsil olunan hər millət öz milli mənafeyini ümumqafqaz mənafeyindən yüksək tuturdu. Vahid hakimiyyət olmadığına görə ölkədə anarxiya idi. Fraksiyalar arasında daxili və xarici siyasətin əsas problemləri üzrə yekdil fıkrin olmaması onların məhz vahid dövlət çərçivəsində mövcudluğunu mümkün etmirdi. Belə bir şəraitdə Seym özünü buraxmaq qərarına gəlir.

Müəllif: dosent. A.Z.İbrahimova

• Teqlər:
• Azərbaycan tarixi

Sevda Süleymanova: “44 nəfərlik müsəlman fraksiyasının Azərbaycan Cümhuriyyətini elan etməsi heç də asan məsələ deyildi”

– İctimai-siyasi hərəkat sosiologiyanın əsas terminidir. Yəni cəmiyyətdə olan çatışmazlıqlara qarşı kütlənin etirazıdır. Təbii ki, bütün dövrlərdə belə etirazlar, sosial hərəkatlar olub. Bəs niyə ictimai hərəkatlardan danışanda məhz XIX əsrin sonlarından bəhs edirik? Çünkü artıq bütün dünyada kapitalizm inkişaf etməkdə idi. Avropa ölkələrində də ictimai-siyasi hərəkat daha geniş inkişaf edirdi. Lakin hər yerdə siyasi hərəkatın ilk pilləsi maarifçilikdən başlayırdı.

Təbii ki, bu proses Avropada bizdən xeyli qabaq başlamışdı. Azərbaycan Rusiyanın müstəmləkəsi olsa da, Rusiya vasitəsilə Avropa fikirləri Azərbaycana da sirayət edirdi. Məsələn, XIX yüzilin ortalarında Azərbaycan dramaturgiyasını yaradan Mirzə Fətəli Axundov tamamilə Avropa təfəkkürlü bir maarifçi idi. Hüseyn Qaraca da “Azərbaycan istiqlal tarixi” əsərində yazırdı ki, Mirzə Fətəli Avropa təfəkküründə düşünən bir dramaturq və xadimdir. Elə onun komediyaları, əlifba islahatları da maarifçiliyə hesablanmışdı. Yazıb-oxumağı bacarmayanlar teatr vasitəsilə cəmiyyətdə baş verən naqis cəhətləri görür və ona gülürdülər. Ona görə də biz maarifçiliyi ictimai hərəkatın birinci mərhələsi kimi götürürük. Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundov, Mirzə Cəfər Topçubaşi, Mirzə Kazımbəyin əsərləri maarifçiliyin birinci mərhələsidir. Axundovun əsərlərini səhnəyə qoymaqla Azərbaycan teatrını, 1875-ci ildə “Əkinçi” qəzetini nəşr etməklə ilk ana dilində mətbuatın əsasını qoyan Həsən bəy Zərdabi ilə artıq maarifçilik hərəkatında yeni bir mərhələ başlayır. Millətin formalaşması üçün milli burjuaziya, ziyalılar lazımdır. Deməli, sərmayə qoyulmalı idi ki, ziyalı təbəqəsi yetişsin. XIX əsrdə görürük ki, bir ziyalı nəsli yetişib və onlar məhz həmin o maarifçiliyin keşiyində durublar. Maarifçilik üçün isə ilk növbədə qəzet lazım idi. “Əkinçi” yalnız 2 il fəaliyyət göstərdi və 56 saydan sonra senzura tərəfindən bağlanıldı. Bundan sonra Ünsizadə qardaşları tərəfindən Tiflisdə “Ziya” (“Ziyayi-Qafqaziyyə”), Şamaxıda “Kəşkül” qəzetləri buraxılmağa başladı. Azərbaycan milli mətbuatı 1894-cü ilədək müxtəlif adlar altında çıxdı. Bundan sonra artıq XX əsrin əvvəllərində, 1903-cü ildən Tiflisdə Məhəmməd ağa Şahtaxtinski tərəfindən “Şərqi Rus” qəzeti nəşr olunmağa başladı. Düzdür, o da qısa ömürlü oldu, vəsait çatışmamazlığından bağlandı. 1905-ci ildə Naxçıvandan bir tacir “Qeyrət” mətbəəsini yeddi min rubla alıb, Cəlil Məmmədquluzadəyə verdi. Beləcə “Molla Nəsrəddin” məcmuəsi çıxmağa başladı. Hərçənd orada da senzura var idi. Yəni beləliklə, fasiləsiz olaraq müxtəlif adlarla qəzetlər çıxırdı. 1905-ci ildə “Həyat” qəzeti çıxdı və tezliklə bağlandı. “Füyuzat” jurnalı onun davamı kimi Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən buraxıldı. “İrşad” qəzeti elə 1905-ci ildən nəşr olunmağa başladı. 1905-ci ildən “Hümmət” qəzeti çıxmağa başladı. “Hümmət”i bağladılar, onun yerinə “Tərəqqi” nəşr olundu, sonra “Dəvət-Qoç” çıxdı. Bunlar hamısı maarifçiliyə xidmət edirdi.

– Milli məfkurə ictimai hərəkatı yaradan səbəblərdən biri hesab oluna bilərmi?

– Dedim ki, ictimai hərəkat sosial hərəkatdır, yəni kor-təbii yaranır. İctimai hərəkatı yaradan birinci amil iqtisadi vəziyyətin ağırlığıdır. Bu səbəbdən ictimai hərəkat başlayır, amma kortəbii surətdə, çünki siyasi şüur hələ formalaşmayıb. XIX əsrin birinci yarısında tutaq ki, Avropada fəhlələr öz intiqamlarını dəzgahlardan alırdılar. Halbuki onların ağır yaşayışlarının günahkarı dəzgah yox, həmin dəzgahın sahibi idi. Ona görə də ictimai hərəkatı yaradan birinci səbəb iqtisadiyyatdır, sonra gəlir siyasi səbəblər. Qeyd etdiyim kimi ictimai hərəkat kor-təbii başlayır və onu yönləndirmək üçün siyasi şüur lazımdır. Siyasi şüuru isə mətbuat formalaşdırır. Elə 1975-ci ildə “Əkinçi” qəzeti də insanlarımızı şüurlandırmaq məqsədilə buraxılırdı. Amma kütləvi surətdə milli şüur yarana bilməzdi. Milli şüur yaranmaq üçün XIX əsrin yetmişinci illərində Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, doxsanıncı illərdən isə Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov və Nəriman Nərimanovun fəaliyyəti diqqətəlayiqdir. “Kaspi” qəzetində onların rus dilində çox savadlı yazıları dərc olunurdu. Əhməd bəy Ağaoğlunun çox gözəl yazıları dərc edilirdi. Əhməd bəy Sorbonna Universitetini bitirmişdi, 12 dil bilirdi. Onun bir rubrikası var idi, islama hücum edənlərə elmi surətdə, İslamın, Qurani-Kərimin bilicisi kimi cavablar yazırdı. Hətta öz müəlliminə, Fransada ona dərs deyən şərqşünas Ernest Raynaudun islam haqqında fikirlərinə çox hörmətlə yazırdı ki, o, Fransada böyüyüb. Quranı, İslamı bilmək üçün isə Şərqdə böyümək lazımdır. Sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin “Dirilik”, “İqbal”, “Yeni İqbal”, “Şəlalə” jurnallarında millət nədir, millətin kimliyi haqqında məqalələri dərc olundu. Bu vacib məsələ idi. Çünkü Rəsulzadənin də yazdığı kimi, o vaxta qədər azərbaycanlılara sual verəndə kimsən, cavab verirdilər ki, müsəlmandılar. Ruslar isə onlara “Qafqazlı”, “vəhşi tatar” kimi müraciət edirdilər. Yəni dini mənsubiyyətlərini etnik mənsubiyyət kimi təqdim edirdilər. Bizim ziyalılarımız XIX əsrin sonu, XX əsrdə başladılar milli şüuru oyandırmağa, milli mənsubiyyət hissini aşılamağa. Göstərirdilər ki, milli mənsubiyyətə görə türkdülər. Əli bəy Hüseynzadə yazırdı: “Biz türklər milladdan iki min il əvvəl bəşəriyyətə qədəm basmışıq, böyük qəhrəmanlıq tariximiz var”. Yəni özünü bilmək, hörmət etmək üçün öncə tarixini bilməlisən ki, sənin milli şüurun inkişaf etsin, özünlə qürur duyasan ki, hansı xalqın nümayəndəsisən. Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov bunların hamısını izah edirdilər. Milli kimliyi dərk etmək üçün milli şüuru oyandırmaq lazımdı. Milli şüur xüsusilə Birinci Dünya müharibəsi dövründə daha da inkişaf etdi. Çünkü ona qədər hələ müsəlmançılıq, islamçılıq, hümmətçilik daha çox geniş yayılmışdı. Dünya müharibəsi hər şeyi qoydu yerinə. Hərə öz başının hayına qaldı, hər bir millət özünün müqəddaratını təyin etməli idi. Çünki Dünya müharibəsi qurtarandan sonra Avropada imperiyalar dağıldı, ayrı-ayrı dövlətlər yarandı. İmperiyanın tərkibində axı o milliliyi çox dərk etmək olmur. Amma parçalananda sən başa düşürsən ki, kimsən. Bizim ictimai fikir adamları, ictmai-siyasi hərəkatın önündə gedənlər xalqa təlqin edirdilər ki, İslam dini mənsubiyyətimizdir, milli mənsubiyyətimiz, soy–kökümüz isə türkdür. Ona görə də sən özünün müqəddəratını təyin etmək üçün milli hökumətini yaratmalısan. Ona görə bizim milli hərəkatın başında duranlar əvvəlcə muxtariyyət tələbi ilə çıxış ediblər. Ermənilər hələ 1905-ci ildən muxtariyyət tələb edirdilər. Gürcülər Sakartvelonu yaratmışdılar, onlar da gürcülər üçün muxtariyyət tələbi ilə çıxış edirdilər. Qafqaz müsəlmanları isə Qafqaza muxtariyyət istəyirdilər, “Qafqaz İstiqlalı” adlı bir təşkilat yaradıblarmış 1911-ci ildə. Arxiv sənədlərində mən oxumuşdum, onlar Qafqaz müsəlmanlarına muxtariyyət istəyir. Gördüyünüz kimi, yenə müsəlmançılıq önə çıxıb. Halbuki erməni və gürcülər özlərinə muxtariyyət istəyirdilər.

– Bəs bizdə Azərbaycanın muxtariyyəti məsələsini ilk dəfə kim ortaya atıb?

– Bizdə muxtariyyət şüarını ilk dəfə Milli Türk Fedaralistlərinin lideri Nəsib bəy Yusifbəyli qaldırıb. Nəsib bəy Yusifbəyli Gəncədə Şah Abbas məscidinin qarşısında beş yüz nəfərlik mitinqdə “Yaşasın Azərbaycanın muxtariyyəti” şüarını söyləyib. İlk dəfə açıq şəkildə muxtariyyət tələbi orada səslənib. Çarizm devriləndən sonra muxtariyyət şüarı daha tez-tez səsləndirildi və həmin o ideya, türkçülük məfkurəsi ətrafında “Müsavat” partiyası ilə Türkiyə Ədəmi Mərkəziyyət Partiyası birləşdi. Çünkü eyni qayənin ardınca gedirdilər. “Müsavat”ın 1917-ci il oktyabrın 26-dan 31-nə qədər davam edən birinci qurultayında Azərbaycanın muxtariyyəti haqqında qətnamə qəbul olundu. “Açıq söz” qəzetində də bu barədə yazıldı. Və bu fikir Şaumyanın qəzəbinə səbəb oldu. O, “Bakinskıy raboçiy”də onlara cavab verdi ki, müsəlmanlar muxtariyyət istəyirlər, amma muxtariyyət əvəzinə bir para xarabazarlıq alacaqlar. Şaumyanın bu vədi mart soyqırımına gətirib çıxardı. Məhz mart soyqırımı da Azərbaycan milli hərəkatını muxtariyyət fikrindən İstiqlala apardı. Yəni muxtariyyət fikrini Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1917-ci il 15-20 aprel tarixlərində keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının I qurultayında da, 1917-ci il 1-11 may tarixlərində keçirilən Ümumrusiya müsəlmanlarının qurultayında da platforma şəklində irəli sürmüşdü. Halbuki osetin Salehov onun əleyhinə çıxdı, o gələcəyi avtoritar Rusiyanın tərkibində görürdü və mədəni-milli muxtariyyət platformasını irəli sürmüşdü. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə isə Rusiya tərkibində məhəlli, milli muxtariyyət, özünüidarə hüququnun verilməsini istəyirdi. Mart soyqırımından sonra isə təbii ki, Rusiyanın tərkibində qalmaqdan söhbət belə gedə bilməzdi.

– Hərçənd ki, müsəlman deputatlar hətta soyqırımından sonra da Zaqafqaziya Seyminin saxlanmasının tərəfdarı idilər.

– Zaqafqaziya Seyminin saxlanması mümkün deyildi. Çünkü seymdə elə ərazi məsələsinə görə nifaq başlamışdı. Osmanlı qoşunları Brest-Litovsk sazişinə əsasən artıq Batuma yeridilmişdi, Gümrünü tutmuşdular. Gürcülərlə ermənilər bu faktla barışmaq istəmirdilər. Torpaqların onlara məxsus olması ilə bağlı Türkiyəyə ultimatum göndərdilər. Türkiyə isə bildirdi ki, onlar müstəqil dövlət deyillər ki, torpaq davası etsinlər. Yalnız müstəqil dövlət olacaqları təqdirdə masa arxasında Türkiyə ilə bu problemi müzakirə edə bilərlər. Ona görə də 1918-ci il aprelin 22-də Zaqafqaziya Federativ Demokratik Respublikası, Transqafqaz Respublikası da deyilir, elan olundu və ondan sonra Batum danışıqları başladı. Baxmayaraq ki, ona qədər artıq erməni və gürcü hərbi hissələri Osmanlı ordusu ilə toqquşmuşdu və məğlub olmuşdu. Amma təkrar edirəm, Seymin dağılması labüd idi. Beynəlxalq vəziyyət də onu sürətləndirdi. Birinci Dünya müharibəsi isə katalizator rolunu oynadı. Almaniya gürcüləri himayə edirdi və onları təhrik edirdilər ki, Seymdən çıxsınlar ki, müstəqilliklərini tanısınlar. May ayının 26-da gürcülər Seymdən çıxdılar və o dağıldı. Seym dağıldıqdan sonra Azərbaycan nümayəndə heyəti sanki havadan asılı qaldı. Çünki onlar Tiflisdə idilər, Bakı isə mart soyqırımını törətmiş Bakı Sovetinin əlində idi. Belə bir şəraitdə dövlət müstəqilliyini elan etməkdan başqa çarələri yox idi. Baxmayaraq nə paytaxt, nə də qoşun vardı. Halbuki ermənilərin də, gürcülərin də qoşunu var idi. Çünki rus ordusuna xidmət etmək üçün müsəlmanları çağırmırdılar. Yalnız zadəgan ailələrindən olanlara hərbi xidmətə icazə verilirdi. Amma bununla belə, silahlı ordu hissələri yox idi. 44 nəfərlik müsəlman fraksiyasının Azərbaycan Cümhuriyyətini elan etməsi heç də asan məsələ deyildi. Çox böyük risk tələb edirdi. Amma bizim nümayəndə heyəti bu riskə getdi. Azərbaycanda bu hadisə birmənalı qarşılanmadı. Amma nə gürcülərdə, nə ermənilərdə belə məsələ olmadı.

– Azərbaycanda müstəqilliyin elan olunmasının birmənalı qarşılanmadığı aydındır, bəs Seymin üzvü olan 44 azərbaycanlı deputat müstəqilliyi necə qarşıladı?

– Onların da arasında çox təəssüf ki, fikir birliyi yox idi. Xüsusilə “İttihad” pratiyasının üzvləri arasında. “İttihad” partiyası böyüklüyünə görə, “Müsavat”dan sonra ikinci yerdə gedirdi. “İttihad” dini əsasda qurulmuşdu, yəni islam bayrağı altında. “Müsavat” isə qayəsi türkçülük olan sırf milli partiya idi. Bəlkə də ona görə “Müsavat”a qarşı müxalifət təşkil edirdilər. Mayın 27-də Müvəqqəti Milli Şura yaradılanda və sədr kimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə təklif olunanda, onun namizədliyinə qarşı çıxmışdılar. Batum danışıqlarında iştirak edən Rəsulzadə Milli Şuranın sədri oldu, amma yekdilliklə seçilmədi. İyunun 16-da hökumət müvəqqəti paytaxt Gəncəyə köçəndən sonra daha böyük parçalanma oldu. Parçalanmaya səbəb olanlar isə Türkiyəyə ilhaq olunmaq istəyənlər idi. Hətta müstəqilliyə səs verənlərin içərisində də dönənlər oldu. Gəncədə çağırılan Milli Şuranın yeddinci iclasında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə deyirdi: “Əfəndilər, biz çox fövqəladə bir vəziyyətlə qarşılaşmışıq və fədakar bir addım atmalıyıq. Çünkü Tiflisdə bizim müstəqilliyimizə səs verən yoldaşlarımızın bir qismi Gəncəyə köçəndən sonra yüz səksən dərəcə öz fikrindən döndü. Yəni əvvəl müstəqilliyin tərəfdarı idi, orada səs verib, burada isə deyir ki, yox biz müstəqil yaşaya bilmərik, gərək Türkiyənin ilhaqını qəbul edək. Belə bir çətin vəziyyətdə Milli Şura və Müvəqqəti hökuməti buraxmaqdan başqa əlac qalmadı”. Buraxdılar, amma Müvəqqəti Milli Şuranın həmin yeddinci iclasında iki qərar qəbul olunur. Birincisi, Müvəqqəti Milli Şura altı aydan gec olmayaraq Müəssislər Məclisi çağrılmaq şərti ilə buraxılır və onun səlahiyyətinin bir qismi, müvəqqəti hökumətə həvalə olunur. Bir şərtlə ki, müstəqillik məsələsi Müvəqqəti hökumət tərəfindən müzakirəyə çıxarıla bilməz. Onu qanunverici orqan Milli Şura qəbul edib Tiflisdə. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin hətta burda da belə bir gözəl fikri var: “Biz milli mənafeyi partiya mənafeyindən üstün tutaraq bu fədakar addımı atdıq”. Beləcə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə öz əli ilə sədri olduğu qurumu buraxdı.

– Sevda xanım, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Milli Şuranın sədri seçilməsi çox maraqlıdır. Hətta Batum danışıqlarında da danışıqların rəhbəri deyil, Məmməd Yusif Cəfərovun müavini idi. Bəs necə oldu ki, Milli Şuranın sədri məhz Məhəmməd Əmin Rəsulzadə seçildi?

– Elə maraqlı da burasındadır. Əvvəla fraksiyanın rəhbəri o idi. Bu fraksiya da necə yaranmışdı? 1917-ci il noyabrın sonlarında Rusiya Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirildi. Noyabrın əvvəllərində Azərbaycanın bütün siyasi partiyaları bununla bağlı Gəncədə müşavirə keçirdilər. Orada Məhəmməd Əmin Rəsulzadə təklif etdi ki, gəlin, hamımız nümayəyəndələrimizi seçib, Müsəlman milli fraksiyası altında orada çıxış edək. Orada sosialistlər, sosial-demokratlar, daha doğrusu, Nəriman Nərimanov etirazını bildirirdilər. Fraksiyaya qoşulmaq istəmədilər. Elə oldu ki, seçkilər keçirildi.

– Müəəsislər Məclisinə seçki ümumi Qafqaz üzrə gedirdi?

– Bəli, Qafqaz üzrə gedirdi. Qazfqaz əhalisi də hərə öz partiyasına səs verirdi. Altmış min əhaliyə görə seçki dairələri bölünmüşdü. Müsavata on yer, gürcülərə on bir yer, erməni daşnaklarına doqquz yer ayrılmışdı. Amma müsəlman deputatlar “İttihad”, Müsəlman Sosialist Bloku, “Əhrar” və “Hümmət”dən də seçilmişdi. Bunların hamısı yer aldılar, amma ən çox yer “Müsavat” almışdı. Lakin onlar heç Müəssislər Məclisinin işində iştirak etmək imkanı da qazanmadılar.

– Heç gedib ora çıxa da bilmədilər.

– Bəli. 1918-ci ilin yanvarın 5-də bolşeviklər gördülər ki Müəssislər Məclisinə seçkilərdə azlıqda qalıblar, eser və menşeviklər daha çox çox səs alıblar. Ona görə 5 yanvar dekreti ilə Lenin Müəssislər Məclisini buraxdı. Qafqazdan seçilən deputatlar havada qaldılar. Ona görə də Seymi yaratdılar. Fevralın 23-də Seym yaradıldı və deputatların sayını da üç dəfə artırdılar. Beləcə Müsavatçı deputatların sayı otuz oldu. Gürcü deputatların sayı 33, erməni deputatların sayı isə iyirmi yeddi oldu. Amma bizdə o biri partiyalardan da deputatlar vardı, onlar da üstünə gəldikdə, 44 deputat oldu.

– Milli Şura gələcək parlament kimi düşünülürdü?

– Qanunverici orqan kimi götürülmüşdü . Amma müvəqqəti idi.

– Parlament seçilənə qədər?

– Xeyr, onlar əvvəlcə parlament nəzərdə tutmamışdılar. Onlar hesab edirdilər ki, qanunverici orqan Müəssislər Məclisi olmalıdır. Amma sentyabrın 15-də Bakı azad olundu, hökumət ora köçdü, vəziyyət dəyişdi. Dünya müharibəsi qurtarmaq üzrə idi. Türkiyə məğlub olurdu, oktyabrın artıq 30-da Mudros müqaviləsi imzalanmışdı. Əlimərdan bəy Topçubaşov da onda Türkiyədə idi. Orada eşidir ki Parisdə beynəlxalq konfrans başlayacaq. Əlimərdan bəy Topçubaşov İstanbuldan Bakıya məktub göndərir ki, siz orada bir qurum yaradın. Hətta Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin də çıxışı var “Kaspi” qəzetində. Yazırdı ki, “əgər tezliklə qanunverici orqan yaratmasaq, Parisə nümayəndə heyəti göndərə bilməyəcəyik. Nümayəndəmiz də olmasa, bizim taleyimizi onlar bilmirik necə həll edəcək. Bəlkə də Bakını tamamilə alacaqlar”. Ona görə də qərar çıxarırlar ki, parlament yaradılsın. Parlamentə də seçki lazımdır. Amma 44 nəfər hazır seçilmiş vardı. 44 nəfərin bazasında parlament yaradıldı. Ölkənin bütün siyasi və etnik palitrası təmsil olunmuşdu. On bir fraksiya var idi. Ən böyük fraksiya isə 38 nəfərdən ibarət olan və parlamentdə mərkəzdə oturan “Müsavat” fraksiyası idi. Ona görə də qanunların qəbul olunmasında əsas səs onların üzərinə düşürdü.

Gündüz Nəsibov, 1905.az

Müsahibə ilk dəfə 2 avqust 2018-ci ildə dərc edilib.